Кіріспе

Орынбор өңірі — қазақ халқының ежелгі тарихи қонысы. Бұл аймақ ғасырлар бойы Кіші жүз руларының (Әлімұлы, Байұлы, Жетіру) ата-жұрты болып келді. XVIII ғасырдан бастап Ресей империясы жүргізген отарлау саясаты нәтижесінде Орынбор өңірі қазақ халқының қолынан кетті. Бүгінгі таңда Орынбор облысы Ресей Федерациясының құрамында болса да, тарихи жадта қазақтың жері ретінде сақталып келеді. Бұл мақалада Орынборды қайтару мәселесінің халықаралық құқық пен тарихи әділеттілік тұрғысынан мүмкіндіктері қарастырылады.

Орынбор өңірінің тарихи қазақ жері екендігі

Кіші жүз рулары Орынбор өңірін ежелден жайлау, қыстау, көктеу ретінде пайдаланған.

XVIII ғасырдың ортасына дейін бұл аймақ қазақ хандығының ықпалындағы еркін қоныс болды.

1734 жылы Ресей империясы Орынбор экспедициясын ұйымдастырып, бекіністер сала бастады.

1743 жылы Орынбор қаласының негізі қаланды — бұл отарлау саясатының нақты көрінісі еді.

1920–1925 жылдары Орынбор Қырғыз (Қазақ) АКСР-нің астанасы болды. Бұл кезең Орынбордың қазақ жері екенін саяси тұрғыда мойындатқан сәт болды.

Халықаралық құқық және қазіргі шекаралар

1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезде Қазақстан мен Ресей арасындағы шекара кеңестік әкімшілік-аумақтық бөлініс негізінде автоматты түрде қабылданды.

2005 жылы Қазақстан мен Ресей арасында Мемлекеттік шекара туралы келісім жасалып, екі жақ оны бекітті.

БҰҰ жарғысына сәйкес қазіргі халықаралық құқық шекаралардың мызғымастығын, егеменді мемлекеттердің аумақтық тұтастығын қорғауға бағытталған.

Мемлекетаралық келісімдер негізінде мойындалған шекараларды өзгерту тек екіжақты келіссөздер нәтижесінде немесе халықаралық арбитраж арқылы ғана мүмкін.

Халықаралық тәжірибе

Германия–Польша: Одер–Нейсе шекарасы бойынша Германия шығыс жерлерін Польшаға бергеннен кейін оны қайтарып алу талаптары сәтсіз аяқталды.

Қытай–Ресей: XIX ғасырда Ресей басып алған Амур, Уссури жерлері тек символикалық аралдардың қайтарылуымен шектелді.

Финляндия–Ресей: Карелия аймағы Финляндиядан Ресейге өткеннен кейін қайтару әрекеттері халықаралық қолдау таппады.

Орынборды қайтару жолдары

Қазіргі жағдайда шынайы тетіктер:

Ресейдің өз еркімен қандай да бір жерді қайтару туралы шешімі (өте төмен ықтимал).

Ерекше мәртебесі бар мәдени-экономикалық аймақ құру.

Аймақтағы қазақ мәдениеті мен тілін қорғау үшін халықаралық және екіжақты келісімдер жасау.

Орынбордағы қазақ мұраларын сақтау, ғылыми зерттеу, мәдени орталықтар ашу.

Қорытынды

Орынбор өңірінің қазақ жері екені тарихи тұрғыдан дау туғызбайды. Дегенмен қазіргі халықаралық құқық жүйесі және Ресеймен арадағы келісімдер бұл жерді қайтару мүмкіндігін айтарлықтай шектейді. Қазақстан үшін тарихи әділеттілікті сақтау мен насихаттаудың ең тиімді жолы — мәдени мұраны сақтау, аймақтық байланыстарды нығайту және дипломатиялық арналар арқылы қазақ халқының тарихи құқықтарын мойындату.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz