كىرىسپە

ورىنبور ءوڭىرى — قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى تاريحي قونىسى. بۇل ايماق عاسىرلار بويى كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ء(الىمۇلى، بايۇلى، جەتىرۋ) اتا-جۇرتى بولىپ كەلدى. XVIII عاسىردان باستاپ رەسەي يمپەرياسى جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتى ناتيجەسىندە ورىنبور ءوڭىرى قازاق حالقىنىڭ قولىنان كەتتى. بۇگىنگى تاڭدا ورىنبور وبلىسى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولسا دا، تاريحي جادتا قازاقتىڭ جەرى رەتىندە ساقتالىپ كەلەدى. بۇل ماقالادا ورىنبوردى قايتارۋ ماسەلەسىنىڭ حالىقارالىق قۇقىق پەن تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلادى.

ورىنبور ءوڭىرىنىڭ تاريحي قازاق جەرى ەكەندىگى

كىشى ءجۇز رۋلارى ورىنبور ءوڭىرىن ەجەلدەن جايلاۋ، قىستاۋ، كوكتەۋ رەتىندە پايدالانعان.

XVIII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن بۇل ايماق قازاق حاندىعىنىڭ ىقپالىنداعى ەركىن قونىس بولدى.

1734 جىلى رەسەي يمپەرياسى ورىنبور ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىرىپ، بەكىنىستەر سالا باستادى.

1743 جىلى ورىنبور قالاسىنىڭ نەگىزى قالاندى — بۇل وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ناقتى كورىنىسى ەدى.

1920–1925 جىلدارى ورىنبور قىرعىز (قازاق) اكسر-ءنىڭ استاناسى بولدى. بۇل كەزەڭ ورىنبوردىڭ قازاق جەرى ەكەنىن ساياسي تۇرعىدا مويىنداتقان ءسات بولدى.

حالىقارالىق قۇقىق جانە قازىرگى شەكارالار

1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا كەڭەستىك اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىس نەگىزىندە اۆتوماتتى تۇردە قابىلداندى.

2005 جىلى قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى كەلىسىم جاسالىپ، ەكى جاق ونى بەكىتتى.

بۇۇ جارعىسىنا سايكەس قازىرگى حالىقارالىق قۇقىق شەكارالاردىڭ مىزعىماستىعىن، ەگەمەندى مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋعا باعىتتالعان.

مەملەكەتارالىق كەلىسىمدەر نەگىزىندە مويىندالعان شەكارالاردى وزگەرتۋ تەك ەكىجاقتى كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە نەمەسە حالىقارالىق اربيتراج ارقىلى عانا مۇمكىن.

حالىقارالىق تاجىريبە

گەرمانيا–پولشا: ودەر–نەيسە شەكاراسى بويىنشا گەرمانيا شىعىس جەرلەرىن پولشاعا بەرگەننەن كەيىن ونى قايتارىپ الۋ تالاپتارى ءساتسىز اياقتالدى.

قىتاي–رەسەي: XIX عاسىردا رەسەي باسىپ العان امۋر، ۋسسۋري جەرلەرى تەك سيمۆوليكالىق ارالداردىڭ قايتارىلۋىمەن شەكتەلدى.

فينليانديا–رەسەي: كارەليا ايماعى فينليانديادان رەسەيگە وتكەننەن كەيىن قايتارۋ ارەكەتتەرى حالىقارالىق قولداۋ تاپپادى.

ورىنبوردى قايتارۋ جولدارى

قازىرگى جاعدايدا شىنايى تەتىكتەر:

رەسەيدىڭ ءوز ەركىمەن قانداي دا ءبىر جەردى قايتارۋ تۋرالى شەشىمى (وتە تومەن ىقتيمال).

ەرەكشە مارتەبەسى بار مادەني-ەكونوميكالىق ايماق قۇرۋ.

ايماقتاعى قازاق مادەنيەتى مەن ءتىلىن قورعاۋ ءۇشىن حالىقارالىق جانە ەكىجاقتى كەلىسىمدەر جاساۋ.

ورىنبورداعى قازاق مۇرالارىن ساقتاۋ، عىلىمي زەرتتەۋ، مادەني ورتالىقتار اشۋ.

قورىتىندى

ورىنبور ءوڭىرىنىڭ قازاق جەرى ەكەنى تاريحي تۇرعىدان داۋ تۋعىزبايدى. دەگەنمەن قازىرگى حالىقارالىق قۇقىق جۇيەسى جانە رەسەيمەن اراداعى كەلىسىمدەر بۇل جەردى قايتارۋ مۇمكىندىگىن ايتارلىقتاي شەكتەيدى. قازاقستان ءۇشىن تاريحي ادىلەتتىلىكتى ساقتاۋ مەن ناسيحاتتاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى — مادەني مۇرانى ساقتاۋ، ايماقتىق بايلانىستاردى نىعايتۋ جانە ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى قازاق حالقىنىڭ تاريحي قۇقىقتارىن مويىنداتۋ.

وركەن توقتارۇلى

Abai.kz