Әзербайжан Республикасының Үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қолдау көрсету агенттігінің 2025 жылға арналған орташа грант байқауының жеңімпазы – «Орталық Азия және Оңтүстік кавказ сөз бостандығы желісі» Қоғамдық Бірлестігі (CASCFEN) «Түркі әлемі: ортақ мұрадан ортақ келешекке» атты жобаны жүзеге асыруды жалғастыруда.

Жоба қазіргі заманда Түркі әлемінде интеграцияның тереңдей түсуіне бағытталған қадамдарға қолдау көрсету сипатында. Жобаның мақсаты – Түркі әлемінде осы бағыттағы атқарылып жатқан қадамдарды, ортақ мұрамызға қатысты тарихи деректерді Түркі әлеміне, соның ішінде балаларға, жасөспірімдер мен жастарға жеткізу.

Жоба аясында бірқатар жұмыстардың атқарылуы, сондай-ақ тақырыпқа қатысты Түркия, Әзербайжан және өзге де түркі мемлекеттерінен шыққан мамандардың пікірлері негізінде 12 мақала әзірлеу көзделген.

Осы мақаламызда Түркі әлемінде маңызды орынға ие болып, ортақ құндылыққа айналған музыка жайында сөз қозғаймыз. Бұл бағыттағы сұхбаттасушыларымыз – Ү.Гаджибеков атындағы Баку музыкалық академиясының «Ауызша дәстүрлі әзербайжан кәсіби музыкасы және оның жаңа бағыттарын зерттеу: органология мен акустика» ғылыми-зерттеу зертханасының жетекші ғылыми қызметкері, өнертану ғылымдарының кандидаты, доцент Рауф Бәхманлы және Қазақстандық әдебиеттанушы-ғалым, Дүниежүзілік жас түркі әдебиеті бірлестігінің (DGTYB) Қазақстандағы өкілі, жазушы-публицист Еркінбек Серікбай.

Түркі халықтары ежелден музыкаға айрықша мән берген

Алдымен айта кету керек, түркі халықтары ерте замандардан музыкаға аса зор мән берген. Тарихи деректерден белгілі болғандай, Ғұн, Ұйғыр, Түрік, Селжұқ, Осман империяларының қалыптастырған музыкалық мұралары түркі халықтарының ортақ музыкасын жасаған. Жалпы алғанда, түркі музыкасының тамыры сонау көне дәуірлерге – Орталық Азияда көшпелі өмір сүрген түркі халықтарының мәдениетіне барып тіреледі.

Көшпелі түркілер, оғыз түркілері әрдайым табиғатпен етене байланыста болған, бұл өз кезегінде олардың музыкасына да ықпал еткен. Себебі музыкалық аспаптар көбіне табиғатта кездесетін материалдардан жасалатын.

Мәселен, Ереван түріктерінің ең сүйікті музыкалық аспабы саналатын түтік Ереванның атақты «Шаллақ өрігі» ағашынан жасалатын. Ал тарихы біздің заманымыздан мың жыл бұрынғы кезеңге барып тірелетін ney – ағаштан, қамыстан, қоғаның сабағынан немесе қоладан жасалған үрмелі музыкалық аспап.

Осы қатарда қамыстан, жаңғақ, фундук, өрік ағаштарынан жасалатын балабан да бар. Бұл аспаптың Бүкіләлемдік материалдық емес мәдени мұра тізіміне енгізілуі үшін Әзербайжан мен Түркия бірлескен қадамдар жасаған.

Сонымен бірге Әзербайжанның және бүкіл түркі жыраулар дүниесінің негізгі аспабы болып саналатын қобыз (тері және ағаш қақпақпен қапталады), Әзербайжанда кең таралған, үрмелі аспап саналатын зурна (көбіне жаңғақ, өрік ағашынан жасалады), сондай-ақ сыртқы тұрпаты домбыраға ұқсас, үш ішекті шертілмелі музыкалық аспап – тамбур, ішекті-шертілмелі рубаб, сондай-ақ «тулум» деп аталатын түркілер қолданған аспаптарды атап өтуге болады.

Осы аспаптардың бірі – руд. Ежелгі ішекті музыкалық аспап саналатын руд жайлы Низами Гәнжауидің «Ескендірнама» дастанында да былай деп суреттеледі:

«Әнші, рудты ойна, жет жаныма,

Оят мені бұл қатігез ұйқыдан да».

Каспийдің қос жағалауынан бір көзқарас

Көріп отырғанымыздай, ортақ түбірден шыққан халықтардың өзге де мәдени қазыналары секілді, музыка да тек дыбыстардың үйлесімі ғана емес, ол – жадтың, болмыстың, рухтың және ойдың музыкалық тілде бейнеленуі. Каспийдің екі жағалауындағы екі түркі елі – Әзербайжан мен Қазақстан – осы музыкалық жадтың әрі сақтаушысы, әрі жасаушысы ретінде маңызды міндеттерді атқарып келеді.

Бұл жадтың көне бастауы – мифтен шындыққа, аңыздан тарихқа өткен, аңызға айналған бір тұлға – Деде Қорқыт (Dede Korkut; Қорқыт Ата, Dede Gorkut, Dada Qorqud) бейнесімен байланысты. Деде Қорқыт тек қана дастан қаһарманы немесе жыршы емес. Ол – жырау, ақын-жыршы, музыкант, ойшыл, қаншама беделді ақсақалдың бейнесі. Түркі әлемінде музыкант тек өнер иесі болып қана қоймай, сонымен бірге халық жадын арқалаған, сөз бен әуенді біріктіріп, оны келешекке жеткізетін мәдениет пен өнердің, руханияттың тасымалдаушысы саналған.

Деде Қорқыттың дастандардағы қызметі – сөз айтуы, қобыз тартуы, дұға оқу әрекеттері – шын мәнінде, Орта Азиядан (Түркістаннан) Таяу Шығысқа дейін созылған музыка мәдениетінің алғашқы формасы еді. Бұл дәстүр Қазақстандағы күйшілік, жыршылық және қобыз өнерінде де, Әзербайжандағы жыраулық өнерде, mugham дәстүрінде және сазбен сүйемелденген дастандарда да сақталып қалған.

Жазбамыздың осы бөлімінен бастап біз Қазақстан мен Әзербайжан мысалында ортақ түркі музыкалық жадынан кешеден қалған мұра мен ертеңге апарар қазынаны ықшам түрде жеткізуге тырысатын боламыз.

Рауф Бәхманлы: Түркі мәдениетінде сөз бен музыканың ажырамас байланысы бар

Мәселе жөнінде алғашқы пікір білдірген Рауф Бәхманлы атап өтті: түркі мәдениетінде сөз бен музыканың ажырамас байланысы бар. Ол былай деді: «Бұл байланыс ең айқын түрде Деде Қорқыттың бейнесінде көрініс табады. Деде Қорқыт – әрі сөйлейтін, әрі ойлайтын, әрі орындаушы тұлға. Ол сөздің даналығын да, әуеннің сиқырын да бойына сіңірген архетиптік бейне. Дастандарда оның “қобыз тартып, сөз айтуы” – жай ғана көркем сипаттама емес, бұл – түркі рухының ауызша және музыкалық жадына негізделген мәдениет моделінің символы».

Сарапшының айтуынша, saz бен қобыз – бірі Әзербайжанның жыраулық дәстүрінде, екіншісі қазақ даласында – бір архаикалық дүниетанымның екі үні болып табылады:

«Saz-дың Деде Қорқытпен байланыстырылуы сияқты, қобыз да сол ұлы бабамызбен сабақтасып, қасиетті музыкалық аспап ретінде танылады. Деде Қорқыт – Қазақстан музыка тарихындағы жыраулық пен философиялық даналықтың бейнесі. Мұндай параллель кездейсоқ емес – бұл ортақ рухани және музыкалық кодтардың уақыт ағымында екі географияда да мәнін сақтап келе жатқанын көрсетеді».

Айтылды: «Әзербайжандағы жыраулық өнер – saz сүйемелдеуімен айтылатын сөз өнері. Жырау – әрі ақын, әрі композитор, әрі биші, әрі орындаушы. Ал Қазақстанда “ақын” немесе “жыршы” – яғни дастан айтушы, импровизатор музыкант – осы міндетті атқарады. Екеуі де сөз бен әуенді тоғыстырған тірі энциклопедия. Бұл мәдениет иелері мыңдаған жылдар бойы халықтың тарихы, қаһармандық дастандары, этикалық және эстетикалық ой-пікірлері жайлы білімді сақтап, жеткізіп отырған».

Жазбамыздың осы тұсында екі қызықты ескертпені атап өткен жөн. Біріншісі – Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты Әкбәр Гошалының «Әдебиет газетіндегі» (14.06.2022) «Түркі халықтары әдебиетінің кезеңделуі – Әзербайжаннан көзқарас» атты зерттеу мақаласынан. Онда маңызды жайттарға тоқтала келе, автор былай деп жазады:

«Бүгінгі күні жалпы түркі әдебиеті туралы сөз қозғағанда, жеке түркі мемлекеттері мен қауымдастықтарының әдеби орталарындағы ең басты, ортақ құбылыстарды, туындыларды негізге аламыз. Өзара әдеби-мәдени байланыстарда сол орталардың ортақ өткеннен ортақ болашаққа апарар жолдың талаптарына барынша жауап бере алатын ескерткіштері мен қолтаңбаларын қазіргі заманның үндеулерімен ұштастыра қарастыру – ең тиімді балама».

Бұл дәйексөзді жайдан-жай еске алып отырған жоқпыз. Мәселе мынада: дәл осындай бөлу немесе көзқарасты музыкаға, жалпы өнерге де қолдануға болады. Ең кемінде, өйткені әдебиет, әсіресе поэзия, музыкамен етене байланысты, әрі өнерді олардың біреуінсіз елестету мүлдем мүмкін емес.

Қазақ халық ән шығармашылығының ең кең бөлігі – тұрмыстық әндер

Екінші ескертпе – өнертану ғылымдарының кандидаты, профессор Лала Һүсейінованың «Халық газетіндегі» 15.12.2023 жылғы «Қазақ халқының музыкасы» атты мақаласындағы ойларымен байланысты. Автор атап көрсетеді: қазақ халқының дәстүрлі музыка мәдениеті халықтық және ауызша дәстүрлі кәсіби музыка шығармашылығын өзіне біріктіреді. Бұған халық әндері, дастандар, аспаптық музыка, сондай-ақ кәсіби әнші мен күйші-композиторлардың бай шығармашылығы кіреді:

«...Қазақ әндерінің екі атауы бар: “ән” және “өлең”. “Ән” – музыкалық жағын білдірсе, “өлең” оны әдеби жанр ретінде сипаттайды. Әндерді орындау барысында қазақтар көбінесе домбыра аспабының сүйемелін қолданады. Бұл аспап кәсіби орындаушылардың негізгі құралы болуымен бірге, тұрмыстық музыкада да кеңінен қолданылады. Қазақ халық әндерінің жанрлық жіктелуіне еңбек, ғұрыптық, тұрмыстық және тарихи әндер кіреді».

Автордың айтуынша, той әндерінің ішінде «жар-жар» әндері кең таралған.

Белгіленгендей, қазақ халық ән шығармашылығының ең ауқымды бөлігін тұрмыстық әндер құрайды. Қазақтың тұрмыстық әндері арасында өзге халықтардағы сияқты (өзбек, қырғыз, әзербайжан) диалогтық (айтыс түріндегі) форма кең тараған. Мұндай түрлер айтыс деп аталады.

Зерттеушінің пікірінше, жалпы алғанда диалог формасы қазақтың ән шығармашылығында айрықша танымал.

Мақалада сонымен қатар қазақтардың тарихи тұрғыда қырыққа жуық музыкалық аспабы болғаны да айтылған.

Еркінбек Серікбай: Ортақ музыкалық жады – болашақтағы мәдени көпірлерді құруда бірегей мүмкіндік береді

Біздің келесі сарапшымыз Еркінбек Серікбай атап өтті: бізге кешеден miras болып жеткен бұл музыкалық қазына – жай ғана фольклор емес, ол мәдени код, болмыстың көрсеткіші әрі креативті болашақтың қайнары. Ол былай деді:

«Әзербайжан мен Қазақстанның ортақ музыкалық жады – болашақтағы мәдени көпірлерді құруда бірегей мүмкіндіктер тудырады».

Е. Серікбайдың айтуынша, соңғы жылдары Әзербайжан мен Қазақстан арасындағы мәдени ынтымақтастық аясында ұйымдастырылған музыка фестивальдері, шеберлік сабақтары және өзара концерттік бағдарламалар осы бірліктің негізін қалап отыр:

«Алайда мұндай іс-шараларды одан да жүйелі әрі стратегиялық деңгейге көтеру қажет», – деді ол.

Сонымен қатар ол XXI ғасырдың – цифрландыру ғасыры екенін де баса айтты:

«Осыған байланысты көне түркі музыкасының түрлі жанрларын, орындаушыларын және аспаптарын қамтитын ортақ мультимедиалық база жасалуы тиіс. Қазақ жырлары, Әзербайжан мұғамы, қобыз, saz және домбыра орындаулары, көне дастандардан үзінділер, жыраулық және айтыс үлгілері бір платформада жинақталып, халықаралық ғылыми және музыкалық қауымдастыққа ашық түрде ұсынылуы қажет. Бұл әрі ғылыми зерттеулерге негіз болар еді, әрі “Түркі әлемі музыкалық атласы” идеясын жүзеге асыруға нақты мүмкіндік берер еді».

Өткеннің болашаққа трансформациясы

Сарапшының айтуынша, Әзербайжанның жыраулық өнері мен қазақтың ақындық дәстүрі – ортақ мұра ретінде жекелей емес, ортақ тамыр негізінде әлемге ұсынылуы тиіс. «Saz бен домбыраның ортақ түркі рухани әлеміндегі функциясы» тақырыбында халықаралық симпозиумдар ұйымдастыру, ғылыми еңбектер мен деректі фильмдер түсіру, мектеп бағдарламаларына енгізу – осы бағыттағы маңызды қадамдар болар еді.

Өз кезегінде Р. Бәхманлы былай деді: егер біз бұл мұраны болашаққа жеткізгіміз келсе, оны жастарға таныстыруымыз, заманауи технологиялармен ұштастыруымыз қажет:

«Электронды музыкада saz бен домбыраның үні, хип-хоп ырғақтарының үстінде жыраулық декламация, анимация арқылы берілген дастан мотивтері – мұның бәрі қазір мүмкін. Мәдениет тек сақталу үшін емес, жасалу үшін де бар. Өткеннің рухын болашақтың технологиясымен тірі, тартымды әрі бөлісуге болатын қалыпқа келтіру – оны жаңа ұрпақ үшін анағұрлым мәнді етеді».

Осылайша, түркі әлемінің ортақ музыкасына арналған жазбамызды қорытындылай келе, әзербайжандық зерттеуші-жазушы Әкбәр Гошалының сөзін еске ала отырып айта аламыз: Қазақстан мен Әзербайжанның ортақ мәдени-өнер, соның ішінде музыкалық мұрасы – тек өткеннің ескерткіші емес, болашақтың стратегиялық мәдени капиталы. Біз мұны бүкіл түркі әлеміне теліп айтамыз: бұл мұра – тек ішекті аспаптардың тербелісінде, дастандардың әуенінде ғана емес, тарихи жадта, болмыс (идентитет) санасында және болашаққа арналған мәдени жобалаудың әлеуетінде өмір сүріп келеді. Деде Қорқыттан басталған бұл жол – түркі әлемінің ойшылдары мен өнер қайраткерлерінің ізімен бүгінге жетіп, енді бүкіл әлемге таралуда.

Соңында бір жайтты да атап өткен жөн. Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиев пен Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев бірлесіп ашқан – бауырлас елдің Әзербайжанға тартуы ретінде Физули қаласында салынған Балалар шығармашылығын дамыту орталығының Құрманғазы есімімен аталуын да кездейсоқтық деуге болмайды. Себебі Құрманғазы Сағырбайұлы – қазақ халқының классик композиторы, аспапшы әрі ұлы халық өнерпазы. Құрманғазы есімінің азат етілген Физулиде мәңгілікке қалдырылуы екі ұлы өнерпаздың рухани байланысын, олардың рухының шаттануын да білдіреді. Бұл, сондай-ақ, түркі әлемінің музыкалық және әдеби рухының бірлігін де бейнелейді.

Жавид Шахвердиев

Бұл мақала Әзербайжан Республикасының Үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қолдау көрсету агенттігінің қаржылай көмегімен жүзеге асырылған «Түркі әлемі: ортақ мұрадан ортақ келешекке» жобасы аясында дайындалған. Мақалада берілген пікірлер мен тұжырымдар авторға тиесілі және Әзербайжан Республикасының Үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қолдау көрсету агенттігінің ресми ұстанымын білдірмеуі мүмкін.

Abai.kz