Оқу-ағарту министрлігінің назарына!

Қазақ тілі — ұлттың рухани өзегі, елдің болашағының тірегі. Сондықтан да білім жүйесінің тілі, ең алдымен, мемлекеттік тіл болуы — тәуелсіз мемлекеттің табиғи талабы. Соңғы жылдары қоғамда ең көп талқыланатын, бірақ шешімі күрделі тақырыптардың бірі — аралас мектептердің тағдыры. «Аралас мектептерді қазақ мектебіне қалай айналдырамыз?» деген сұрақтың астарында тіл саясаты, ұлттық қауіпсіздік, әлеуметтік-психологиялық факторлар және ата-аналар сенімі сияқты көптеген проблемалар тоғысады.

Аралас мектептер — тәуелсіздік кезеңінің өтпелі көрінісі

Қазақстанда аралас мектептердің қалыптасуы — тарихи себептердің жемісі. Кеңес дәуірінде қазақ мектептері жабылып, орыс тілінде оқыту басымдыққа ие еді. Тәуелсіздік алған соң қазақ мектептерінің саны күрт артқанымен, көптеген өңірлерде аралас мектептер әлі күнге дейін сақталып отыр. Бұл — өткеннің инерциясы ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы тілдік тепе-теңдіктің айнасы.

Қазіргі деректерге сүйенсек, республика бойынша 700-ге жуық аралас мектеп бар. Кей өңірлерде бұл мектептер жалпы мектептердің үштен бірін құрайды. Яғни айтқанда, қала орталықтарында, әсіресе ірі индустриалды аймақтарда, аралас мектептер саны әлі де көп. Бұл мектептерде қазақ және орыс тілінде оқитын балалар бір ғимаратта, жеке-жеке сыныптарда білім алады. Көп жағдайда басшылық та, педагогикалық құрам да екі тілде сөйлейтін, екі жүйеге бейімделген орта қалыптастырады.

Аралас мектеп — екі тілдің, екі мәдениеттің, екі дүниетанымның түйісу нүктесі. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, бұл формат шынайы теңдікке емес, қазақ тілі мен мәдениетінің ығысуына әкеледі. Себебі мұндай мектептерде ресми және жұмыс тілі көбіне орыс тілі болып қалады. Жиналыстар, құжат айналымы, тіпті мұғалімдер арасындағы қарым-қатынас — орыс тілінде. Нәтижесінде қазақ сыныбындағы балалар да сол ортаның ықпалында қалып, қазақ мектебінің рухын сезіне алмайды.

Негізінде, тек тілде емес — ұлттық сана мен мәдени кодта. Қазақ мектебі — тек білім орны емес, ол ұлттық болмысты қалыптастыратын рухани орта. Ал аралас мектеп осы миссияны толық орындай алмайды.

Аралас мектептердің сақталуына негізгі себептердің бірі — ата-аналардың таңдауы. Кейбір ата-аналар қазақ сыныбының сапасы төмен деп есептеп, орыс сыныбын «жақсырақ мүмкіндік» ретінде көреді. Бұл — кеңестік кезеңнен қалған психологиялық үрейдің, яғни «орысша оқыса, өмірі жеңіл болады» деген ескі ұғымның сарқыншағы. Бұл, қазіргі күндері мүлде кері түсінік. Қазақстан – саяси тәуелсіз мемлекет. Сондықтан, орыс тілі алдағы кезде қолданыстан мүлде алынып тасталуы мүмкін. Тәуелсіздігін бізбен қатар алған көрші мемлекеттер сияқты орыс тілі шектелуі мүмкін.  

Бірақ соңғы жылдары жағдай өзгеріп келеді. Қазақ тілінің беделі өсіп, мемлекеттік басқару, кәсіпкерлік, медиа және ғылым салаларында қазақ тілі сұранысқа ие болуда. Ата-аналар да баласының келешегін мемлекеттік тілмен байланыстыруды жиі ойлайтын болды. Сондықтан бұл кезең — аралас мектептерді кезең-кезеңімен қазақ мектебіне айналдыру үшін ең қолайлы уақыт.

Аралас мектептерді қазақ мектебіне айналдыру — тек атау ауыстыру емес, терең әлеуметтік және ұйымдастырушылық реформа. Бұл процесті сәтті жүзеге асыру үшін төмендегі бағыттар маңызды секілді:

Алдымен, Білім және ғылым министрлігі аралас мектептерді кезең-кезеңімен қазақ мектебіне көшірудің нақты жоспарын қабылдауы қажет. Бұл жоспар өңірлік ерекшелікті ескере отырып жасалуы тиіс.

Көптеген аралас мектептерде қазақ сыныптарына арналған педагогтер жетіспейді немесе сапасы төмен. Бұл мәселені шешпей, мектепті толық қазақ тілінде оқытатын деңгейге жеткізу мүмкін емес. Сондықтан педагогикалық ЖОО-ларда қазақ тілінде сабақ беретін мамандар даярлауға ерекше назар аудару керек. Мұғалім — тіл саясатының алдыңғы шебінде тұрған тұлға. Егер мұғалім өзі қазақ тілінде еркін сөйлей алмаса немесе ұлттық идеологияны сезінбесе, онда мектеп те қазақы болмысты қалыптастыра алмайды.

Қазақ мектебінің сапасы — оқу мазмұнымен анықталады. Орыс тіліндегі немесе аударылған оқулықтардың орнын сапалы, ғылыми негізделген, қазақ тілінде жазылған оқу құралдары басуы тиіс. Осы бағытта соңғы жылдары айтарлықтай жұмыстар жүргізіліп жатыр, бірақ жүйелі сараптау және бірыңғай стандарт әлі де жетіспейді.

Ата-аналармен жұмыс

Ең басты проблема — қоғамның, әсіресе ата-аналардың сенімін арттыру. Мектеп тек балаға емес, ата-ананың дүниетанымына да әсер етеді. Сондықтан түсіндіру жұмыстары, ашық сабақтар, қазақ тілді білімнің артықшылығын насихаттайтын бағдарламалар қажет. Бұл жұмысты формалды түрде емес, шынайы диалог негізінде жүргізу керек.

Қазақ мектебі — тек білім беру мекемесі емес, ұлттық руханияттың тірегі екенін қоғам түсінуі керек. Қазақ тілінде оқыған түлектердің табысты өмір жолдарын көрсету, қазақ мектебінің түлектерін қоғамдық үлгі ретінде насихаттау — тиімді құралдардың бірі.

Қаладағы аралас мектептерді қазақ мектебіне айналдыру — басты міндет. Себебі ауылдық жерлерде қазақ тілінің табиғи ортасы бар, ал қалада тілдік орта әлсіз. Қалалық қазақ мектептері жаңа форматтағы, заманауи, жоғары сапалы білім ордаларына айналса, ата-аналар таңдауы да табиғи түрде қазақ мектебіне ауады.

Халықтың санасын ояту — ең маңызды қадам

Кейде ең үлкен кедергі — материалдық емес, менталдық деңгейде болады. Қазақ қоғамының кей бөлігі әлі де қазақ мектебін «шектеулі мүмкіндік» ретінде қабылдайды. Мұны өзгерту үшін мемлекет пен зиялы қауым бірлесе әрекет етуі керек. Қазақ мектебі — болашақтың мектебі екенін ұғындыру — ұлттық идеологияның басты бағыты болуы тиіс.

Мысалы, Корея, Жапония немесе Финляндия секілді елдер өз тілінде оқытуды ұлттық мүдде деп санайды. Сол елдер әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті болса, ол — өз тілінің қадірін білгендіктен. Қазақстан да дәл осындай бағыт ұстануы қажет.

Қазақ мектебі — ұлттық қауіпсіздік кепілі

Аралас мектептерді қазақ мектебіне айналдыру — тек білім саясаты емес, ұлттық қауіпсіздік проблемасы. Егер ел азаматтары бір тілде — мемлекеттік тілде сөйлесе, мемлекет те біртұтас елге айналады. Тіл бірлігі — ел бірлігінің ұйытқысы.

Қазақ тілі — еліміздің болашағы. Ал қазақ мектебі — сол болашақтың темірқазығы. Сондықтан әрбір аралас мектептің қазақ мектебіне айналуы — тек білім саласының реформасы емес, ұлттың жаңғыруы, сананың өзгеруі, мемлекетшіл рухтың күшеюі.

Аралас мектептерді қазақ мектебіне айналдыру — ұлттың болашағын айқындайтын тарихи процесс. Осы бағыттағы табыс — тек мемлекеттік саясатқа емес, қоғамның бірлігін, ата-аналардың сенімін және ұстаздардың жауапкершілігін қажет етеді. Ең бастысы — қазақ мектебі беделді, сапалы және заманауи білім ордасына айналса, қалғаны табиғи түрде шешіледі.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz