Задан ЖҰМАҒАЛИ, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Абайдың тікелей қатысумен бірсыпыра деңгейге көтеріліп қалған қазақ-орыс әдеби байланысының одан әрмен дамуына зор үлес қосқан алаш арыстарының бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы болатын. Ол Пушкин, Лер­мон­тов, Некрасов, Толстой сынды алыптар­дың өмір жолын, басты-басты шығармаларын үлкен білімдарлықпен, ерен талант қуатымен зерделей келіп, аттары аталған ойшылдардың ту етіп көтерген эстетикалық-философиялық концепциялары жекелеген ұлттың дара жетістігі емес, бүкіл адамзаттың мүддесіне ортақ қызмет ететін бірегей рухани байлық деп таныды. Туған халқының осындай озық кәусардан барынша мол сусындауын игілікті іс деп білген Шәкәрім дүние жүзі, орыс классиктерінің таңдаулы деген шығармаларын ана тілінде сөйлете бастады. Соның ең елеулілерінің бірі - А.С.Пушкиннің "Дубровский" романы.

Задан ЖҰМАҒАЛИ, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Абайдың тікелей қатысумен бірсыпыра деңгейге көтеріліп қалған қазақ-орыс әдеби байланысының одан әрмен дамуына зор үлес қосқан алаш арыстарының бірі Шәкәрім Құдайбердіұлы болатын. Ол Пушкин, Лер­мон­тов, Некрасов, Толстой сынды алыптар­дың өмір жолын, басты-басты шығармаларын үлкен білімдарлықпен, ерен талант қуатымен зерделей келіп, аттары аталған ойшылдардың ту етіп көтерген эстетикалық-философиялық концепциялары жекелеген ұлттың дара жетістігі емес, бүкіл адамзаттың мүддесіне ортақ қызмет ететін бірегей рухани байлық деп таныды. Туған халқының осындай озық кәусардан барынша мол сусындауын игілікті іс деп білген Шәкәрім дүние жүзі, орыс классиктерінің таңдаулы деген шығармаларын ана тілінде сөйлете бастады. Соның ең елеулілерінің бірі - А.С.Пушкиннің "Дубровский" романы.

Шәкәрімнің аталмыш шығарманы аудар­ғанда қандай принциптер ұстанғанын әңгі­ме­лемес бұрын мына жайларға қысқаша тоқ­талайық. "Руслан мен Людмила", "Евгений Онегин" сынды қайталанбас рухани қазы­на­лар­ды дүниеге әкелген ұлы классиктің кей сәт прозаға барғаны, бұл саладағы творчес­тво­лық ізденістердің де ойдағыдай болғаны баршамызға мәлім. Зерттеушілердің сөзіне бақсақ, ол өзінің кейбір замандастарына орыс прозасына көңілі онша толмайтынын, оның поэзияға қарағанда қарабайырлау, шабан дамып келе жатқанын талай рет айтса керек. Бұл Пушкиннің 1975 жылғы 10 том­дық шығармалар жинағының 5-томындағы С.Петров жазған соңғы сөзде байқалады. "Дубровский", "Капитан қызы" шығарма­лары мен тағы басқа әңгіме, повестері әйгілі суреткердің сол олқылықтың орнын толтыру мақсатындағы талпынысы екен. Ақынның ара-тұра прозаға баруының себебі осылай делік. Ал Шәкәрімнің өзінің де қара сөзге кел­генде құр аттай желетінін іс жүзінде дәлел­дей тұра, "Дубровский" мен "Боранды" қаза­қы қара өлең - поэзия тілімен сөйлеткені қалай? Бұл орайда әртүрлі болжам болуы мүм­кін. Біздің де аздаған өз топшылауымыз бар.

Тәржімемен және оның саналуан проб­ле­масымен айналысқандар поэзияны ауда­ру­шының түпнұсқаның авторымен қайткенмен де бәсекелесіп отыратынын, ал прозаны ауда­рушының түпнұсқаның авторының айт­қа­нына көніп, айдағанына жүріп дегендей, оның ықпалына түсетінін, құлақкесті қыз­мет­шісіне айналатыны, құдды дирижердің қолын­дағы таяқшаның әрбір қимылынан көз жазбауға тырысатын музыкант сияқты ерекше күй кешетінін айтады. Бұл арада әңгіме аударманың өнерлік деңгейде жеткен түрі жөнінде болып отыр. Пушкиннің жоғарыда аталған шығармаларын қазақшалағанда Шә­кә­рімнің қандай жан азабын бастан кешкенін көзге дәл елестету қиын. Қара сөзбен берілген ойды, сан қилы суретті поэзия тілімен жет­кізу орасан зор еңбекті қажет еткені талассыз. Бір ашық нәрсе - қашанда, қайсымыз да Пуш­кинді ең алдымен ақын деп қабыл­дай­тынымыз. Шәкәрім үшін де оның көркем поэзияның дүлдүлі болғаны даусыз. Сон­дық­тан қазақ әдебиетінің классигі оның про­за­сын, қазіргіше айтқанда, автордың маркасын сақтай отырып сөйлетуді жөн көрген. Оған қоса тағы бір жорамал, аударма саласында да молынан танылып үлгерген ол орыс әде­биеті­нің мынадай кесек үлгілерін сахара тұрғын­дарына ана тілінде таныстыру арқылы өз мүмкіндігінің қаншалықты екенін сын сарабынан тағы бір өткізгісі келген ойы да болған шығар. Тіпті мұны оның ұлы ақынмен бір сәт өнер сайысына түскені десек те шын­дықтан шығандап кетпейміз. Осы болжам­дар­ға қоса тағы бір айтпағымыз, Шәкәрім қажы мына жағдаятты - өз кезіндегі жазу-сызу өнерінің жарытымсыз болуына бай­ла­нысты поэзиядан гөрі проза беделінің төмендеу, сұранымының аздау екенін ес­кер­ген бе дейміз. Жан дүниесін қозғайтын өлең­ді жұрт іздеп жүріп тауып, жаттап алады. Ал қара сөзде қаншама ой, сырлы сурет тұнып тұрғанымен төкпей-шашпай жадыңа ұстай алмайсың. Қысқасы, "Дубровский " мен "Боранның" Шәкәрім қажы жасаған нұс­қасы хақында айтылар салиқалы әңгіме­нің өз кезегін күтіп тұрғанында еш күмән жоқ.

Түпнұсқа мен Шәкәрімнің "Дубров­скийін" әліміз жеткенше өзара салыстырып қарағанымызда, қазақ ақынының аталмыш полотноның бүкіл бітім-болмысын мейлінше толық шығаруға күш салғанын байқаймыз. Пушкин қағазға түсірген хикаяның сыртқы нобайы ғана емес, ішкі иірімдері де, айсбергтің су астындағы бөлігінің сұлбасы да нақышын жоғалтпаған. Кейіпкерлердің мінез-құлқын, олардың әрқайсысының дара­лық сипаттарын өрнектеудегі түпнұсқа ав­торының қолтаңбасы білімдарлықпен қоса бесаспап суреткерлікпен жүзеге асқан. Дегенмен Шәкәрімнің Пушкин соқпағынан табан аудармауды жалаң мақсатқа айналдыр­мағанын азды-көпті кейбір еркіндіктерге бару арқылы шығарманың жұртшылыққа түсінік­тірек болуы жағын негізгі нысана еткенін атап айтуымыз керек. Мұны алдымен ескерт­кен Шәкәрімнің өзі. Аударманың кіріспе­сіндегі:

Жазбаймын дәл өзінше Пушкин сөзін,

Қазақтың шағылдырар надан көзін.

Ғылымнан көзілдірік кимеген ел,

Туралап көре алмас күннің көзін.

 

Сөйтсе де кете қойман шетке басып,

Айтармын алыстамай шын жанасып.

Әншейін ертек айтып отыр демей,

Жүрекке тыңдағайсың ақылдасып, - деген жолдар соның дәлелі.

Бәрімізге мәлім, замана сырын жан-жақ­ты әрі тереңнен қамтуда прозаның мүмкіндігі әдебиеттің басқа салаларына қарағанда әлдеқайда мол. Ал поэзияның жолы өз ал­ды­на бөлек. Ол прозадай емес, өткен-кет­кен­нің тек елеулілерін теріп алады да кездей­соқ­тарды, ұсақ-түйектерді жіпке тізе бермейді. Егер М.Әуезов Абайдың өмір жолын, ол өмір сүрген дәуірдің кескін-келбетін өлеңмен жырласа, бізге эпопеядан таныс талай-талай эпизодтар, штрихтар сахнаның сыртында қалып қойған болар еді. Кейіпкерлердің де бірсыпырасымен ұшырасу, тілдесу мүмкін­дігі­нен айрылған болар едік. Бұл айтыл­ған­ның "Дубровскийдің" Шәкәрім қажы жасаған нұсқасына да тікелей қатысы бар.

Пушкинде романның сюжеті бірден: "Нес­коль­ко лет тому назад в одном из своих по­местий жил старинный русский барин, Кирила Петрович Троекуров" (с.128) деп басталса, Шәкәрімнің "Дубровскийі" 124 жолдан тұра­тын прологтан кейін барып желі тартады. Пуш­кин­нің ой-өрісін, қалам ұстау өзгешелігін, аза­маттық позициясын толық та терең зерделей біл­ген дала ақыны әр дәуірдегі адамның, қоғам­ның болмысын шола келіп, жеке мен же­кенің, жеке мен көптің арасындағы үйлестіктің не қайшылықтың әрқилы себептерге байла­ныс­ты бір қалыпта тұрмайтынын тілге тиек етеді. Бүгінгі бардың ертең жоқ болуының, бүгінгі достың ертең жауласып шыға келуінің әлеуметтік, психологиялық астарына үңілуге талпынады. Түптеп келгенде бұл - романда айтылатын ойдың негізгі қазығын, идеялық нысанасын меңзейді:

Жазған жоқ Пушкин мұны ермек үшін,

Мақсұты: бізге ғибрат бермек үшін.

Қиянатшыл, зорлықшыл, парақордың,

Мінезінің суретін көрмек үшін.

Осындай толғаныстан кейін барып біз жоғарыдағы Пушкиннің өзінен алынған жолдардың қазақшасын оқимыз:

Жер айналмай тұрмайды дүние жай,

Келер, кетер адамзат із қалдырмай.

Сол өткен көп заманның бір кезінде,

Болыпты Троекуров деген бір бай.

Келтірілген шумақтың бастапқы екі тармағы жоғарыда Пушкиннен алынған үзіндіде жоқ, аудармашының өз тара­пы­нан берілген прологтағы айтылатын ойдың қайталамасы. Ал оның есесіне түпнұсқа­дағы "старинный русский барин" деген айқындама қалдырылып кеткен. Бірақ оқырман романмен әрмен қарай танысу барысында Троекуровтың ата-бабасынан бері атақты алпауыттар тұқымынан еке­ні­не көз жеткізеді. Демек бұл - қалды­ры­лып кеткен ол тіркестің орны жоқталмайды деген сөз.

Пушкиндегі Тимошканың жарамсақ сөзіне қатал тойтарыс берудің орнына, дарақылана мәз болған Троекуровқа Дубровскийдің қатты ренжігені, сөйтіп, аңға шығудан осы жолы көпе-көрнеу бас тартқаны, оның бұл "тәртіпсіздігіне" өлердей долырған әпербақан алпауыттың думанды сайранға өзге үзеңгілестерін ертіп кете барғаны, бірақ қырсық шалған­дай ұзақты күн тек бір қоянды ғана олжа­лап, кешке имениесіне көңілсіз оралғаны баяндалатын елеулі эпизодты Шәкәрімнің сол бастапқы өңін жоғалтпай жеткізуге ерекше күш салғанын айқын көреміз. Бірақ келтірілген эпизодтың соңғы тұсы қазақшасында аздап өзгертілген. Яғни, Кирила Петрович "на возвратном пути, со всею своею охотою нарочно поехал по­лями Дубровского" (с.132) деген жолдар:

Андрейдің егінін таптап-таптап,

Кешке келді үйіне қайта салып, - деп тәржімаланған. Бұл ауытқуда үлкен мән бар. Айталық, ол кездегі өлшеніп, пішіл­ген және онысы мұқият хатталған мекен-жайда тіршілік еткен орыс жұртындай емес, кең сахараға бытырай қоныстанған көшпелілер үшін ауылдың не жайлаудың үстінен салт аттылардың өтіп кететіні жан сыздататын әрекеттің қатарына қосыла қоймайды. Ал егінді таптау деген қашанда үлкен қастандықпен, бүліншілікпен пара-пар қимыл. Шығармада өрнектелетін тартыстың қандай себептерден бастау алып, бара-бара қалай асқынғанын молырақ аңғарту орайында аудармашы әлгіндей еркіндікке әдейі барған.

Пушкиндегі Троекуров пен Дубровскийдің ара қатынасы бара-бара қатты шиеленісіп, ақыры соңғысының ауыр сырқатқа ұшырағаны, төсек тартып жатып қалған оның маңына қызметшілерінің батып жақындай алмағаны, қожайынды тек Егоровнаның күтіп-баққаны, соның қолынан ғана аздап дәм татқаны баяндалатын жолдарды Шәкәрім мейлінше тартымды, әрі жатық сөйлете білген. Тек түпнұсқадағы: "Она (Егоровна - З.Ж.) смотрела за ним (Дубровским - З.Ж.), как за ребенком, напоминала ему о времени пищи и сна, кормила его, укладывала спать" (с.139) - деген жолдар қазақшасында:

Уақытымен жатқызар төсек салып,

Стақанмен шәй берер қолына алып.

"Тамақ ішер мезгілің болды ғой", деп

Нан салады аузына майға малып, - болып өзгеріп шыққан. Бұл - аудармашының жағ­даят­ты дала оқырмандарына толығырақ, толым­дырақ жеткізу ниетінен туған еркіндік. Түп­нұс­қаға тигізер қиянаты, залалы жоқ толықтырма.

Пушкиннің қолынан шыққан нұсқадан Троекуров пен Дубровскийдің тартысқа түскен тұсында соңғысының жалғыз ұлы Владимирдің Кадет корпусын бітіргеннен кейін Петербург­тегі жаяу әскер полкінде қызмет атқарып жүргенін оқысақ, аудармада аттары аталған орыс Капулеттиі мен Мантеккиінің өзара сойылдасу кезінде Владимирдің астанадағы "университет деген медреседе" дәріс алушылардың бірі екені айтылады. Бұл ауытқудың себебі не? Біздің ойымызша, романдағы негізгі орталық тұлға­ның бірі - бала Дубровский. Оның озық түр-тұрпатын толығырақ жеткізу мақсатында Шәкә­рім қажы осы тұста да аздап еркіндік қажет деп білген. Демек, қатардағы көп ұланның қайсы­сынан да үлкен білім ордасында тәрбиеленіп жүрген талапкер жастың еңсесі биік, аруақты, айбынды деп топшылаған. Университет деп дара атасам, мүмкін кейбіреулер түсінбей қала ма деп, оған үлкен-кішінің бәріне мәлім медресе атауын тіркеуді орынды көрген.

Пушкиннің "Дубровскийінде" Егоровна­ның хатынан бірсыпыра жайдан хабардар болып, асығыс үйіне оралып келе жатқан Владимирді Антон жәмшіктің "Песочное" стансасында (аудармада "Құмдыбекет") күтіп алғаны, жолда бала Дубровскийдің әкесінің жай-күйін сұрағаны, қызметшінің нендей жауаптар қайтарғаны жөнінде бір алуан мәлімет бар. Бұл эпизод Шәкәрімде жоқ. Мұның мәнісі, біздіңше, мынау. Оқырмандар Троекуровтың қолдан жасаған қиянат-қысымынан кәрі Дубровскийдің дертке ұшырап, қатты науқастанып қалғаны туралы бұрыннан толық таныс болатын. Екі байдың не себептен араздасқаны шығарманың бұдан кейінгі беттерінде там-тұмдап әртүрлі жағдаяттарға орай қайталанып отырылады. Сондықтан Шәкәрім алдында айтылып өткен оқиғаны жұрттың есіне тағы да бір сала кетуді артық деп санаған. Прозада әуел бастағы белгілі эпизодтарды белгілі бір мақсатпен қайыра жаңғыртулар жасауға бола береді. Ал поэзияның табиғатына мұндай жомарттық жараса қоймайды. Аудармашы мұнда міне, осы ұстанымда қалған сияқты.

Пушкинде жас Дубровскийдің жәмшік Антоннан біраз жәйттің сырын аңғарғаннан кейін көңіл-күйі құлазып, көпке дейін өзімен-өзі болғаны қысқаша баяндалса, қазақ ақыны оның сол сәтіндегі мұң мен шерге толы ішкі әлемін молырақ қамтуды дұрыс деп санаған. Мұны дастанның бойындағы ең бір тартымды жолдар деп білеміз.

Шал Антон бишік бұлғап божы қақты,

Сар желді күрмедегі ат, шеткі ат шапты.

Өткенін қанша уақыт пайым етпей,

Владимир тым терең ой ойлапты.

 

Ат пыр-пыр, арба күр-күр,

қоңырау шылдыр,

Тау, ағаш кейін қалып, қақты бұлдыр.

Бұлардан Владимир түк сезбейді,

Әкетпес әлдеқайда көңіл құрғыр.

 

Түпсіз ой, түпсіз қиял неше мыңдап,

Бірі бүйт, бірі сүйт деп

тұрады ымдап.

Тұңғиық тұманданған

алдыңғы өмір,

Тұрғанын біліп болмас не

дайындап.

 

Қайрайды, кейде ыза боп,

жауға тісін,

Ойлайды кейде реттеп, қылмақ ісін.

Ашық көзі жұмулы есепті боп,

Көрсе де көрмегендей түктің түсін.

 

Осындай ұйқылы-ояу бір ой басты,

Қайғы, үміт, қайрат, ыза араласты.

"Әнекей, "Покровский" қышылақ" деген,

Антонның дауысымен көзін ашты.

Осы келтірілген үзінді аудармашының сөзбен келісті өрнек сала білетін үздік талант иесі, майталман психолог екенін, демек Пушкиннің суреткерлік қолтаңбасын жетік түсінгенін айнытпай айғақтайды. Нағыз өнер сайысы осындай болмақ. Арбаға жегілген аттардың қайсысының қалай жортқаны да тәржімешінің өзінің болжамасымен дүниеге келген жолдар. Төл еңбегі.

Пушкинде кәрі Дубровскийдің ауыр сыр­қат­тан дүние салған сәті: "Он лежал в креслах, на которые перенес его Владимир, первая рука его висела на полу, половина опущена была на грудь - не было уже и признака жизни всем теле, еще не охладело, но уже обезображенном кончиною" (с.145) деген жолдармен берілсе, Шәкәрімде сол көрініс:

Өлмей, өшпей тұра ма адам фәні,

Мұзға айналып қалыпты ыстық тәні.

Басы иіліп кетіпті кеудесіне,

Ашулы оң қолының алақаны.

Басын имек - тағдырға көндім демек,

"Фәрмәнына мойнымды бердім", - демек.

Алақаны ашылған ишараты -

"Несін алдым, мен ақтан өлдім" - демек, - деген өлең тармақтарымен бейнеленген. Шәкәрім қажы түпнұсқадан арнайы ауытқи отырып жер басып жүргендердің бәріне қатысты ой түйеді. Кім болсаң ол бол, тірші­ліктегі көрген жақсылық пен жамандықтың бәрі көз жұмылған соң түгел тәмам. Жиған-тергеннің қадыр қасиетін, береке-бұйыруын бас аман, ден сауда бағалай біл. О дүниеге қора-қора мал айдап, бума-бума ақша алып кеткен ешкім жоқ. Ең ақырғы алар еншің - қол созым қараңғы қуыс пен 3-4 аршын шүберек қана. Осының жайынан кәрі-жастың бәрі хабардар. Бірақ жұрттың бәрі жер үстінде жүргенінде тәңірге бағып, бұйырғанға шүкіршілік ете қоя ма. Бастың құнына татитындай нәрсе болса бір сәрі, кейде қотыр ешкінің терісіне тұрмайтын бірдеңе үшін жанжалдасып, сойылдасып жатқаны.

Өмірде талай-талай қақтығыс-тартыстың куәсі болған ғұлама ақынның орыстың сонау кезден өзара сырласып, сыйласып келген екі алпауытының аяқ астынан нілдей бұзылып, бір-біріне көр қазуға дейін барғанын зерделеу үстінде ой тұңғиығына тағы бір терең бойлағаны күмәнсіз. Адам табиғатының оңы мен солын шындықта болған немесе болуы мүмкін оқиғаны қисынын келтіре әңгімелеу арқылы таразыға тартып, замандастарын өзара сыйластыққа, мейірімділікке, бірлікке үндеген, шынайы сезімнің қарапайым пендешілікпен қоңсы қона алмайтын шуақты нұрын шырқата әуелеткен Пушкиннің жай аударушысы ғана емес, ол оның бірегей пікірлесі, әріптесі екенін дәлелдейді.

Шәкәрім жасаған нұсқада Владимирдің Дефорж деген жалған есіммен Троекуровтың имениесіне алғаш мұғалімдік қызметке келген бетінде кейінгісінің келіссөз соңында оған мынадай қатаң шарт қойғаны айтылады:

Білмейді французша байдың өзі,

Наданның тіпті топас келер сөзі.

Марияны тілмаш қылып жігітке айтты:

"Жүрмесін қызымда боп екі көзі".

Аталмыш деталь Пушкинде бұдан біраз өзге. Онда Троекуровтың "французға" басты міндеті Сашаны жақсылап оқытып, тәрбиелеу екенін, қызметші қыз-келіншектерге көз салмауын, егер осы орайда кінәсі сезіле қалса, иттің күшігі құсатып қуып жіберетінін ескертеді. Бұл арадағы әңгімеге Мария Кириловнаның қатысы жоқ. Ал Шәкәрім осының бәрін біле, ұға тұра жаңағыдай ауытқуға неге барған? Оның мәні, біздіңше, оқырмандардың бүкіл назарын Мария Кириловнадан өзгеге бұрмау мақсатынан туған. Түпнұсқаның бастапқы беттерінің бір жерінде "Покровское" қыстағының қызметші қыз-келіншекке толы екені, оның кейбіреулері Троекуровтың рұқсатымен тұрмысқа шыға қалса, орны жас бикештермен толықтырылып отырылатыны, аталмыш мекен-жайда қожайынның өзінен айнымайтын, бірақ ресми әкесі белгісіз сәбилердің көрген күні, хал-жағдайы туралы қысқаша мәліметтер бар-тын. Мұны аудармашы қажетсіз деп есептеп, қалдырып кеткен. Өйткені күнделікті өмірдегі ұсақ-түйекті прозаның қамтуға мүмкіндігі көтергенімен, поэзияның табиғатына жинақылық, аз сөзділік қана жарасады. Алдында керегі жоқ деп танылған детальды біраздан соң шегініс жасау арқылы сюжетке енгізген жағдайда, басқа түк те емес, бір бүйір қысыр кеңеске орын берілген болар еді. Сондықтан қазақ ақыны жұртшылықтың ықыласын әуел бастан жақсы таныс Мария Кириловнадан басқа жаққа аудармауды дұрыс санаған да, азды-көпті әлгіндей иіп-бүгуге барған. Біздің ойымызша, бұдан ұтпаса ұтылмаған. Бұл - бір. Екіншіден, мол байлықтың арқасында кердеңдей басып, кесірлене сөйлеуді әдетке айналдырған дарақы байды өзінің туған жалғыз қызының көзінше солай бейпіл сөйлету арқылы жұртшылықты жақсылық пен жамандықтың не екені туралы тағы бір рет шындап пікір түюге шақырады. Троекуров тәрізді жандармен қандай қарым-қатынас ұстаған дұрыс? Осы сауалдың лайықты да тиімді жауабын ойластыруға жетелейді.

Владимир Дубровский бастаған кекшілдердің үлкен жолмен әрлі-берлі өткен жүргіншілерді тонап, зәбірлеуі күшейген тұстың бірінде Антон Пафнутьич есімді чиновниктің Троекуровтың үйіне келгені, оның қауіпсіз деген жобамен түнде Дефорждың бөлмесінде тыныстағаны, бірақ бишара жанның көйлегінің ішіне жасырып жүрген мол қазынасынан қалай айырылып қалғаны Пушкинде: "Он (Пафнутьич. - З.Ж.) чувствовал сквозь сон, что кто-то тихонько дергал его за ворот рубашки. Антон Пафнутьич открыл глаза и при лунном свете у осеннего утра увидел перед собою Дефоржа; француз в одной руке держал карманный пистолет, другою отстегивал заветную сумму" (с.167) деген жолдармен берілсе, Шәкәрімде ол көрініс:

Көзін ашса шошынып бір мезгілде -

Француз кеудесіне мінген мүлде.

Бір қолында алтыатар ақшаны алған,

Қорыққаннан бай айтты: "Тақсыр бұл не?" - деген өлең тармақтарымен кестеленген. Осы келтірілген үзінділерді өзара салыстырып қарасақ, олардың ара-қатынасында бірсыпыра алшақтықтың бар екені байқалары сөзсіз. Түпнұсқада күзгі таңның тәтті ұйқысына қаннен қаперсіз балбырай берілген Павнутьичтің ақшаға толы дорбасынан қалай айырылғаны қарапайым баяндалса, қазақ классигі оның мұқият жасырған қазынасын айқыш-ұйқыш қызу айқастың нәтижесінде амалсыздан алдырғанын айтады. Аудармашының пайымдауынша, дала оқырмандары үшін соңғы көріністің бояу нақышы әсерлілеу. Біз де осы тұжырымға қол қоямыз. Айта кету керек, бұл да жоғарыда келтірілген мысалдар сияқты ұлы данышпанға жасалған орынсыз базыналық, немесе баса-көктеу емес, өмірі, салт-дәстүрі өзгелеу халықтың психологиясын мұқият ескеруден, шығарманың мейлінше жылы, шынайы қабылдануын ойластырғандықтан туған творчестволық еркіндік.

Тағы бір салыстырма. Зер сала қарасақ, Мария Кириловна мен Дубровскийдің ең соңғы жолығуы суреттелген эпизод екі авторда түп-түгел бірдей шықпаған. Жат адамның тұтқынынан құтқарғалы келіп тұрғанын білдірген Владимирге қыз ол күтпеген, мүлде тосын жағдайды хабарлайды. Яғни, кейінгі күндердің оқиғаларына орай бұрынғы берген уәдеден тайғанын, шариғат заңын бұза алмайтынын, некелескен адамымен тұрмыс құруға бел буғанын, қояр ақырғы өтініші - қасындағы жол серіктерін қиянат-залалсыз жөндеріне босатып жіберуі екенін айтады. Пушкинде Владимирдің мұны естігендегі көңіл-күйі былайша суреттелген: "Он (Дубровский. - З.Ж.) упал у колеса, разбойники окружили его. Он успел сказать им несколько слов, они посадили его верхом, двое из них его поддерживали, третий взял лошадь под уздцы, и все поехали в сторону, оставил карету посреди дороги, людей связанных, лошадей отпряженных, но не разграбя ничего и не пролив ни единной капли крови в отомщение за кровь своего атамана" (с.192). Ал орталық тұлғалардың мәңгілікке қоштасар сәті Шәкәрімде:

Тұрды да Владимир аң-таң қалып,

Естімей сөз аяғын кетті талып.

Қансырап жарасынан талды ғой деп

Әкетті жолдастары сүйреп алып.

 

"Қош" - деді біраз ғана есін жиып,

Ауыздан айырыларда бір-ақ сүйіп.

Қарасы үзілгенше қарап тұрып,

Аһ, деді Мария талды жанып, күйіп, - деген шумақтармен берген. Бұл келтірілген үзінділер арасындағы айырмашылықтың мәні неде? Аудармашы екі жастың бір-бірін қатесіз танып, құлай ұнатқанын, олардың қашан да, қайда жүрсе де сол ардақты, аруақты сезімге қылау жолатпайтынын, негізінен табиғаты қатал, кесек әрекеттің иесі Владимирдің мүмкіндіктері бола тұра ата жауы Троекуровқа, сондай-ақ дүниедегі қимасын жүрегінен суырып алып бара жатқан Верейскийге ешбір қиянат жасамауына махаббаттың құдіреті себепкер деген ұғымды оқырмандардың зердесіне тереңірек сіңіру мақсатында тағы бір ептеген еркіндікке барған ба дейміз. Романның қазақша нұсқасының:

Залым кім, парақор кім, жазықсыз кім,

Қайсысы ақ жүректі, қайсысы сұм?

Кекті кім, кекті жеңіп кешірген кім?

Білдің бе күшті екенін махаббаттың? - деген риторикалық сұрақтармен аяқталуы сол айтылған ойға жетелейді.

Біз бұл мақалада Шәкәрімнің "Дубров­скийді" ана тілімізде сөйлету ісін қолға алғанда нендей мақсат-міндет қойғаны және оның жүзеге қалай асқаны туралы өз ойымызды білдірген болдық. Түйген-түйсінгендерімізді нақты мысалдармен дәлелдеуге тырыстық.

 

Татьянаның тағдыры

 

Серік ПІРНАЗАР.

"Евгений Онегин" шығармасы­ның негізгі бөлігі үшін ұлы ақын жеті жылын сарп етіп, қосымша ша­ғын тарауымен қосқанда сегіз жылды сарқылтып барып, толығымен жазып бітіргенін зерттеушілер жақсы біледі. Романның әдепкі нұсқасын 1823 жылдың мамыр айында Кишиневте жүрген кезінде қағазға түсірген ақын туындының соңғы сиясына 1830 жылы Болдиноның атышулы сары алтын күзінде кезек берді. Бұл А.С.Пушкин үшін онша аз кезең бола қойған жоқ. Осы мерзім ара­лығында ол бозбала шақтан өтіп, жан-жақты қалыптасқан ересек адамға айналып үлгерді. Бұл шақта еркін­дікке қол бұлғайтын отты өлеңдері мен декабристерге біртабан үйірсек­тігіне орай Александр Бірінші пат­ша­ның пәрменімен оңтүстікте өткізген алты жылдық жер айдауы артта қалды. Осы кітапты тәмамдап шық­қасын ол болашақ жарымен тағдырын қосты. Ал, бұған дейін тағы екі жылы Михайловское мекенінде қуғында өткен Александр Сергеевич 1830 жылы әуелі Мәскеуге бір­қа­тар уа­қыт­қа аял­дап, содан кейін Петербургке оралады. Сөйтіп, туындыны Петер­бург түбіндегі селода аяқтайды. Жалпы, ақынның өзі романның жазылу мерзімін кітап соңына "1823-1831 жылдар" деп көрсеткен екен. Шамасы, соңғы оныншы тарауының жазылып біту мерзімін еске алып, ол осындай таңба қалдырған секілді.

А.С.Пушкин романына басты қаһармандар ретінде алынған қыз бен жігіттің өмірде болған кісілер екенін, сірә, бүгінде екінің бірі біле бермесе керек. Шынында шығармадағы Татьяна Ларина мен Евгений Онегиннің тірлікте нақты прототиптері болған. Ақын сонау Днестр бойында қол­жаз­баны алғаш бастағанында, қыздың атын оның өмірдегі шынайы есімімен бірдей етіп алып, қағаздың бетіне "Наташа" деп түсірген көрінеді. Бірақ, кейін келе ол бұл аттан ада-күде айнып, оны Татьяна деп өзгер­теді. Біздіңше, мұның бірнеше себебі болған сияқты. Біріншіден, ол айдау­дан оралған бойы өзінің қалыңдығы, дворян қызы, мәскеулік сылқым Наталья Гончарованың атын роман кейіпкерімен шатастырғысы келмесе керек. Екіншіден, шығармаға про­тотип етіп алынған басқа бойжеткен Натальяны ұятқа қалдыруға жазу­шының әдептілігі жібермеген сияқты. Бұл Наташа да  - дворян қызы. Тарихи мәліметтер романдағы Татьянаның өмірдегі Наталья Апухтина екенін дәл байқатады.

Шығарманың оқиғасы өрбіген тұстарда Кострома губерниясындағы Отрада имениесінің иесі Дмитрий Апухтин деген дворянның болғаны анық екен. Оның қызы Наташаның басынан өткен жағдай романның желісіне қатты ұқсайтын сыңайлы. Желкілдеп өсіп келе жатқан әдемі қыз Петербургтен келіп, Костромада қызмет атқарған бір жас жігітке өлердей ғашық болады.

Абайдың тәржімесіне жүгінсек, "Тәңірі қосқан жар едің сен, жар ете алмай кетіп ең, ол кезімде бала едім мен, аямасқа бекіп ем" деп бастала­тын шумақ Наташаның сол тұстағы кеудесінің дүрсілі мен жүрекжарды сырын дөп басатынын байқауға болады. Осы өлеңнің төртінші тағанында Татьянаның: "Сен жаралы жолбарыс ең, мен киіктің лағы ем, тірі қалдым өлмей әрең, қатты батты тырнағың" деген жыр жолдары да, бұдан арғы жағдайға қанықтыратын: "Сен шошындың ғашығыңнан, өзге жұрттан қамшы жеп, мен де сорлы нәсібімнен, жатқа тидім алшы деп" деген қатарлар да Апухтина үшін бөтен емес еді. Өмірде расында да петербургтік жігіт Наташаның нәзік сезімін қабылдай қоймапты.

Арада біршама уақыт өткесін өмірдегі Наталья шешесінің көндіруі­мен өзінен біраз жас үлкен генерал М.Фонвизинге тұрмысқа шығады. Кітаптағы Татьяна Ларина тәрізді ол да бұл кез әлі өзінің бақытсыздығын бастан өткеріп көрген жоқ еді. Бірақ, бұдан қашып құтыла алмайды. Өзіне-өзі: "Мен басқаға берілгенмін, соған енді болам адал" деп үкім шығарған сәттен-ақ оның тағдыры шешіліп қойылған еді.

Ал біздің генерал М.Фонвизин деп отырғанымыз - орыстың XVІІІ ғасырдағы белгілі жазушысы, бай дворян Денис Фонвизиннің (1745-1792) інісінің баласы. Оның Апухтиндердің Кострома түбіндегі Отрада имениесіне ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарының басында барып қайтқаны да тарихи дәлелденген.

Шынында генерал өзінің әйелі­нен тура 17 жастай үлкен бол­ған. Атап айтқанда, Михаил Алексан­дро­вич 1788 жылы туған болса, Наталья Апухтина 1805 жылы дүниеге келген. "Үлкен совет энциклопедиясы" М.А.Фонвизин жайлы бұдан әрі мы­нандай мағлұмат береді: "...декабрист, ген.-майор... 1816 ж. күзде декабрис­тік бірінші "Құтқару одағы" ұйымы­на кірген. 1818-ден "Береке одағы­ның" мәскеулік басқармасының жетек­шілерінің бірі болды, декабрис­тердің Солтүстік қоғамының бағдар­ла­масы мен жарғысын талқылауға белсене қатысты". (БСЭ., Третье изд.  том 27. Москва, 1977, стр.522). Бұл жерде бізді оның декабрист болғаны қызықтырады. Бірақ, ол 1822 жылдан бастап, құпия ұйымның жұмысына белсене атсалысудан бас тарта бастайды. Соған қарамастан, 1825 жылғы 14 желтоқсанда Сенат алаңында өткен декабристер көтерілісіне араласады. Сол кезде таққа жаңа отырған Николай Бірінші артынша декабристерді аяусыз басып-жаншып, жазалаған еді. Сол жазаланушылардың қатарына Михаил Александрович те ілігеді.

Біздің роман кейіпкерлерінің бірі осы Михаил Фонвизин екен­дігіне ендігі дәлеліміз  - Алек­сандр Пушкиннің сол кезеңдегі өмірінің декабристермен тығыз байланыста болғандығы, сол үшін оның бірнеше жылды елдің түс­ті­гінде айдауда өткізіп қайтуы. Сон­дықтан декабристер қозғалысының бастапқы шағында қағаз жүзінде қолға алынған шығармада осынау тарихи оқиғалар қамтылмай қалмады.

"Евгений Онегиннің" бірінші тарауында: "Волшебный край! там в старые годы, сатиры смелый властелин, блистал Фонвизин, друг свободы" (А.С.Пушкин., Сочинения в трех томах. Том второй, Москва, 1986, стр.192) деп басталатын шумақ бар. Осы "еркіндіктің досы" - декабрист Фонвизиннің өзі емес пе екен? Қалай дегенде де оны жазушы Д.Фонвизинмен ешбір шатас­тыру­ға болмайды. Өйткені, біріншіден, бұл кезде ол әлдеқашан бақилық болып кеткен, екіншіден, бай дворян отбасынан шыққан оның ойына "еркіндіктің досы" болу тіпті келмеген. Олай болса, романда бір рет аты аталып өтетін кейіпкер  Фонвизиннің өмірдегі генерал Фонвизин екені енді еш күмән тудырмайды.

Романдағы Ларина мен оның күйеуі князь N.N.-нің өмірдегі Апу­хтина мен Фонвизинге ұқсай­ты­нына тағы бір дәлел, соңғы екеуі, тура кітаптағыдай, үлкен кі­сі­­лердің араласуымен қосыл­ғасын, қол ұстасып, Петербургке келеді. Мұн­дағы Наталья Дми­триев­на да өзінің инабаттылы­ғымен, білімді­лігі­мен (естеріңізде ме, Татьянаны ақын алғаш сурет­тегенде оны "Она по-руски плохо знала, журналов наших не читала, и выражалася с тру­дом на языке своем родном, итак писала по-французски" (Указ. кн. стр.234) деп таныс­ты­ра­ды ғой), мол пара­сатымен һәм қо­нақжайлығымен зиялы қауымның зор сый-құрметіне бөленеді. "Уездік би­кеш" осылайша астана­ның жоғары қауымы ортасында өзінің лайықты орнын табады. Бірақ, бұл рахат тірліктің ғұмыры келте болып шықты. 1826 жылы шілденің 25-інде қаһарынан қан тамған Нико­лай Бірінші патша декабристер көтерілісінің ең негізгі ұйытқысы саналған 25 офицерді дарға асу арқылы өлім жазасына кесу туралы үкім шығарып, тағы қаншама озық ойлы азаматтарды түрлі мерзімге айдауға жөнелтеді. Осының кейінгі легі қатарынан та­былған М.Фон­ви­зин Забайкальеге 8 жылға айдауға жіберіліп, содан қалған соңғы ғұ­мырын Сібірде өткізуге жаза­ла­нады. (Замалеев А.Ф., "М.А.Фон­ви­зин"., 1976, Москва, стр.110). Сол тұстағы декабристер әйелдерінің үлгісін қайталаған Наталья Фон­визина да Байкал көлінің арғы жағына жер аударылған күйеуінің соңынан кетіп, оның айдаудағы тіршілігін ұзақ жылдар бірге бөліседі.

Ұлы ақын романының кейіп­керлері болған бұл екеудің бірге тұрған бүкіл өмірлері осы айдауда өтті десе болғандай. Бұрынғы генерал-майор М.Фонвизин патша үкіметінің рұқсатымен 1853 жылы туған жерге әйелімен бірге оралады. Осында, Мәскеу түбіндегі өзі туған Марьино селосына орна­ла­сып, естелік, саясат тарихы мен философия жайында трактаттар жазады. Айдауда жүргенде ауру тауып қайтқан ол көп ұзамай, яғни 1854 жылы 66 жасында дүниеден өтеді. Ал, оған қосылғанда бар-жоғы 19 жаста болған, 21 жасында онымен каторгаға ілесіп барған Наталья Дмитриевна арада 15 жыл өткен соң, жасы 64-ке қараған шағында бақилық сапарға аттанып кетеді. Былайша қарағанда, өмір­ден еш қызық көрмеген, ерен рахат кешер уақыттарын жапан түзде өткерген бұл екеудің соңында ескерткіштің белгісі ретінде сол атақты роман қалыпты.

Рас, Александр Сергеевичтің әйгілі шығармасындағы белгілі кейіпкерлердің прототипіне тала­сушы бойжеткендер сол замандары тіпті де аз болмаған. Бұған басты себеп, ақынның жұрт арасында сол уақыттары жиі кездесетін оқиғаны тақырып етіп алғандығында шы­ғар. Дегенмен, фабуласының өрбу ерекшелігі мен қаһарман­дарының өзара үйлесуі жағынан біз әңгіме­ле­ген дворян қызы Наталья Дми­триев­на Апухтина сенімдірек көрі­неді. Мұндай тұжырымды пуш­кин­танушы көптеген зерттеу­ші-ға­лымдар да айтып отыр. Біз тек сол ой­ларды жалғастырып қана байқадық.

Қызылорда.

«Егемен Қазақстан», 2006-06-28