Кемеңгер Абай кемелдікке жеткен шағында иман (қазақша – Құдайға сенім), оның тағатқа (құлшылық қылу амалдары) қатысы және Тәңіріні тануды басты деп біліп, осы мәселелерді танып-білуге ден қойған болатын.

         Бір Тәңіріге сенім, Абайдың білуінше, адамның адамдығының һәм күллі махаббат, әділет сезімнің қайнары. Бірақ адам баласының сенім күші - Жаратушыны тану, яғни Алланың хикметін сезу деңгейіне тәуелді.

         Осымен,  жасы елуден асқанда, 1895-1896 жылдары ойшыл «Түп Иесін көксемей бола ма екен?» деп тереңге бет қояды. Өз сөзінше «терең ойдың телміріп соңына ереді». Тамаша пәлсапалық өлеңдері («Лай суға май бітпес қой өткенге», «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес», «Көк тұман - алдыңдағы келер заман» және «Алла деген сөз жеңіл») соның татымды жемісі. Баршасы да жүректен құйылып, тылсымнан тұнған керемет туындылар. Оcы туындыларына сүйеніп,         Абайды нағыз тәңірінітанушы - теолог биігіне (мұсылманша - мағрифат сатысы) жеткен деуімізге дәлел. 

         Қайталап айтайық, сенім – ақыл-ойдың, танымның өнімі. Егер таным таяз болса, иман да әлсіз. Сондықтан өзінің квинтэссенциялық күрделі еңбегі – 38-қарасөзін Абай: «Ықыласпенен оқып, ұғып алыңыздар, оның үшін махаббатың толады» деп бастап, Алла тағаланың болмысын зерттеуді қолға алады. Әлемдік теология саласына қомақты үлесін қосады. Бұл туралы сөз төменіректе.

         Енді Абайдың иман туралы танымына келейік. Иманның екі түрі бар: бірі – якини (ақылмен илану) иман, екіншісі – тақлиди (біреуге еріп илану) иман.  Оқырманға түсінікті болуы үшін Абай өзінің 12 және 13-қарасөзінде ұқтырған иманның осы екі түрін бүгінгі тілімізде сенушілік және діншілдік деп айырсақ қате бола қоймас. Сенушілік – жүрегінде құдайы бар, халықтың ұғымында «Құдайға қараған» адамға тән мінез я қасиет.

         Ал діншілдік - тағат немесе сыртқы ғибадаттан туады. Әдетте діншіл кісі сыртқы пішінге,  бес парызды қатаң орындауға табан тірейді. Ол үшін діннің негізгі мұраты осы.

        Сонымен сенушілік пе, әлде діншілдік пе? Зайырлы мемлекет, осы заманғы білімді қоғам, сөз жоқ, сенушіліктің өрістеуіне мүдделі.  

         Иманның түрі екеу деп білген Абай  сәйкесінше ғибадатты да ішкі және сыртқы деп екіге бөледі. Сыртқы ғибадат – кәдуілгі төрт парыз (ораза, намаз, зекет, қажылық). Ішкі ғибадат деген не? Мұны Абай «үш сүю» ілімі арқылы байыптап береді. Әйгілі «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңінде ақын:

                        Осы үш сүю болады имани гүл,

                        Иманның асылы үш деп сен тахқиқ біл.

                        Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ,

                        Басты байла жолына, малың түгіл (1902 жыл), -

дейді. Көрдіңіз бе, Абайда махаббат пен әділетті сүю «шын иман», «ішкі ғибадат» есебінде екен. Ол жолға тіпті «басты байласаң» да артық емес. Неге? Себебі, мейірімді һәм әділетті болу – Жаратушының хас әмірі (әсілі, бұл барлық әлемдік діндерге ортақ бұйрық).

        Жүрегі тайғақ, иманы әлсіз адамның діндарлығы соқыр діндарлық. Сол себепті исламдық төрт парызды өтеп жүрсең де, құрғақтан балық аулағандай құр алақан қалуың мүмкін. Осы пікірін ойшыл былайша жеткізеді:

                  Руза, намаз, зекет, хаж – талассыз іс,

                  Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.

                  Бастапқы үшті бекітпей, соңғы төртті,

                  Қылғанменен татымды бермес жеміс.

         Осы шумақтың тереңіне бойлаған жөн. Данышпан «жақсы тұт» деп соңғы төртті айтқан шығар десек қателікке ұрынамыз. Гәп сонда, «жақсы тұт бәрін тегіс» деуімен Абай үш сүюді (Алланы, адамды және әділетті сүю), оған қоса, соңғы төртті, жиыны жеті парызды көрсеткен. Айта кетері, Матуриди ақидасы бойынша дін мен шариғат екі бөлек нәрсе. Дін (иман) – адамзатқа бір. Мақсаты – адам баласына Жаратушыны таныту, сол арқылы адамзатты бір бауыр қылу. Ал, шариғат - діннің күзетшісі, ол – адамның ісі. Мінеки «үш сүю» ілімі арқылы Абай адамзатқа осы ақиқатты жеткізіп отыр.

          Тұжыра келгенде, хакім Абай - дін негіздерін әлемдік деңгейде жаңғыртқан батыл ойлы кемеңгер. Мұсылманда әйгілі әл-Ғазалиден кейінгі сенім ілімін тірілткен екінші ұстаз-реформатор. 

          Ләжіміз не, Құдай ісі (аспан әлемі, күн мен түн, қараңғы мен жарық, өмір мен ажал, махаббат пен зұлымдық т.с.с.)  мен дін ісі екі бөлек дүние екендігі, әлбетте, дін ұстаздарының ойына кіріп те шықпайды. Көбісі дін мен шариғатты айыра алмай, екеуін бір нәрсе деп біледі. Шариғат қабыл еткенді, Құдай қабыл етті деп сенеді. Орта ғасырлардан беріде дін мешіт төңірегімен шектеліп, имам, молдалар бес парызды орында деген талаптан аса алмады. Мұсылмандық Шығыста сана-сезім өлкесі тұмылдырықтанып, ақыл-ойдың сәулесі түсер есік-терезе атаулы  тұмшаланды. Мұның қандай салдар әкелгенін өзіңіз де болжай аласыз. «Ақыл – мизан, өлшеу қыл», «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз» деген ойлары шығармашылығын көктей өтетін Абай үшін ақыл, ғылымсыз дін - өлі догмат. Сондықтан ол діншілдікті «бүкіл шығыстың сол заманға шейін кенже қалуына себеп болған кесел-кедергінің бірі деп танып, онымен бірде-бір адым баспайды. Аулақ серпеді» (М.Әуезов).  

         Сөйтіп, Абайдың діні – сыншыл ақылдың діні. Оған исламның бес парызын терең қаузап, діннің түпкі мағынасын жаңғыртуы дәлел.

         «Діннің бес парызы шарт еткен жолдарды Абай өзінің сыншыл ақылымен діндік соқыр наным – предрассудок деп түсінеді», - дейді Мұхаң. Осы түйткілді де тарата кетелік. Абайша бес парыз тең емес. Жаны бар жетекші, қалған төртті қозғаушы күш – шын иман. Бірақ «инанмақтығың құр ғана инанмақтықпенен қалмасын, - дейді Абай 38-сөзінде, - сен өзің инанмақтығыңнан пайда ал». Сонда мінезің түзеледі, «кәміл иман болады». Бұдан асқан ақыл бола ма? Соңғы өсиет өлеңін де кемеңгер:

                      Мүмин болсаң, әуелі иманды бол,

                      Бендеге иман өзі ашады жол, -

деген айқын оймен түйеді. Абайша иманигүл жоқ жерде, яғни «махаббаты толмаған» жағдайда тақлиди иман (біреуге еріп иман келтіру) төрге шығады. Ол «жарым мұсылман». Оның Алла барын жүрекпен сезуі, бұйрықтарын саналы түрде орындауы неғайбіл.

         Бүгінгі қоғамымызда Абай ескерткен әсіре діншілдік қаупі жойылды дей алмаймыз. Оның себебі неде? Осыған қайтып оралайық.

         Екі нәрсеге назар аудармақпын. Ілкіде дін (Құдайға сенім) - біреу, ал діни заң - шариғат әр елде әртүрлі қалыптасады дедік. Салафшы, уахабист ағым өкілдері араб дәстүріндегі шариғатты тықпалап әуре. Сексеуіл өскен топырақта пальма ағашы тамыр жая алмайтыны сияқты бос әурешілік бұл. Десек те, әр дәстүрімізді «харамға» балаған бұл ағымға қарсы тұра алмасақ, қазақтың төл мәдениеті, әдет-ғұрпы құрбандыққа шалынуы мүмкін. Бұл-бір. Екіншіден, жастарымыздың жат діни ағым торына көптеп түсуі астарында исламдық бес парыздың мән-мағынасын дұрыс түсінбегендік жатыр. Тағы бір айтайын, дін ғибадаты екі түрлі: ішкі (иманигүл, яғни жан тазалығы) және сыртқы (мұсылмандық төрт парыз және шариғи заңдарға беріктік). Бірақ соңғысы алдыңғыға тәуелді, соның қызметшісі екенін айырып, ажырататын уақыт жетті.  Әйтпесе соқыр сенім мен әсіре діншілдіктен құтылу қиын.

        Тұжыра келгенде, діннің түпкі мәні, мазмұны – махаббат, әділет және ғылымды азық қылу. Осы үшеуге шақырған аяттарға Құранның іші толы. Ләкін, оларға «ешкімнің ықыласы, көңілі мен ғылымы жетіп құптағанын көргеніміз жоқ» (38-сөз), - дейді Абай. Өзіміз де куәміз, жат пиғылды ағым өкілдері Құраннан «жиһад», «шахид» және «кәпір» терминдерін теріп алып, соны идеологиялық қайнар қылуда. Және «аят-хадисті ақылға салма» деседі. Керісінше халықты ғылымға шақырып, атойласа кәне. Егер адамзат ақыл қуатын пайдаланып, ғылымды азық қылмаса әлі күнге тас дәуірде қамалып отырмай ма. Білім-ғылым тақырыбы Құранды да (ғылым жайлы 700-ге тақау аят бар), Абай мұрасын да көктей өтетіні сол. Бірақ адасқан діни ағымға керегі – еріп иман қылған, яки соқыр сенімдегі жастар сияқты.

          Таным таяздығы, шетін көзқарас (радикализм) – адамның да, қоғамның да дамуын тежеуші күш екені сөзсіз. Бүгінгі таңда мұсылман елдерінде орын алып отырған дін атын жамылған сан алуан қантөгістер мен атысып-шабысулар соның айғағы.       

        Айтпақшы, христиан елдері де азып-тозудан ада емес. Неге? Өйткені, қасиетті Інжіл: «Құдай деген махаббат» деп айтып тұрса да, өкінішке қарай, христиандық қауымдастықтан Абай сияқты «Атаның баласы болма, адамның баласы бол», «Адам баласына адам баласының бәрі – дос», «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген Тәңірінің басты жарлықтарын паш еткен һәм ғылыми дәйектеп берген ғұламалар шықпады. Ватикан Папасы Иоанн Павел ІІ Астана қаласына ат басын тірегенде (2001 жыл, 25 қыркүйек) Абайға екі мәрте жүгінген. Папа бісмілләні Абайдың 7-қарасөзінен бастап,  сөзінің соңын 45-сөзден алынған цитатамен тиянақтап, қазақ данасына таң қалғанын жасыра алмаған-ды.  

         Сайып келгенде, қазақтың Абайы тек мұсылман әлемінің ғана емес, жалпы адамзатқа ортақ ой алыбы. Әлемнің ірі қалаларында Абайға мүсін орнатылып, есімі көшелерге берілуін – заңдылық деп білген жөн.

         Енді Абай дінді адамгершілік тәрбиеге қалай пайдаланды дегенге келейік. Бұл жайында Мұхаң: «...Абай ислам дінінің үгіт-өсиетін, өте шартты түрде ғана шамалы, шақты жерге ғана керекке жаратты. Ал өзінің шынайы үлкен мүддесі, ислам дінінің шеңберінен әлдеқайда ары асып түсіп, кең жатады» деп нақтылап айтады.

        Айтса айтқандай, Абайда басты мұрат - гуманистік, адамгершілік  ақиқаттарды қазақ қауымы санасына шөктіру. Дінге де тек  адамгершілік тәрбие көзі ретінде қарап, осы мақсатта өзіне керегін алды. Кемеңгерге керегі – сенушілік. Ал діншілдіктің иісі де жоқ.  Айталық, Алланың сүйікті құлы болуды Абай фаталистік мәнде емес, адамның еркіндігін іске асыру деп біледі. Адамдық атын жоймауға, пендешілік мінезден арылуға, иманнан пайда алуға шақырады. Ал пайда алу жолдары қайсы? Ол үшін өз ақылың мен еңбегіңе сүйен! Өзгеге жақсылық ойла, шама-шарқыңша шапағатыңды тигіз! Адамдық, ізгілік деген осы. Нәпсіге ерсең, Алланың мейірімінен құр қаласың - осыған илан!

         «Өзі үшін ғана еңбектенген адам азап шегеді. Басқалар үшін еңбек еткен адам олардың қуанышына ортақтасады» деген екен немістің абыз ойшылы Гете. «Егер бір харекетті өзім үшін деп бастасаң бір кедергіден екінші кедергіге тап боласың. Ал көптің қамы деп бастасаң, жолың айқара ашылады». Бұл Лев Толстойдың сөзі. «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың» дейді Абай. Үш дананың ойлары бір сағада тоғысқанын көреміз. «Құдайдың пенделеріне салған жолы  қайсы?» деген мәңгі сұрақтың жауабы да осы арада.  Оны үш данышпан да: «Құдай жолы - жанашыр харекет, көпке пайдаңды тигізу», - деп ұқтырады. Асыл қағиданы Абай өлеңінде былайша өрнектейді:

                      Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,

                      Харекет қыл, пайдасы көпке тисін.

                      Көптің қамын әуелден Тәңірі ойлаған,

                      Мен сүйгенді сүйді деп Иең сүйсін (1896).

        (Бұл жерде арабтың «мазлұм» сөзі – бейшара, бақытсыз адам деген мағынаны білдіреді).

         Сөйтіп, діншілдік мәдениетке де, адамшылыққа да тұтқа емес. Барша ізгілік пен жақсылық, барлық мейірім - жылы жүректен ғана туады. Жан мен рух азығы да – жүректе.

                    Жүрегіңе сүңгі де, түбін көзде,

                   Сонан тапқан шын асыл – тастай көрме, -

деуімен ойшыл осы ақиқатты шегелей түседі.

        Абай поэзиясында жүрек культінің ерекше орын алатыны содан. «Абай рухы» атты кітабында жазушы Дүкенбай Досжан: «Сайып келгенде, Абай жасаған жүрек культі оның ойшылдығы мен адам болмысын терең білетіндігі – қазақ ақынын әлемдік әдебиет алыптары Шекспир, Гете, Толстой есімдерімен қатар қояды» десе, бұл әділ бағаға толық қосыламыз («Абай рухы». – Астана, 2008. -114-бет). 

        Абай дін насихатшысы емес, Алланы танытушы, хикметін зерттеуші хакім. Бұл ретте академик Ғарифолла Есімнің: «Қазақ топырағында Абайға дейін Алланы тану, яғни теология мәселесімен арнайы шұғылданған ойшыл болмаған. Өзін сопылармыз деп атаған тақуалар (әулиелер) де «Алла бір, пайғамбар хақ» дегеннен аспаған» деп мәлімдеуі орынды.

        Сөз соңы, Абайдың діні деген таусылмайтын терең тақырып. Біздің көзіміз жеткен екі анық бар: біріншісі - Абайдың діни көзқарастары бүгінгі жаһандану дәуірінде адастырмас бағдаршам есепті. Олар зайырлы қоғамға ауадай қажетті сенушілік пен жаңаша діндарлықтың іргетасы.  Екіншісі - Мұхаң паш еткен: «Абайдың діні - сыншыл ақылдың, адамгершіліктің діні» деген тұғырлы тұжырым ешқашанда ескірмек емес.

Асан Омаров,

Зерттеуші

Abai.kz