ابايدىڭ ءدىنى
كەمەڭگەر اباي كەمەلدىككە جەتكەن شاعىندا يمان (قازاقشا – قۇدايعا سەنىم), ونىڭ تاعاتقا (قۇلشىلىق قىلۋ امالدارى) قاتىسى جانە ءتاڭىرىنى تانۋدى باستى دەپ ءبىلىپ، وسى ماسەلەلەردى تانىپ-بىلۋگە دەن قويعان بولاتىن.
ءبىر تاڭىرىگە سەنىم، ابايدىڭ بىلۋىنشە، ادامنىڭ ادامدىعىنىڭ ءھام كۇللى ماحاببات، ادىلەت سەزىمنىڭ قاينارى. بىراق ادام بالاسىنىڭ سەنىم كۇشى - جاراتۋشىنى تانۋ، ياعني اللانىڭ حيكمەتىن سەزۋ دەڭگەيىنە تاۋەلدى.
وسىمەن، جاسى ەلۋدەن اسقاندا، 1895-1896 جىلدارى ويشىل ء«تۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟» دەپ تەرەڭگە بەت قويادى. ءوز سوزىنشە «تەرەڭ ويدىڭ تەلمىرىپ سوڭىنا ەرەدى». تاماشا پالساپالىق ولەڭدەرى («لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس»، «كوك تۇمان - الدىڭداعى كەلەر زامان» جانە «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل») سونىڭ تاتىمدى جەمىسى. بارشاسى دا جۇرەكتەن قۇيىلىپ، تىلسىمنان تۇنعان كەرەمەت تۋىندىلار. وcى تۋىندىلارىنا سۇيەنىپ، ابايدى ناعىز ءتاڭىرىنىتانۋشى - تەولوگ بيىگىنە (مۇسىلمانشا - ماعريفات ساتىسى) جەتكەن دەۋىمىزگە دالەل.
قايتالاپ ايتايىق، سەنىم – اقىل-ويدىڭ، تانىمنىڭ ءونىمى. ەگەر تانىم تاياز بولسا، يمان دا ءالسىز. سوندىقتان ءوزىنىڭ كۆينتەسسەنتسيالىق كۇردەلى ەڭبەگى – 38-قاراسوزىن اباي: «ىقىلاسپەنەن وقىپ، ۇعىپ الىڭىزدار، ونىڭ ءۇشىن ماحابباتىڭ تولادى» دەپ باستاپ، اللا تاعالانىڭ بولمىسىن زەرتتەۋدى قولعا الادى. الەمدىك تەولوگيا سالاسىنا قوماقتى ۇلەسىن قوسادى. بۇل تۋرالى ءسوز تومەنىرەكتە.
ەندى ابايدىڭ يمان تۋرالى تانىمىنا كەلەيىك. يماننىڭ ەكى ءتۇرى بار: ءبىرى – ياكيني (اقىلمەن يلانۋ) يمان، ەكىنشىسى – تاقليدي (بىرەۋگە ەرىپ يلانۋ) يمان. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن اباي ءوزىنىڭ 12 جانە 13-قاراسوزىندە ۇقتىرعان يماننىڭ وسى ەكى ءتۇرىن بۇگىنگى تىلىمىزدە سەنۋشىلىك جانە دىنشىلدىك دەپ ايىرساق قاتە بولا قويماس. سەنۋشىلىك – جۇرەگىندە قۇدايى بار، حالىقتىڭ ۇعىمىندا «قۇدايعا قاراعان» ادامعا ءتان مىنەز يا قاسيەت.
ال دىنشىلدىك - تاعات نەمەسە سىرتقى عيباداتتان تۋادى. ادەتتە ءدىنشىل كىسى سىرتقى پىشىنگە، بەس پارىزدى قاتاڭ ورىنداۋعا تابان تىرەيدى. ول ءۇشىن ءدىننىڭ نەگىزگى مۇراتى وسى.
سونىمەن سەنۋشىلىك پە، الدە دىنشىلدىك پە؟ زايىرلى مەملەكەت، وسى زامانعى ءبىلىمدى قوعام، ءسوز جوق، سەنۋشىلىكتىڭ ورىستەۋىنە مۇددەلى.
يماننىڭ ءتۇرى ەكەۋ دەپ بىلگەن اباي سايكەسىنشە عيباداتتى دا ىشكى جانە سىرتقى دەپ ەكىگە بولەدى. سىرتقى عيبادات – كادۋىلگى ءتورت پارىز (ورازا، ناماز، زەكەت، قاجىلىق). ىشكى عيبادات دەگەن نە؟ مۇنى اباي ء«ۇش ءسۇيۋ» ءىلىمى ارقىلى بايىپتاپ بەرەدى. ايگىلى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە اقىن:
وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل،
يماننىڭ اسىلى ءۇش دەپ سەن تاحقيق ءبىل.
ويلان-داعى ۇشەۋىن تاراتىپ باق،
باستى بايلا جولىنا، مالىڭ تۇگىل (1902 جىل), -
دەيدى. كوردىڭىز بە، ابايدا ماحاببات پەن ادىلەتتى ءسۇيۋ «شىن يمان»، «ىشكى عيبادات» ەسەبىندە ەكەن. ول جولعا ءتىپتى «باستى بايلاساڭ» دا ارتىق ەمەس. نەگە؟ سەبەبى، مەيىرىمدى ءھام ادىلەتتى بولۋ – جاراتۋشىنىڭ حاس ءامىرى ء(اسىلى، بۇل بارلىق الەمدىك دىندەرگە ورتاق بۇيرىق).
جۇرەگى تايعاق، يمانى ءالسىز ادامنىڭ دىندارلىعى سوقىر دىندارلىق. سول سەبەپتى يسلامدىق ءتورت پارىزدى وتەپ جۇرسەڭ دە، قۇرعاقتان بالىق اۋلاعانداي قۇر الاقان قالۋىڭ مۇمكىن. وسى پىكىرىن ويشىل بىلايشا جەتكىزەدى:
رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز ءىس،
جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.
باستاپقى ءۇشتى بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى،
قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس.
وسى شۋماقتىڭ تەرەڭىنە بويلاعان ءجون. دانىشپان «جاقسى تۇت» دەپ سوڭعى ءتورتتى ايتقان شىعار دەسەك قاتەلىككە ۇرىنامىز. گاپ سوندا، «جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس» دەۋىمەن اباي ءۇش ءسۇيۋدى (اللانى، ادامدى جانە ادىلەتتى ءسۇيۋ), وعان قوسا، سوڭعى ءتورتتى، جيىنى جەتى پارىزدى كورسەتكەن. ايتا كەتەرى، ماتۋريدي اقيداسى بويىنشا ءدىن مەن شاريعات ەكى بولەك نارسە. ءدىن (يمان) – ادامزاتقا ءبىر. ماقساتى – ادام بالاسىنا جاراتۋشىنى تانىتۋ، سول ارقىلى ادامزاتتى ءبىر باۋىر قىلۋ. ال، شاريعات - ءدىننىڭ كۇزەتشىسى، ول – ادامنىڭ ءىسى. مىنەكي ء«ۇش ءسۇيۋ» ءىلىمى ارقىلى اباي ادامزاتقا وسى اقيقاتتى جەتكىزىپ وتىر.
تۇجىرا كەلگەندە، حاكىم اباي - ءدىن نەگىزدەرىن الەمدىك دەڭگەيدە جاڭعىرتقان باتىل ويلى كەمەڭگەر. مۇسىلماندا ايگىلى ءال-عازاليدەن كەيىنگى سەنىم ءىلىمىن تىرىلتكەن ەكىنشى ۇستاز-رەفورماتور.
ء لاجىمىز نە، قۇداي ءىسى (اسپان الەمى، كۇن مەن ءتۇن، قاراڭعى مەن جارىق، ءومىر مەن اجال، ماحاببات پەن زۇلىمدىق ت.س.س.) مەن ءدىن ءىسى ەكى بولەك دۇنيە ەكەندىگى، البەتتە، ءدىن ۇستازدارىنىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى. كوبىسى ءدىن مەن شاريعاتتى ايىرا الماي، ەكەۋىن ءبىر نارسە دەپ بىلەدى. شاريعات قابىل ەتكەندى، قۇداي قابىل ەتتى دەپ سەنەدى. ورتا عاسىرلاردان بەرىدە ءدىن مەشىت توڭىرەگىمەن شەكتەلىپ، يمام، مولدالار بەس پارىزدى ورىندا دەگەن تالاپتان اسا المادى. مۇسىلماندىق شىعىستا سانا-سەزىم ولكەسى تۇمىلدىرىقتانىپ، اقىل-ويدىڭ ساۋلەسى تۇسەر ەسىك-تەرەزە اتاۋلى تۇمشالاندى. مۇنىڭ قانداي سالدار اكەلگەنىن ءوزىڭىز دە بولجاي الاسىز. «اقىل – ميزان، ولشەۋ قىل»، «اقىل سەنبەي سەنبەڭىز، ءبىر ىسكە كەز كەلسەڭىز» دەگەن ويلارى شىعارماشىلىعىن كوكتەي وتەتىن اباي ءۇشىن اقىل، عىلىمسىز ءدىن - ءولى دوگمات. سوندىقتان ول دىنشىلدىكتى «بۇكىل شىعىستىڭ سول زامانعا شەيىن كەنجە قالۋىنا سەبەپ بولعان كەسەل-كەدەرگىنىڭ ءبىرى دەپ تانىپ، ونىمەن بىردە-ءبىر ادىم باسپايدى. اۋلاق سەرپەدى» (م.اۋەزوۆ).
ءسويتىپ، ابايدىڭ ءدىنى – سىنشىل اقىلدىڭ ءدىنى. وعان يسلامنىڭ بەس پارىزىن تەرەڭ قاۋزاپ، ءدىننىڭ تۇپكى ماعىناسىن جاڭعىرتۋى دالەل.
ء«دىننىڭ بەس پارىزى شارت ەتكەن جولداردى اباي ءوزىنىڭ سىنشىل اقىلىمەن دىندىك سوقىر نانىم – پرەدراسسۋدوك دەپ تۇسىنەدى»، - دەيدى مۇحاڭ. وسى تۇيتكىلدى دە تاراتا كەتەلىك. ابايشا بەس پارىز تەڭ ەمەس. جانى بار جەتەكشى، قالعان ءتورتتى قوزعاۋشى كۇش – شىن يمان. بىراق «ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىقپەنەن قالماسىن، - دەيدى اباي 38-سوزىندە، - سەن ءوزىڭ ينانماقتىعىڭنان پايدا ال». سوندا مىنەزىڭ تۇزەلەدى، «كامىل يمان بولادى». بۇدان اسقان اقىل بولا ما؟ سوڭعى وسيەت ولەڭىن دە كەمەڭگەر:
ءمۇمين بولساڭ، اۋەلى يماندى بول،
بەندەگە يمان ءوزى اشادى جول، -
دەگەن ايقىن ويمەن تۇيەدى. ابايشا يمانيگۇل جوق جەردە، ياعني «ماحابباتى تولماعان» جاعدايدا تاقليدي يمان (بىرەۋگە ەرىپ يمان كەلتىرۋ) تورگە شىعادى. ول «جارىم مۇسىلمان». ونىڭ اللا بارىن جۇرەكپەن سەزۋى، بۇيرىقتارىن سانالى تۇردە ورىنداۋى نەعايبىل.
بۇگىنگى قوعامىمىزدا اباي ەسكەرتكەن اسىرە دىنشىلدىك قاۋپى جويىلدى دەي المايمىز. ونىڭ سەبەبى نەدە؟ وسىعان قايتىپ ورالايىق.
ەكى نارسەگە نازار اۋدارماقپىن. ىلكىدە ءدىن (قۇدايعا سەنىم) - بىرەۋ، ال ءدىني زاڭ - شاريعات ءار ەلدە ءارتۇرلى قالىپتاسادى دەدىك. سالافشى، ۋاحابيست اعىم وكىلدەرى اراب داستۇرىندەگى شاريعاتتى تىقپالاپ اۋرە. سەكسەۋىل وسكەن توپىراقتا پالما اعاشى تامىر جايا المايتىنى سياقتى بوس اۋرەشىلىك بۇل. دەسەك تە، ءار ءداستۇرىمىزدى «حارامعا» بالاعان بۇل اعىمعا قارسى تۇرا الماساق، قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى، ادەت-عۇرپى قۇرباندىققا شالىنۋى مۇمكىن. بۇل-ءبىر. ەكىنشىدەن، جاستارىمىزدىڭ جات ءدىني اعىم تورىنا كوپتەپ ءتۇسۋى استارىندا يسلامدىق بەس پارىزدىڭ ءمان-ماعىناسىن دۇرىس تۇسىنبەگەندىك جاتىر. تاعى ءبىر ايتايىن، ءدىن عيباداتى ەكى ءتۇرلى: ىشكى (يمانيگۇل، ياعني جان تازالىعى) جانە سىرتقى (مۇسىلماندىق ءتورت پارىز جانە شاريعي زاڭدارعا بەرىكتىك). بىراق سوڭعىسى الدىڭعىعا تاۋەلدى، سونىڭ قىزمەتشىسى ەكەنىن ايىرىپ، اجىراتاتىن ۋاقىت جەتتى. ايتپەسە سوقىر سەنىم مەن اسىرە دىنشىلدىكتەن قۇتىلۋ قيىن.
تۇجىرا كەلگەندە، ءدىننىڭ تۇپكى ءمانى، مازمۇنى – ماحاببات، ادىلەت جانە عىلىمدى ازىق قىلۋ. وسى ۇشەۋگە شاقىرعان اياتتارعا قۇراننىڭ ءىشى تولى. لاكىن، ولارعا «ەشكىمنىڭ ىقىلاسى، كوڭىلى مەن عىلىمى جەتىپ قۇپتاعانىن كورگەنىمىز جوق» (38-ءسوز), - دەيدى اباي. ءوزىمىز دە كۋامىز، جات پيعىلدى اعىم وكىلدەرى قۇراننان «جيھاد»، «شاحيد» جانە «كاپىر» تەرميندەرىن تەرىپ الىپ، سونى يدەولوگيالىق قاينار قىلۋدا. جانە «ايات-ءحاديستى اقىلعا سالما» دەسەدى. كەرىسىنشە حالىقتى عىلىمعا شاقىرىپ، اتويلاسا كانە. ەگەر ادامزات اقىل قۋاتىن پايدالانىپ، عىلىمدى ازىق قىلماسا ءالى كۇنگە تاس داۋىردە قامالىپ وتىرماي ما. ءبىلىم-عىلىم تاقىرىبى قۇراندى دا (عىلىم جايلى 700-گە تاقاۋ ايات بار), اباي مۇراسىن دا كوكتەي وتەتىنى سول. بىراق اداسقان ءدىني اعىمعا كەرەگى – ەرىپ يمان قىلعان، ياكي سوقىر سەنىمدەگى جاستار سياقتى.
تانىم تايازدىعى، شەتىن كوزقاراس (راديكاليزم) – ادامنىڭ دا، قوعامنىڭ دا دامۋىن تەجەۋشى كۇش ەكەنى ءسوزسىز. بۇگىنگى تاڭدا مۇسىلمان ەلدەرىندە ورىن الىپ وتىرعان ءدىن اتىن جامىلعان سان الۋان قانتوگىستەر مەن اتىسىپ-شابىسۋلار سونىڭ ايعاعى.
ايتپاقشى، حريستيان ەلدەرى دە ازىپ-توزۋدان ادا ەمەس. نەگە؟ ويتكەنى، قاسيەتتى ءىنجىل: «قۇداي دەگەن ماحاببات» دەپ ايتىپ تۇرسا دا، وكىنىشكە قاراي، حريستياندىق قاۋىمداستىقتان اباي سياقتى «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول»، «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى – دوس»، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن ءتاڭىرىنىڭ باستى جارلىقتارىن پاش ەتكەن ءھام عىلىمي دايەكتەپ بەرگەن عۇلامالار شىقپادى. ۆاتيكان پاپاسى يوانن پاۆەل ءىى استانا قالاسىنا ات باسىن تىرەگەندە (2001 جىل، 25 قىركۇيەك) ابايعا ەكى مارتە جۇگىنگەن. پاپا ءبىسمىللانى ابايدىڭ 7-قاراسوزىنەن باستاپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن 45-سوزدەن الىنعان تسيتاتامەن تياناقتاپ، قازاق داناسىنا تاڭ قالعانىن جاسىرا الماعان-دى.
سايىپ كەلگەندە، قازاقتىڭ ابايى تەك مۇسىلمان الەمىنىڭ عانا ەمەس، جالپى ادامزاتقا ورتاق وي الىبى. الەمنىڭ ءىرى قالالارىندا ابايعا ءمۇسىن ورناتىلىپ، ەسىمى كوشەلەرگە بەرىلۋىن – زاڭدىلىق دەپ بىلگەن ءجون.
ەندى اباي ءدىندى ادامگەرشىلىك تاربيەگە قالاي پايدالاندى دەگەنگە كەلەيىك. بۇل جايىندا مۇحاڭ: «...اباي يسلام ءدىنىنىڭ ۇگىت-وسيەتىن، وتە شارتتى تۇردە عانا شامالى، شاقتى جەرگە عانا كەرەككە جاراتتى. ال ءوزىنىڭ شىنايى ۇلكەن مۇددەسى، يسلام ءدىنىنىڭ شەڭبەرىنەن الدەقايدا ارى اسىپ ءتۇسىپ، كەڭ جاتادى» دەپ ناقتىلاپ ايتادى.
ايتسا ايتقانداي، ابايدا باستى مۇرات - گۋمانيستىك، ادامگەرشىلىك اقيقاتتاردى قازاق قاۋىمى ساناسىنا شوكتىرۋ. دىنگە دە تەك ادامگەرشىلىك تاربيە كوزى رەتىندە قاراپ، وسى ماقساتتا وزىنە كەرەگىن الدى. كەمەڭگەرگە كەرەگى – سەنۋشىلىك. ال دىنشىلدىكتىڭ ءيىسى دە جوق. ايتالىق، اللانىڭ سۇيىكتى قۇلى بولۋدى اباي فاتاليستىك ماندە ەمەس، ادامنىڭ ەركىندىگىن ىسكە اسىرۋ دەپ بىلەدى. ادامدىق اتىن جويماۋعا، پەندەشىلىك مىنەزدەن ارىلۋعا، يماننان پايدا الۋعا شاقىرادى. ال پايدا الۋ جولدارى قايسى؟ ول ءۇشىن ءوز اقىلىڭ مەن ەڭبەگىڭە سۇيەن! وزگەگە جاقسىلىق ويلا، شاما-شارقىڭشا شاپاعاتىڭدى تيگىز! ادامدىق، ىزگىلىك دەگەن وسى. ناپسىگە ەرسەڭ، اللانىڭ مەيىرىمىنەن قۇر قالاسىڭ - وسىعان يلان!
ء«وزى ءۇشىن عانا ەڭبەكتەنگەن ادام ازاپ شەگەدى. باسقالار ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ادام ولاردىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاسادى» دەگەن ەكەن نەمىستىڭ ابىز ويشىلى گەتە. «ەگەر ءبىر حارەكەتتى ءوزىم ءۇشىن دەپ باستاساڭ ءبىر كەدەرگىدەن ەكىنشى كەدەرگىگە تاپ بولاسىڭ. ال كوپتىڭ قامى دەپ باستاساڭ، جولىڭ ايقارا اشىلادى». بۇل لەۆ تولستويدىڭ ءسوزى. ء«وزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ» دەيدى اباي. ءۇش دانانىڭ ويلارى ءبىر ساعادا توعىسقانىن كورەمىز. «قۇدايدىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟» دەگەن ماڭگى سۇراقتىڭ جاۋابى دا وسى ارادا. ونى ءۇش دانىشپان دا: «قۇداي جولى - جاناشىر حارەكەت، كوپكە پايداڭدى تيگىزۋ»، - دەپ ۇقتىرادى. اسىل قاعيدانى اباي ولەڭىندە بىلايشا ورنەكتەيدى:
مازلۇمعا جانىڭ اشىپ، ءىشىڭ كۇيسىن،
حارەكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن.
كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن ءتاڭىرى ويلاعان،
مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن (1896).
(بۇل جەردە ارابتىڭ «مازلۇم» ءسوزى – بەيشارا، باقىتسىز ادام دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى).
ءسويتىپ، دىنشىلدىك مادەنيەتكە دە، ادامشىلىققا دا تۇتقا ەمەس. بارشا ىزگىلىك پەن جاقسىلىق، بارلىق مەيىرىم - جىلى جۇرەكتەن عانا تۋادى. جان مەن رۋح ازىعى دا – جۇرەكتە.
جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە،
سونان تاپقان شىن اسىل – تاستاي كورمە، -
دەۋىمەن ويشىل وسى اقيقاتتى شەگەلەي تۇسەدى.
اباي پوەزياسىندا جۇرەك كۋلتىنىڭ ەرەكشە ورىن الاتىنى سودان. «اباي رۋحى» اتتى كىتابىندا جازۋشى دۇكەنباي دوسجان: «سايىپ كەلگەندە، اباي جاساعان جۇرەك كۋلتى ونىڭ ويشىلدىعى مەن ادام بولمىسىن تەرەڭ بىلەتىندىگى – قازاق اقىنىن الەمدىك ادەبيەت الىپتارى شەكسپير، گەتە، تولستوي ەسىمدەرىمەن قاتار قويادى» دەسە، بۇل ءادىل باعاعا تولىق قوسىلامىز («اباي رۋحى». – استانا، 2008. -114-بەت).
اباي ءدىن ناسيحاتشىسى ەمەس، اللانى تانىتۋشى، حيكمەتىن زەرتتەۋشى حاكىم. بۇل رەتتە اكادەميك عاريفوللا ەسىمنىڭ: «قازاق توپىراعىندا ابايعا دەيىن اللانى تانۋ، ياعني تەولوگيا ماسەلەسىمەن ارنايى شۇعىلدانعان ويشىل بولماعان. ءوزىن سوپىلارمىز دەپ اتاعان تاقۋالار (اۋليەلەر) دە «اللا ءبىر، پايعامبار حاق» دەگەننەن اسپاعان» دەپ مالىمدەۋى ورىندى.
ءسوز سوڭى، ابايدىڭ ءدىنى دەگەن تاۋسىلمايتىن تەرەڭ تاقىرىپ. ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتكەن ەكى انىق بار: ءبىرىنشىسى - ابايدىڭ ءدىني كوزقاراستارى بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە اداستىرماس باعدارشام ەسەپتى. ولار زايىرلى قوعامعا اۋاداي قاجەتتى سەنۋشىلىك پەن جاڭاشا دىندارلىقتىڭ ىرگەتاسى. ەكىنشىسى - مۇحاڭ پاش ەتكەن: «ابايدىڭ ءدىنى - سىنشىل اقىلدىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ءدىنى» دەگەن تۇعىرلى تۇجىرىم ەشقاشاندا ەسكىرمەك ەمەس.
اسان وماروۆ،
زەرتتەۋشى
Abai.kz
