Бүгін Желтоқсан көтерілісіне қатысты Астана қаласындағы Тәуелсіздік сарайында өтуі тиіс конференцияның орны ауысып, ғалымдар Рэдисон қонақүйінде бас қосты. Еуропа және Азия мемлекеттерінің ғалымдары, шетелдердің Қазақстандағы төтенше және өкілетті елшілері, еліміздің танымал ғалымдары, қоғам қайраткерлері, депутаттар, жас зерттеушілер қатысқан алқалы жиында біраз тың мәліметтер айтылды. Біз осы ғылыми конференцияда жасалған баяндамалардың екі-үшеуін қысқартпай, толығымен жариялауды жөн санап отырмыз. Өйткені, оқырмандарымыз отыз жыл бұрынғы тарихи оқиғаға ғалымдардың көзқарасымен бір қарап көрсе деген ойымыз бар. 

 

1986 ЖЫЛҒЫ ЖЕЛТОҚСАН КӨТЕРІЛІСІНДЕ СОТТАЛҒАНДАР ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША ДЕРЕКТЕР

1986 жылы 16-17-18 желтоқсанда өте көп жастар Л.И.Брежнев атындағы алаңға жиналды. Олар 16 желтоқсанда болған Қазақстан Орталық Партия Комитетінің Пленумында бірінші хатшы болып сайланған Колбинге қарсы, Пленум шешімдерін өзгертеуді талап етті. Қала жастарын осы көтеріліске қатынасуға шақырып 5 мыңдай жастар бірнеше көшелерімен жүріп үгіт жүргізді. Ол өз нәтижесін берді.

18 желтоқсанда алаңға 20 мыңдай жастар жиналды. Оларға қарсы  Ташкент, Тбилиси, Мәскеуден бас кесер арнаулы әскерлерді дереу жеткізді. Саперлік күрекпен, қамшымен тағы басқада қарулармен жабдықталды. Жастарды тарату мақсатымен өрт сөндіретін машинамен көпшілікке су шашты (Аяз 20-25º). Оларды республиканың барлық қалаларының жастары қостап көтерілді.

Мыңдаған студенттер мен жұмысшыларды түрмеге отырғызды. Көпшілігін ұрып-соғып қаланың сыртына апарып тастады. Біразы қашып кетіп өз туған ауылдарында ауруға шалдықты. Өлді. Олардың тізімін ешкімде айта алмайды. Басында олар заң орындарынан қорқып айтпады. Қазір де қорқып айта алмайтындар көп. Мыңдаған студенттер оқудан шығарылды.

Алматының республикалық архивіндегі құжаттар бойынша 92 адамның сотталғандары анықталды. Оның ішінде 17 адамның ісі Астананың республикалық ұлттық мұрағатында Л.И.Брежнев атындағы алаңға алғашқы шыққан жастар туралы, сондай-ақ Алматыдады республикалық архивте (1680 қор, 2 тізім, 3364 істің 76 бетінде) мынадай  хабарлама бар:

1986 жылы 17 желтоқсан күні тәңертеңгі сағат 9-дан 15 минут кеткенде Қазақстан Компартиясының үйіне таяу алаңға бір топ қазақ жастары келді. Шамамен алғанда 600 дей адам жыйналды. Олар әртүрлі өлең айтып трибунаның алдында тұрды. Біраздан кейін қолдарында 5-6 плакаттары бар жастар Орталық партия кемитетіне естілетіндей етіп трибунаның алдынан өтті. Ол транспаранттарда: «Әр халыққа өз көсемі», «Жасасың Ленин идеясы», «Біз ерікті түрдегі одақты қалаймыз, зорлықпен қосылмаймыз». «Ешбір халыққа артықшылық берілмейді», «Жасасын Қазақстан», «Бірінші хатшы қазақ болуын қалаймыз». «Орыс емес» деп айғайлап ысқыра бастады.

Желтоқсан көтерілісін аса қатал жауыздықпен  талқандаған. Жастарды ұрып соғып алаңнан қуғандары, оларға қарсы қолданған аюан істері туралы, мемлекеттік конституцияны аяққа таптап заңсыздыққа жол берген ішкі істер министрлігінің, прокуратураның, соттың, қауыпсіздік комитетінің басшыларын жауапқа тартуды талап еткен арызды беруші қазақстанның азаматтық козғалысының «Азат» атты қоғамының басқармасы және осы көтіріліске қатынасқан, сотталған азамат Х.Қ.Қожа-Ахметтің арызы бойынша Қазақстан республикасы, конституциялық соты Рогов И.И. былай деп мәсімдепті: Қазақстан республикасының конституциялық соты» мынадай жағдайды тапты. Сол бойынша шешімге келді:

1. ССР кезіндегі Советтер Одағы мен Қазақ ССР-ының басқару мемлекеттік орындардының қабылдаған шешімдерінің конституцияға сәйкес келетіндігін және әкімшілік, сот, заң қорғау орындарының істеріндегі жоғарғы басқарушы адамдардың Алматыдағы желтоқсан уақиғасы кезіндегі іс әрекеттерінің заңдылығын» тексеру туралы конституциалық сот ісі қозғалсын.

Міне осы күннен бастап конституциялық соттың комиссиясы мына төмендегі жағдайларды аңықтады:

... «Желтоқсан көтерілісі кезіндегі заңсыздықтар туралы конституция сотына арыз түсті. Соның қортындысы туралы мынадай қысқаша хабарлама берейін.

1986 жылғы желтоқсан көтерілісіне байланысты – 99 адам сотталды (оның - 91  ісін таптым, ал Асанбай Асқаров мен Бекежановтың ісі Фрунзе де деп бермеді, қалған 5-уының ісі белгісіз үш адам еріксіз емделуге жіберілді (олар естерінен ауысқан адамдар) Б.Н.).

Ұлтшылдығы үшін, нәсілге бөлгендері үшін және көпшілікпен бірге тәртіпсіздікке қатынасқандары үшін – 78 адам, әдейі кісі өлтіргені үшін екі адам, адам өлтіруге ұмтылғаны үшін 2 адам, ал басқалары әртүрлі қылмыстар жасағандары үшін сотталды. Бостандықтарынан айырылғандары – 82 адам. өлім жазасына кесілгендері – 2 адам, 15 адам бостандығынан айырылмай шартты түрде сотталды».

Міне осы берген мәлімдеменің өзі де дұрыс емес. Сотталып түрмеде отырып жазаларын өтегендері. 91 адам (өлім жазасына кесілген Рысқұлбеков  Қайрат пен Абдықұлов Мырзағұлды қосқанда). Сонда 7 адамды неге қоспаған. Жоғарғы соттың, Бас прокурордың берген жеңілдіктерімен  босатылды деген 55 адамдар кімдер екені  белгісіз. Сотталған 92 адамның бірде-біреуі Президенттің жарлығына дейін босатылған жоқ. Тіпті жергілікті сот, прокуратуралар Президентің жарлығының өзін орындамай желтоқсандықтарды жарты немесе бір жылдан кейін босатқан. Олардың моральдық, материалдық шығындарын қайтаруды дер кезінде қарамай желтоқсандықтарды сандалтып қойған сот орындары аз емес. Кейбіреуі аман-есен құтылғандарын олжа тұтып ол шығындары сұрауға батылдары бармағандары да жеткілікті.

1986 жылғы Алматыдағы желтоқсан көтерілісіне байланысты 18 желтоқсанда осы көтерілістегі жаппай тәртіпсіздікті тексерге тексеру тобын құруға арнаулы қаулы қабылданған екен.

Сол қаулыға сәйкес ол топтың құрамы мына төмендегідей белгіленіпті:

1. Республика прокурорынан – 43 адам.

       2. Алматы облыстық прокурорынан – 6.

3. Алматы көлік прокурорынан – 7.

4. Алматы қалалық прокурорынан – 18.                     

5. Қауыпсіздік комитетінен – 16.    

6. Ішкі істер Министрлігінен – 25.

Барлығы 105 қызметкерлер іске кірістірілген.

Жалпы басқару жұмысын Қазақ республикалық прокуратурасының тексеру  бөлімінің бастығына жүктелген.

Қаулыға қол қойғандар республика прокуроры Елемесов, КГБ-ның басқарушысы Мирошник, Ішкі істер министрлігінен Князев.

Бұл комиссия желтоқсан көтерілісіне қатынасқандарды тексеру кезіндегі  заңсыздықтарды жасыру әрекетімен ба, әлде шын мәнінде тек Одақ басшылары мен республикалық Ішкі істер министрлігі ғана кінәлі ма көптеген құжаттарды құртып жіберген. Ол туралы республикалық ұлттық мұрағатта №5 қор 2 тізім 14 істе (т.г) мынадай хат кездесті. Онда былай депті:

                                                           Қазақстан ІІМ, Алматы;

                                                           Ішкі істер Бас басқармасы

                                                           480012, Алматы, Масанчи, 55

                                                            тел: 61-07-61

                                                             27.11.1992 ж. 1/590

                                                             Қазақстан республикасы

                                                             Ішкі істер Министрлігінің штабы

 

1986 жылғы желтоқсан уақиғасына Ішкі істер министрлігінің бас басқармасының қатысы туралы құжаттардың бөлігі 1989-1990 жылы республиканың жоғарғы кеңесінің комиссиясына берілді. Олардың талабы бойынша әртүрлі тез қимыл жасау туралы ойластырылған шаралар мен жасалған істер туралы 1986 жылғы құжаттар жойылды. ССР-оның ІІМ 1988 жылғы 10.10 тамыздағы №172 бұйрығы бойынша оның сақтау  мерзімі 3 жыл бекітілген. Басқадай қызметкелердің, бөлімшелердің 1986 жылғы желтоқсан уақиғасына қатысы бар құжаттар Ішкі істер басқармасының саяси бөлімінде жинақталған. Оның жартысы Қазақстан Компартиясының Алматы облыстық комитетінің әкімшілік бөліміне берілді.

Ішкі істер басқармаларындағы саяси бөлімдері қысқартылғаннан соң олардың істері туралы барлық құжаттарды жойған. Оның ішінде 1986 жылғы желтоқсан уақиғасына байланысты құжаттарда бар. (1991 жылы 29 қаңтар акт №3/9 с).

                                            Бастық, милиция генерал-майоры С.Исабаев

Мұрағатта осы істің 116 бетінде мынадай деректер көрсетілген:

Демонстрацияға қатынасқандарды қурып жіберу туралы арнаулы жоспар жасалған. Сырттан келген күш көрсетушілерге де арналған. Бұл жоспарға «Метель – 1986» деген код беріпті. Ол ССР Ішкі істер министрлігінің 1985 жылғы 19 желтоқсанда берілген №0385 бұйрығына сәйкес жасалған.

Қазақстанда бұл жоспардың атын өзгертіп басқаша аталыпты: «Қазақ ССР-ы Ішкі істер органдары және оған  берілген қоғамдық тәртіпті қорғау және республикада,  Алматыда жедел жағдайда қауыпсіздікте қамтамасыз ету үшін жасайтын істің  жоспары».

Артынан республиканың ішкі істер министрлігіндегі кейбір басшыларға зияны тиетін болғандықтан бабасшылардың тілегін орындап құжаттарды практикалық маңызы жоқ деген сылтаумен құртып жіберіпті.  Оның 2-ші экземплярінде Алматыдағы желтоқсан қозғалысын жаншып, басу кезіндегі милиция, солдат тағы басқалардың орналасқан жерлері туралы схемасы бар. Қазақ ССР-ы Ішкі министрілігінің басшылары комиссияға беруден бас тарттып бермепті.  Томның 117 бетінде мынадай дерек бар екен: «Штабтың  қарамағында жедел қимылдайтын үш топ және 2922 адамнан құралған арнаулы отряд болыпты».

Желтоқсан көтерілісіне қатынасқан қарусыз жастарға қарсы қолданылған күштер бір ірі мемлекетпен соғысқа дайындалғаннан кем болмапты.

Бұл сұмдық қырғынды ұйымдастыру үшін Алматы гарнизонында 5700 адам сақадай-сай тұрыпты (оның ішінде 1982 адам резерв). Одан басқа Мәскеу ішкі істер министрлігінің арнаулы  әскер бөлімшелерін жіберіпті: Алматыдағы - №5443, №7552 әскери бөлімшесін, Алматы облысындағы Қара-Темірден - №6654 бөлімшені, Фрунзеден - №3450 бөлімшені, Ташкенттен - №3408 және №5432 бөлімшелерді №5426 из г.Челябинск, №5427 из г.Новосибирск, №5424 из г.Уфа, №5425 из Свердловска, в/ч Тбилиси.

Өздеріңіз көріп отырғандай Мәскеудің зәресі ұшып, естері кетіп бірден күш жұмсауды, ұйымдастырғанына көз жеткіздіңіздер. 

Енді ол қырғын туралы, жастардың ерлігі туралы куәлар не дейді екен саған көшейік.

Сол кездегі Алматыдағы ССРО Ішкі істер министрлігінің арнаулы милиция мектебінің бастығы генерал-майор Есболатов Мақан Есболатович 1994 жылы 28 наурызда былай депті:

...Менің ойымша 1986 жылы 17 желтоқсанда күндіз демонстрация бейбіт бағытта болды. Митингіге қатынасқандар Қазақстан Компартия Орталық комитеті VI Пленумының шешімін өзгертуді талай етті. Бірінші хатшылыққа республикаға танымал, елдің ерекшеліктерін білетін беделді адамды тағайындауды сұрады.

Амал не, республиканың Саяси басшылары конституциялық заңды бұзып басқа республикалардан әскер бөлімшелерін сураты.

Одан кейін олар митингідегі жастарды бөлшектеп тастап алаңнан кууды жоспарлады. Ол жоспар керісінше халықты ызаландырды, олардың одан әрі күресе түсуіне себепші болды.

Түнгі сағат 23-те жоспар бойынша алаңдағы барлық күштер жастарды ығыстыра бастады.

Заң қорғау орындары кешірілмес қателер жіберді. Олар жастарды бірінен кейін біріп топырлатып бөлімшелерге әкелді. Республика  прокуратурасы уақытында жедел тергеу группаны құрған жоқ. Жеке адамдарды ұстаған кезде олардың неге екендерін анықтамады, барлығын автобустарға тиеп қаланың милиция бөлімшелеріне жеткізді. Онда апарған кезде оларды алаңда болғандарын көрген ешкім жоқ. Милицияның ешқандай түсіндірмесі де жоқ. әскери нарядтар ұстағанда не үшін ұстағандарында білмейді.

Осы кезде «Совет милициясы туралы ереже»нің талабы орындалған жоқ. Онда милиция қызметкерлері қоғамдық тәртіпті бұзған деп күзіктенсе, онда ол адамды 3 сағаттан артық ұстауға болмайды.

Оның кім екендігін анықтамады, оның не үшін жауапқа тартылатының белгілеп Қазақ ССР-ының қылмыстық – процессуальдық кодекстің 109 статьясы бойынша әрі қарай устауға шешім қабылдамады. Немесе тұтқындаған болса онда прокурордың санкциясы бойынша босатылады.

Ал сол кездегі Ішкі істер министрінің көмекшісі Султанов Ғазиз Слямхановичтың берген жауабында былай депті:

«1986 жылы 17 желтоқсан күні және желтоқсанның басқа күндерінде Қазақ ССРы Ішкі істер министрі Князев Г.Н. бірден айтты: «Мен Қазақ халқының салтын, мінезін және ерекшеліктерін білмеймін». Өйткені таяудан бері ғана жұмыс істеймін. Сол себепті басшылықты министрдің бірінші орынбасары жолдас Э.О.Басаровқа тапсырамын» - деп өзі көлеңкеде қалды.

Менің ойымша негізгі шешім және не істеу керектігі туралы  ақыл-кеңес жоғарыдан келді. Ал Басаров Э.О. жантәнімен орындаушы  болды.

Басаров трибунадан декабристерді қорқыта сөйлеп: «Мен күш көрсетуге рұқсат алдым. Тез арада тараңдар» - деді. Осы сөзімен декабристердің қозғалысының одан сайын өршелене түсүіне, халықты арандатуға жол ашты. Ақырында ол водометтерді, өрт машиналарын қолдануға бұйрық берді. 

Көтерілісшілердің ішінде  болған  инспектор Абдибаев Б.Ж. (қай жерден екенін жазбапты) конституциялық сотқа былай жазыпты:

...Суықтан бозарып кеткен, баскиімсіз, жеңіл куртка киген жас бала айғайлап: Трибунада сөйлеп тұрғандарға сенбеңдер? Олар қазақтарды мазақтаушылар, орыстандыру саясатын ерекше жалынды түрде орындаушылар, бүкіл Отанымыздың жерін ядерлық қалдықтармен ластады, ана тіліндегі мектептерді жапты, ұлтымыз құрып бара жатыр» - деді. Оның жанында капитан Кализолин: «Всем своим жуликоватым видом показывает посвященным. Этот гад от меня не уйдет – выловлю, установлю, доложу» - деп тұрды. Түнде және кейінгі екі күн жаныңды түршіктіретін айғай, қорғансыз жас сәбилерді ұрып-соғып машиналарға лақтырып тиеп жатыр. Прожектордың жарығы көзді өртеп бара жатыр, иттер, темір таяқтар.

Алаңда, оперативтік жыйналыстарда Дастан Теміров өз қызметкерлерінен  талап етті: ұрып-соққанды тоқтатыңдар. Бұл сендердің қолдарында ғай! Ол погранучилищенің подполковнигін қолынан ұстай алды. Подполковник жастарды желкесінен темір таяқпен бірінен кенін бірін ұрып жығып жан рахатына бөлініп жүрді.

Трибунаның астындағы үкімет бөлмесіне келіп, сонда отырған басшыларынан келіп тоқтатыңдар деп талап етті, сұрады, жалынды. Ал оған: «Олар өздері бастады ғой» - деген жауап алды.

Осы жағдайдан кейін Дастан Теміровті «психушка»ға жіберді. Ол ешкімге қастандық жасаған жоқ. 

Конституционлық сотқа Республикаға ерекше еңбек сіңірген зейнеткер Садыков Мүбарек Наурызбайұлы арыз жазып, сол комиссияның мүшесі болуға сұрапты. Оның ұсынысын қабылдапты.

Осы патриот өзінің хатынжа былай депті:

...Кенеттен подполковник Секерин «Қуыңдар» деген бұйрык берді.. тобырлар жүгіре бастады. Жастар алаңда тайғақ мұздан тайып жатыр. Зор денелі солдаттар қолдарында қалқандары бар (кімнен қорғанбақшы), қазақ қыздарын шаштарынан, аяқтарынан сүйреп, ішкі құрылыстарын аяқпен сабап адам айтқысыз қылмыс жасады. Іштің төменгі жағынан ұрып милицияның машиналарына тиеп әкетіп жатты.

Мұнда иттер көп болды. 10 адам қызмет ететін иттерімен жүрді. Алаңда 10 өрт машинасы суық сумен демонстранттарға қарсы қимылдады.

Прокуратура мен сот орындары милиция қызметкерлері сияқты ертерек Республика прокурорының орынбасары Мызнаковтың (25.12.1986ж.) дайындап берген справкасын толтырып жастарды айыптады.

...Кейбір республика басшыларына қазақ жастарының сана сезімдерінің оянғаны ұнамаса керек. Олар «Казправда» газетін оның жалынды органына айналдырып айдап салды. Орталық партия комитетінің бөлім бастығы, үгітші, шовинист А.А.Устинов оларға жел берді. Орыс газеттері бірімен бірі жарысып қазақтан интеллигенттерін жамандап, оларды қүрту әрекетін іздеп мақалаларды бүркыратты. 

Осы айтылған күәгерлердің сөздерін дәлелдеуші тағы бір хат кездесті. Оны толық берейін.

                                                       Шымкент облысы

                                                       Бөген ауданы Қараспан совхозы

                                                        Ақжал ауылының тұрғыны

                                                        Зейнеткер Молданазарова Мақпалдан

 

Арыз

Менің балам Молданазарова Кенжегүл 1965 жылы 19 наурызда туган. Мектепті алтын медальға бітіріп, Алматыдағы медицина институтына түскен еді. 1986 жылы желтоқсанда көшедегі елді ұрған солдаттардың соққысы басына тиіп, ауырып ауылға келді. Өйткені Алматыдағы аурухана Кенжегулді  бір күн ғана қарап шығарып жіберіпті. Кенжегүл алаң жақта байланыс техникумында оқитын Гүлсім Анар Бадыреновнаның не жағдайда екенін білмек болып барған еді. Анарға да солдаттардың соққысы тигенмен кейін жазылып кетті. Ал Кенжегүл Арыс, Шымкент қалаларындағы аурухана да бірнеше күн жатып тәуір болмаған соң Ташкентке жіберілді. Соқққы оның қаракұсынан тиіп, миы қанталап кеткен екен. Сонымен балам Ташкенттегі аурухана да, операциядан кейін операциядан соң 1887 жылы 18 наурызда дәл 22 жасында қайтыс болды.

Жазықсыз жастай қыршыны қиылған Кенжегүлімнің өліміне себепкер солдат, милицияларды халықты жауапқа тартуыңызды сұраймын.

Ал енді  айтыңыздаршы. Сол  жауыздарды кім, қашан жазалады? Неге олар жауапқа тартылмады? Тартылса кімдер? Қазақ халқын үнемі жамандауды міндетіне алған, қазақ халқының тарихын керек қылмайтын «Казправда» газеті неге мылкау? Осы газеттің өзі қазақ халқына керек па? Соған бюджеттің ақшасын бермей өзімен өзін жіберген дұрыс-ау. 

Сол кездегі Коммунистік партияның басшылары, КГБ т.б. алаңдағы жазадауды аяқтап енді шабуылды бейбіт уақытта қазақ интеллигенттеріне ауыстурды.

Алматы мен Астанадаға мемлекеттік ұлттық мұрағаттарда 25 том желтоқсандықтарды жауапқа тарту туралы және конституциялық соттың құжаттары жатыр. Кейбір беттерін кім алғаны белгісіз жұлып-алып кетіпті. Олда іздерін көрсеткісі  келмеген бір ірі әлділердің ісі болса керек.

Енді сол интеллигенттердің ішінен үш қайраткердің хаттарына тоқталайын: 

Еліміздің ардақты, беделді басшысы болған, ең бірінші қорлауды естіген аяулы ағамыз Қонаев Дінмұхамед Ахметұлының хатын оқып берейін (мен қысқаша беріп отырмын):

Мағаң сізді Колбин шақырады деп көмекшісі қоңырау соқты. Келісім бердім. Мен келген соң Колбин: «Сіз мына тобырларды тоқтатыңыз. Сөйлесіңіз, таратыңыз» - деді.

Мен: «Мені тыңдаса жақы ғой, сөйлесейін» - дедім. Сол кезде Колбинге Горбачев қоңырау соқты. Мен кабинетте отырғандарға: «Жігіттер қабылдау бөлмесіне шығып тоса тұрайық. өзі сөйлесіп алсын» - дедім. Сөйтіп қабылдау бөлмесінде біраз уақыт отырдық. Қайтадан шақыратын түрі жоқ. Бір кезде көмекшісі келіп: «Сіз қайта беріңіз. Сөйлесудің қажеті жоқ» - деді. Сонымен мен кетіп қалдым.

Ал кейіннен естуім бойынша Колбин Горбачевқа «Қонаев бүлікшілердің алдында сөз сөйлеуден бас тартты» - деп айтыпты.

Ол шындыққа жанаспайды. Мен сөз сөйлеуден бастартқан жоқпын. 

Қазақ халқының дана ұлының бірі, таяуда ғана 80 жылдығын атап Батыр атағын берген Олжас Сулеменовті жамандап жазған Орталық партия комитетінің бөлім бастығы Смаиловтың хаты мұрағатта жатыр.

Оған жауап ретінде үш беттен тұратын Олжас Сулейменовтің хатының әр жерінен танысайық.

Бұл оқиға 17 желтоқсан күні бейбіт жолмен аяқталуы мүмкін еді.

Бірақ бұл Советтер Одағындағы ең бірінші демократиялық жолмен жастардың Советтер Одағы коммунистік партиясының Орталық комитетінің шешіміне қарсы көтерілген аса ірі қозғалысы болды. Менің түсінгімде оны міндетті түрде тәртіп сіздікке жеткізіп арандату жолымен аяусыз басу қажет болды. Бұл бүкіл одақ халықтарын дүрліктіріп олардың коммунистік партияның шешіміне қарсы шығатын жол екенін дәлелдейтін масқара қозғалыс. Халық Өкіметтің әрбір қисынсыз әрекетіне қарсы шығады. Қозғалысты аяусыз басу үшін оларға сылтау қажет болды. оларға экстремистік қимыл, арақ тарату және бірінші тас милиционерлерге тиуі қажет болды. алғашқы тас лақтырушылар студенттер, жұмысшылар емес, жастардың арасындағы арандатушылар.

...Уақиғадан кейін оларды ұйымдастырушыларды іздеуге кірісті. Оның бірі, ең басты ұлташылдықты уағыздаушы идеологы деп мені атау қажет болды. Халықтың алдында менің абыройымды түсіру міндетін шешу қажет болды. Сол үшін Орталық партия комитетінің үгіт насихат бөлімі, Парткомиссиясы, Мемлекеттік қауыпсыздік комитеті, Қазақ ССР-ы прокуратурасы, ішкі істер минимтрлігі менің саяси зиянды, қауыпты адам ретінде халықтың көзін жеткізбекші болды. Азда болса криминалды, компроматты барлық жерлерден іздеді. Оны бір кезде қызмет атқарған жерлерден іздеп, туыстарымнан жауап алып, тіпті мен аттас,  әкем атындағы адамдарға дейін тексеру ұйымдастырған. Жеке өміріме, тіршілігіме араласып өкіметке зиян тигіз еді-ау деген деректерді де іздеген.

Сонымен менің конституциялық және еркін творчестволақ, ерікті еңбек азаматтық құқығымды аяққа таптады. Қылмыс жасады деген заңсыздаққа дейін жол берді. Мен қайда жүрсем де соңыма тыңшы қойғаның сезіп жүрдім. Менің телефоным осы күнге дейін тыңдалады. 

Қазақстан компартия орталық комитетінің хатшысы З.Камалитденов 1987 жылы Советтер Одағының орталық комитетінің шілде Пленумында сөйлеп былай деді: Сулейменов 1986 жылы 17 желтоқсанда таңертеңдегі сағат 4 Қонаевқа қонырау соғып, жастар көтерілуге дайын» деді.

Қонаевта, Сулейменовте оған ондай хабар берген жоқпыз. Ол, шамалауым бойынша ССРО-ның депутатты тыңдайтын арнаулы бөлімінің берген жаңылыс дерегіне сүйенген болар. Ол жолы да маған жала жабуға шамалары келмеді. Бұл жерде мені Горбачевтің тікелей кірісуі құтқарды.

Қазақ халқының ғалымдарының ішінде аса зор дарын иесі, шын мәнінде ұлтын сүйген, нағыз қазақ, нағыз азамат Ақселеу Спанұлы Сейдімбековті құдалау тіпті де сорақы, нағыз қиянат.

Марқұм Ақселеу ол кезде филология ғылымының кандидаты (кейіннен докторы), жазушы қазақстан жазушылар Одағының лауреаты болды.

Енді сөзді Ақселеуге берейік: «Бәрімізге белгілі, 1986 жылғы желтоқсан оқиғасынан кейін бүкіл Қазақстан бойынша мемлекеттік деңгейде қазақ ұлтшылдарын табу, жүргізілді ғой.

Ол кезде мен республикалық ғылыми көпшілік журналы «Білім және еңбектің» Бас редакторы болып істедім. ВЛКСМ орталық комитетінің құрметті грамотасымен және құрмет белгісімен наградталған едім.

Науқан басталған кезде мемлекеттік қауыпсіздік комитеті (КГБ) тарапынан нақақ құдалауға ұшырап, зардап шектім. 

Желтоқсан оқиғасынан кейін ВЛКСМ орталық комитетінің бірінші секретарь қатысқан Казақстан ЛКСМ Орталық комитетінің пленумы болып өтті. Осы пленума Казақстан Компартиясы Орталық комитетінің секретары Закаш Камелитденов сөз сөйлеп, онда: «Білім және Еңбек» журанлының Бас редакторы А.Сейдімбеков журналды қазақ ұлтшылдарының органына айналдырды. Қазақ байларын, хандарын, Алашордашыларын дәріптеп, орыстардың идеологиясын жамандайды» - деді.

Мені жамандап КГБ «Лениншіл жас» және орысшасына мақала ұйымдастырды. Оны өздері дайындап жалған авторлардың атымен жарияламақшы болды.

Желтоқсан оқиғасының алдында Қазақстан ЛКСМ орталық комитетінің бюросының шешімі мен маған төрт бөлімі үй берілген болатын. Сол үйдің ордері сөзбаққа салынып қолыма тимей қойды. Пәтер бөлетін мекемеге барып білсем, Қазақстан ЛКСМ Орталық комитетінің шешімінің бір шекесінде «Ұлықсат жоқ» деген З.Камалитденовтың бұрыштамасы тұр.

Мұрағатта осы сияқты қазақ зиялыларының хаттары жеткілікті.

Енді осы желтоқсан көтерілісіне қатынасып қорлық көрген студенттер, «интеллигенттердің» біразы туралы деректерді ұсынығым келді. Соның бірі ату жазасына кесілген студент Рысқұлбеков Қайраттан бастайық. 

1. Рысқұлбеков Қайрат Ноғайбаевич – 13.03.1966 жылы, с.Құл-Өзен Мойынқұмен района Джамбыл облысында туған. Студент ААСИ ПГС (тергеу ісі 1987 жылы  5 қаңтарда басталып сәуірдім 16-ында бітірген. 116 бет).

Оған қарсы жауап берген куәгерлер:

1) Гарин Ян Давидович – еврей, Республиканский радио-телецентрде ст.электромеханик.

2) Рыжкова Светлана Евгеньевна – звукооператор, орыс.

3) Дорошина Наталия Геннадьевна (1961 ж.)  звукооператор, орыс.

4) Валяева Наталия Васильевна – звукооператор, орыс.

5) Курбантаев Радик Бахадирович  (1964 ж.) – кинооператор.

 Барлығы куәгерлер – 28 адам.

Олар 400 метр жерден Рысқұлбековты көрдік деп өтірік жала жапты.

Сотта:

Рысқұлбеков Қайрат: русским языком владею, но нуждаюсь в переводчике. Показания буду делать на казахском языке – деді.

Рықұлбеков сотта былай деді: прокурордың орынбасары маған сен Савицкийді ұрған менмін деп мойында 8 қаңтарда мен солай жазып бердім өйткені маған тағы да маңызды істер жөніндегі аға тергеуші: «Егер мойындамасаң онда саған ату жазасын береді, ал егер мойындасаң өміріңді сақтап қаласың деді. Маған сотта ол туралы айтушы болма» - деп ескеттті. Сол себепті мойындадым.мен үндемеген соң тергеуші Қарыбалов мені: «фашистсін», «Халық жаусың» деп аузына келген сөзді айтып, балағаттай бастады. Мен мұндай сөзді естіген кезде, жылап тұрып ол кісіден: «Мен бұлай атамауын өтіндім». Бірақ ол кісі менің  айтқан өтінішіме құлақ қоймай одан әрі адамның жаны түргетін сөздері естірте берді.

Одан кейін тергеуші Абдрахманов мені сол 16 кабинеттен шығарып басқа жаққа апарып, болмаған істі мойындату үшін ұрып-соқпақшы болды. Ол бұл ойын барлық тергеушілердің алдында ашық айтты. Бірақ та ондай заңсызыққа, аға тергеуші Дубаев жол бермеді.

Тергеушілердің, соттың әділетсіздігіне бар жан-тәнімен наразы болған Қайрат арыздың ішіне мынадай өлең жолдарын жазыпты:

Жас болсам да тұзым көп татып көрген,

Заң жағынан білімім болмасада,

Іздеп келем өлгенше «шындықты» өрден.

Алайда, ең үлкен жалғандықты сот залында «а   жхзамат соттан» көрдім.

Білгіңіз келсе, мұны да айтып берем- дей келіп.

Қазақ ССР-ы жоғарғы кеңесінің төрағасына арыз жазыпты. Сонда Мұқашев жолдасқа тағы да былайша арыз жазыпты.

                                                        Фонд 1680 оп.2 д.3346

                                                        Қазақ ССР-ның жоғарғы

                                                        Советі Президиумының Председателі

                                                        С.М.Муқашевке

Сот үкімі арқылы ең жоғарғы

жазаға кесілген жазаланушы

 Рұсқұлбеков Қайрат Ноғайбайұлынан

Кешірім беру туралы сұраныс.

...Мен ес білгеннен, осы уақытқа дейін әкем сиыршы, шешем сауыншы болып жұмыс істеп келеді. Әке-шешем семьяда сегіз бала тәрбиелеуде. ..Бәрімізде тату-тәтті, тәртіпті, еңбекқор болып өстік.

22 беттен тұратын арызда (15 бетінде) былай депті:

...Дубаев Ішкі істер басқармасының тергеу изоляциясындағы, мен жатқан №7 камераға, өзінің тәжрибесі мол жансызы Веселев Павелда мені болмаған істі мойындатуға азғырып үзіттеуге жіберді. Оның жансызы екенін кейіннен білдім.

Оның ішінде өлеңмен арыз жазыпты (22 бет).

Азамат сот осылай кәрін септі,

Кәрін септі жас гүлге өлім септі.

Жалғандықпен жаза алып, жанға батты

«Шындықты» таптап сот кетіп бара жатты.

Жас баланы, өр тағдыр өкпелетті.

 

Жалғандықпен заманың шетке тепті,

Жала жауаып, жалған көрсетуші

Куәгерлердің мерейі көкке жетті.

Қайта құру, әрі әділдіктің орнауы кеп,

                     Жатып атар жалғандықтың болмауы деп,

                     Жалғандыққа қарсы шығып «Адалдық» - деп.

                    «Шындықты» шешетінде уақыт жетті.

                    Сеніңіз мен шындықты айтып бердім.

Болған істі болғандай жазып бердім.

Шындықпен, адалдықпен, әділдікпен,

Көңіл бөліп шешеді-ау деп сізге сендім.

Біріншіден, туған анам алдында,

Екіншіден, Отан ана алдында,

Үшіншіден, сіздің де алдыңызда

Анамның ақ сүтінен ант етемін.

Сеніңіз, рухыңыздан өтінемін,

Жоқ еді,, ешқандай адам, өлтіргенім,

Сеніңіз қолымнан келмейді адам өлтіруде.

Сонда да өлтірді деп жаламен кестіруде.

Егерде жалғандыққа жол берсеңіз,

Дұрыс шешілген деп сот үкіміне де көнсеңіз.

Мен дағы ақталып не қылайын,

Шапсаңызда мейліңіз, атсаңызда

Мінеки, жазықсыз басым дайын

(істің 71 беті, хатының 21-ші бетінді).

Сіздің менің білдіршіндей жас екенімді, ұлы өмірге енді-енді қанат жайғанымды, қатарға қосылып сенімді ақтай алатын,дығымды, отан алдындағы өз борышымды адал қызметіммен атқарғанымды, жақсы істермді ескеріп мейірбандықпен кешірім беруіңізді өтінемін.

                                                                              Қ.Н.Рысқұлбеков

                                                                              2 шілде 1987 жыл.

Бұл ғажап хатқа жоғарғы сот жауапты 1987 жылы 22 шілде (№26187) былайша беріпті.

                                             Президиум Верховного Совета Казахской ССР 

 

Заключение по поводу помиловании

Рыскулбекова К.Н.

Общественный обвинитель Жумабаев Ж.М. от коллектива студентов и профессорско-преподовательского состава строительного факультета архитектурно-строительного института просим определить Рыскулбекову строжайшую меру наказания.

Учитывая исключительную тяжесть совершенных преступлений  и личность осужденного, полагаю что ходатайство о помиловании Рыскулбекова К.Н. следует отклонить.

Председатель Верховного суда Каз.ССР   Т.К.Айтмухамбетов 

         2.  Әбдіқұлов Мырзағұл Тәхіғұлұлы Шамалғанда жүргізуші дайындайтын комбинатта  оқып жүрген.          (1965ж.Қызылорда облысының новоказалы поселкесінде туған.Қазақ ССР жоғарғы соты өлім жазасына кесті. Қазақ ССР ының  Жоғарғы кеңесінің сұрауына Республиканың Жоғарғы соты мен прокуратура  кешіруге болмайды деп қарсылық көрсетіпті. ССРО    жоғарғыкеңесінің төрағасы ГРОМЫК    20 жылтүрмеге ауыстырды.

 

Жазықсыз сотталғандардың бірі, нағыз патриот:                                                                                                                                                                                                                                                                                                      

3 Сабитова Жансая Алькеевна – 1948 жылы Алматы облысының Балхаш ауданы Бақанас селосында туған. Қазақ, тұрмыста, бір баласы бар (1981 ж.т.), Алматының №19 кешкі орта мектебінде физикадан сабақ береді.

Соттың ұйғарымында былай депті: Сабитову Жансаю Алькеевну признать виновной по ст.ст.60-65 Уголовного кодекса Каз.ССР назначить 5 лет лишения свободы.

Сабитова Ж.А. пошла против государства, против власти, против русского народа. Согласно показаний Сабитовой Ж.А., которые она ни разу не меняла, она действительно вечером 18 декабря 1986 года готовила плакаты.

Жансая Алькеевна сотта мынадай батыл сөздер айтыпты:

«Я не отрицала  и не отрицаю, что изготовила листовки и плакаты. Мотивы для таких действий были таковы:

1. Неправильно решенный национальный вопрос, послуживший предпосылкой для сталкивания вполне дружественных народов.

2. Идентичность негативных явлений по всему Союзу и непонятно почему поставили в пример Казахстан – Россия.

3. Очевидная односторонность в оценке, происходящих событий, данная в официальном совещании по радио 18 декабря 1986 года после 20-00 часов, в частности обвинение молодежи, самой безвинной части советского общества, которую увещали теоретически честными, справедливыми, гуманными и всеми другими высокими моральными принципами, а на практике показывали примеры совершенно противоположные и опять оказались виновными меньше всех виноватые.

Отсутствие пунктов по сбору общественного мнения, которые явились бы внушительным  подтверждением демократизации провозглашенной Апрельским (1987 г.) Пленумом ЦК КПСС.

Мне становится ясным теперь, что многие в том числе и я, не имея возможности  высказать свое мнение по происходящим событиям оказались на скамье подсудимых.

Этот факт находится в глубоком противоречии с теоретическими концепциями наших законодательных органов – не создавать условий для выступлений, когда же это будет  на практике.

Мои личностные качества – не праздно, а глубоко переживающего провидца возможных отрицательных явл

ений, происходивших в обществе задолго до декабрьских событий 1986 года (отказ от вступления в партию в 1976 году).

Представители  органов внутренних дел с которыми мне приходится говорить, одержимы манией видеть за моей спиной каких-то лиц, идейно руководящих моими действиями. Я еще раз утверждаю, что за мной никто не стоит, а если внутренним органам удалось их установить буду рада познакомиться, в противном случае, намеки необоснованные, считаю не делают чести нашей Фемиде». Міне ғажап. Қандай батыл айыптау. 

4 Уваков Аркен Батталович – 1930 жылы Павлодар облысының Щербақты ауданы Тайқүйған  ауылында туған. Қазақ. Мәскеуден тау-кен институтын бітірген. Үш баласы бар. Мәскеудің институтын очно аяқтап - геология барлау институтының сыттай оқитын аспирантурасын 1965-1966 жылы бітіріп техника ғылымдарының кандидаты атағын қорғады. 1966 жылы Қазақ политехникалық институтының аға оқытушысы болып тағайындалды. Одан  кейін доцент болып сайланды. 1971 жылдан Қазақ мемлекеттік университетінде аға ғылыми қызметкер болып еңбек етті. Соңғы жылдары Архитектуро-құрылыс институтында кафедра меңгерушісі, доцент болды.

1975 жылдан Торғай геология барлау экспедициясының бас инженері болып жоғарылатылды. Екі ірі монографияны жазып бұрғылау ісіне жаңалық енгізді. Оның басқаруымен 1976 жылы Орлов геология барлау экспедициясында бұрғылау ісі алға басып өндірістің қуаты көтерілді. Бас инженер ретінде Уақов өте жігерлі, ынталы, басқару қабылеті жоғары маман ретінде көрсетті. Бұл Солтүстік Қазақстан өлкелік геология басқармасының берген мінездемесі.

Ал сотқа 4 (төрт) мәселемен жауапқа тартылды, Республиканың барлық облысынан, Өзбекстаннан, Мәскеуден Ұлттық қауыпсіздік комитетінің жауапты офицерлеріне (20-дай офицер) тексеру ісін тапсырды. Дәл осындай тексеру 1937-1941 жылғы «Халық жауларын» соттағанда да болмаған шығар.

1987 жылы 23 қаңтарда Уақовтың ісіндегі жауаптарға қысқаша тоқталайық.

Протокол допроса свидетеля Голубкова Николая Петровича – Тургайе бокситов рудоуправление – водитель автомашины (11 час.10 мин. до 12 час.40 мин.)

«В памяти у меня Уваков остается, как умелый организатор производства, очень энергичный и строгий. В то же время он был очень груб, самоуверен, не терпел мнение других людей».

Сотталған адамдардың ішінен ең ауыр іс Уақов Аркен Батталұлының ісі болды десек өтірік болмас. Әртүрлі сылтаумен бір өз басына, желтоқсан көтерілісінің қозғаушы күші, ұйымдастырушысы деп Мәскеуден арнаулы ҰҚҚ комитетінен офицерлерін шақырып 2 жыл бойына істі оңды солды тексерді. Оның бұрынғы істеген жерлеріндегі барлық мамандардан жауап алды. Тіпті Украина, Белоруссия, Ресейдің түкпір-түкпіріне  ертеде кетіп қалған, бір кезде (10 жыл бұрын) бірге істеген шовинист-жалақорлардан да жауап алды. Тіпті бір студенттер бір жерде тұрған екен, аты бәленбай, соны табыңдар – деп  Шымкент облысында алыс ауданда жатқан азаматты да бірнеше рет мазалаған. Сонда  олар не іздегендерін өздері де біле қоймас.

«Студенттерге ала қарады. Қазақ балаларын ерекше құрмет көрсетті. Орыстарды қудалады», сабақты студенттерге қазақша жүргізу керек? – деді» - деп те айыптады.

Уақовтың  көрген азабын бірде-бір желтоқсандық басынан өткізген емес дей аламын. Сотталғандардың ішінен Магаданға айдалғанда жалғыз болар. Көпшілігі оны ақтап сөйлеген.

Айыптау қорытындысында жауап бергеннің ішінде Торғай экспедициясында өзінің орнына алыстан үгіттеп алып келген бас инженері нағыз сатқандық мінез білдіріп былай депті: «...К лицам казахской национальности Уваков относился лучше, доброжелательно, добивался чтобы на должностях управленческого состава эеспедиции и поисковых партий назначались казахи. При этом он говорил мне при своем увольнении, а я оставался на должности главного инженера ТГРЭ, как бы давая  поучительный совет, что при освобождении должностей казаха обязательно должен заменить казах». Увақовқа тағылған айыптар: 

1. Обвинение в организации массовых беспорядков.

«В приговоре указывается, что Уваков будучи недовольный решением V Пленума ЦК Компартии Казахстана движимый националистическими чувствами, прибыв на дежурство в ночь с 17 на 18 декабря 1986 года после 12 часов ночи в общежитие №1 (ААСИ) в присутствии преподователей Адилова М.Ж., Касымбаева М.И., Парамзина А.М., студентов Оспанова Е., Амиржанова Б.К.  и Ахимова О.Х. клеветнически описывая события,  происходящие на площади им.Брежнева, разжигая националистические настроения, при этом Уваков упрекал присутствующих в том, что они не вышли на площадь и не присоединились к студентам. 

2. Обвинение в нарушении национального равноправия.

Указанное обвинение по приговору суда заключается в следующем: «При приеме экзаменов у студентки Смирновой, которая изменила свою фамилию Ермагамбетова на Смирнову, подчеркивал национальную исключительность казахского народа, нанес ей оскорбления, говоря, что русские заполонили весь Казахстан, вас русских надо гнать из республики... Это нечто иное как злобное высказывание Смирновой лишено всяких оснований и считать установленным его нельзя». 

3. Обвинение в получении взяток.

Суд признал установленным получение взятки от г.Афонина в виде кафельной плитки, стоимостью 208 руб.50 коп.

В приговоре указывается: «Что Афонин был вынужден дать взятку Увакову за содействие в сдаче экзамена по защите дипломной работы, в будущем указанное обвинение не соответствует материалам дела. Уваков заявляет, что кафельную плиту он купил у неизвестного гражданина, от Афонина плитки не брал.

Афонин  по поводу передачи кафельной плитки дает противоречивые показания, неожиданно Афонин изменил свои первоначальные показания». Енді бір соттың ұйғарымында:

«Уваков А.Б. – 57 лет. Всю свою сознательную жизнь он честно и добросовестно трудился, об этом свидетельствуют материалы в делах. Имеет семью – жену и троих детей.

В настоящее время Уваков А.Б. тяжело болен. После перенесенной операции – удаления желчного пузыря в гнойном состоянии, постоянно возникают осложнения. Поэтому он часто болеет. Находится под постоянным наблюдением врача».

Уваков 7 жылға сотталып оның екі жылын Магаданда өтеді.

Уаков А.Б. ісінің сәтті аяқталуына Мұхтар Шахановтың еңбегі зор.

Мынадай хатты оқып көз жеткіземіз.

 

Комиссия

Президиума Верховного

Совета Казахской ССР

по окончательной оценке

обстоятельства, связанных с

событиями в г.Алма-Ате

17-18 декабря 1986 года

 

8 августа 1990 года.

Председателю

Верховного суда Каз.ССР

тов.Айтмухамбетову Т.К.

 

Уважаемый Тамас Қалмухамбетович!

Единственное уголовное дело  по декабрьским событиям 1986 года, которое Комиссия не смогла рассмотреть, это уголовное дело Увакова А.Б., осужденного Верховным судом Каз.ССР по ст.ст.60,65 и 146 ч.2 поскольку оно полтора года находилось в Прокуратуре СССР.

В настоящее время дело Увакова передано на рассмотрение Верховного суда Каз.ССР по протесту Прокуратуры Каз.ССР.

Прошу Вас до рассмотрения дела в Верховном суде, передать его временно до 20 августа 1990 года в распоряжение Комиссии для рассмотрения независимыми экспертами, приглашенными специально по этому делу.

 

Сопредседатель Комиссии,

член Верховного Совета СССР,

народный депутат СССР                                         М.Шаханов

 

5 Салихова Нағима Асқаровна – 1962 жылы 23 шілдеде Семей облысы Көкпекті ауданы Құмған селосында туған. Қазақ, тұрмысқа шықпаған, партия мүшесі. Алматының Бас киімдер тігетін фабрикасында бухгалтер-оператор болып еңбек етті.

1986 жылдың 19 желтоқсанында тұтқындалды Соттың шешімімен 3 жылға бас еркінен айырды. Соттағы бер-екі эпизодты айта кеткен дұрыс болар:

«Подсудимая Салихова Н.А. узнала 17 декабря 1986 года на работе и посетив общежитие женского педагогического института о происходящих в городе массовых беспорядках прибыла, с проживающей с ней в одной комнате в общежитии Алма-Атинской фабрики головных уборов Калимовой А.Г. 10 часам в сказанное выше общежитие, из националистических побуждений в целях продолжения массовых беспорядков и вовлечении в них работников фабрики, являясь членом партии и пользуясь связями и с этим определенным авторитетом, собрала группу работниц и сказала: «На площади представители власти избивают студентов», возбуждая националистические чувства призывала их к неподчинению органам гос.власти и администрации фабрики не выходить на работу, а идти на площадь.

Второй эпизод: В решениях суда: ... Лично ее Председатель профкома Кучина вытащила из толпы, она обратилась к ней со словами: «Нагима, ты же   коммунистка, что ты делаешь». Она пыталась удержать ее, но та ее не послушалась и присоединилась к толпе, которая уже сорвала замок на двери. Вместе с ними направилась на площадь, но в пути следования их разогнали. Она в суде заявила: «Кто дал право избивать студентов. И я и они выразили свое мнение. За что судить будете».

Бұл  көтерілісті республиканың барлық облыстарының студенттерд қолдады. Оларда Алматыдағы милиция, солдаттардың аюандыктарына нарзылықтарын білдірді. Солардың бірі Қарағандының мед.институтының 17 жастағы 3 студент қыздары қарсылық көрсеткені үшін 1,5 жылға сотталды. 6 6 Соның бірі Еркімбекова Алия Төрехановқызы (1969 ж. 25 ақпанда Шымкент облысы Кентау қаласы Байжансай поселкесінде туған). Қазақ. Қарағандының обл.соты 1,5 жылы соттады. Орындалуын 2 жылға шегерді. 5 листовканы орыс тілінде жазған. 

7 Досанова Жанат Абдрахманқызы – 1969 жылы 15 майда Қарағандыда туған. 1,5 жылға кесілді. Орындалуы 2 жылдан кейін. 5 листовканы орыс тілінде жазған.

8 Мусина Гүлден  Қанафияқызы – 1969 жылы 1 тамызда Қорғалжын ауданы Кеңбидайық селосында туған. 1,5 жылға сотталды. Орындалуын 2 жылға шегерді. 3 листовканы қазақ тілінде жазған.

Аудиториялардағы столдарға, кафедраларға листовкаларды стол ,орындықтағақойған     қ                                                                                                                                                                                                                                                                                               і.

 

9 Ташенов Түгелбай Тұржанович – 1961 жылы Қарақалпақ АССР Конград ауданы Конград қаласында туған. СМУ-37-де – ағаш шебері болып еңбек етті. Құрылыс техникумында оқыды (3 курсте). 15 жылға  сотталды.

10 Көпесбаев Ертай Танырбергенович – 1966 жылы Семей облысы Шар ауданында туған (екінші бір жауапта Алматы облысы  Қаратал ауданында туған). Әкесі Семей облысы Шар ауданында ауылшаруашылығы басқармасында бас ветеринар дәрігері болып еңбек етеді. 4 жылға сотталды. 

  11Тайджумаев Жамбылбек Ходжамкярович – 1962 жылы 25 тамызда Жамбыл облысы Жамбыл ауылында 15 жылға сотталды. 

  12Кузембаев Қайыргелді Қалияқпарұлы – 1959 жылы Көкшетау облысы Енбекші ауданында Степняк қаласында туды. 13 жылға сотталды:  . .

 

 

  13. Бисембаев Ерлан Берманович – 1964 жылы Қызылорда облысының Қармақшы ауданы «Ленинск» совхозында туған.

7 жылға сотталып сонынан 2 жылға бас еркінен айрылды.

Соттың шешімінде былай деген.

17 желтоқсанда (1986ж.) Алматынын зооветеринар институтының студенттері алаңға кетті дегенді естіп сабақтан кетіп сол алаңға келген. Онда: ...В пути следования Бисембаев, находясь во главе колонны выкрикивал вместе с толпой националистические лозунги, длительное время нес в руках лозунги, содержание которых призывало к соблюдению равноправия всех граждан, независимо от национальности, утверждая, что это равноправие в Казахстане не соблюдается. В лозунге слова Ленина В.И.: «Ни одной привилегии ни одной нации, ни одному языку». 

            14. Тлегенов Жармұхамет Хажмұхамбетович – 1954 жылы 3 тамызда Қостанай облысы Орджоникидзе селосында туған. Казах, жоғарғы дәрежелі – педагог. Үйленген. 2 жаста баласы бар. Алматы да мем.театр.институтының  4 курсында оқыйды.

Соттың шешімінде: «17 и 18 декабря 1986 года в г.Алма-Ате на площади им.Брежнева принимал активное участие в массовых беспорядках, а в 10-11 часов 18 декабря 1986 года на пересечении улиц Фурманова и Сатпаева собралась значительная толпа вооруженная палками и продолжала бесчинствовать.

Тлегенов Ж.Х. выступил в роли организатора и подстрекателя массовых беспорядков».

Соттың шешімімен 5 (бес) жылға бас бостандығынан айырылды. 

  15. Сарсембекова Раиса Мурзабековна – 1963 жылы 23 желтоқсанда Павлодар облысының Экібастұз қаласында туды. Қазақ, орташа білімі бар, комсомол мүшесі. Қарағандыда жүк таситын автомобиль басқармасында бухгалтер-ревизор болып еңбек етіп жүрді.

Соттың шешімінде былай депті:

«Сарсембаева Раиса Мурзабековна, казашка по национальности, узнав из опубликованного в печати сообщения о состоявшемся 16 декабря 1986 года в г.Алма-Ате V Пленуме ЦК Компартии Казахстана, который избрал Первым Секретарем ЦК Компартии Республики русского по национальности, а также узнав о националистических выступлениях некоторой части студенческой молодежи в городах Алма-Ате и Караганде против принятого Пленумом решения, организовала 19 декабря в 23-00 часа 30 минут в комнате отдыха общежития Карагандинской обувной фабрики и перед собравшимися высказала свое недовольство избранием на пост Первого Секретаря – Колбина.

Сарсембаева с целью возбуждения национальной вражды и резни, стала пропагандировать якобы имеющее место принижения русскими – казахской национальности и культуры. Агитировала собращихся не выходить на работу и выступить в поддержку студентов....»

Соттың ұйғарымымен 2 жылға бас бостандығынан айырды.    

  16. Алиева Раушан Қинаятқызы – 1964 жылы 8 қарашада Ақтас селосында Қарағанды облысында туды. Қазақ Қарағанды университетінің физкультура факультетінің 5-ші курсының студенті. Оқудан шығарып  тастады, тұрмыста жоқ. Қазір №134 аптекада санитарка болып істеп жүр.

Соттың шешімінде:

«Алиева с целью возбуждения национальной розни стала пропагандировать якобы имеющее место принижения русскими национального достоинства казахов и агитировал их выйти завтра 20 декабря 1986 года к зданию Карагандинского обкома. Говорила о том, что каждая нация имеет право устраивать свою жизнь, так как сами этого захочет».

Қарагандының обл. – сотының ұйғарымымен 1 (бір) жылға бас еркінен айрылды. 

  17. Нукенов Аманкелді Теміршатович – 1964 жылы 21 наурызда Павлодар облысының Железинск районы Захаровка селосында туды. Қазақ, үйленбеген. Целиноградтың ауылшаруашылығы институтының 2 курсінен оқудан шығарылды. Жатақхананың студкеңесінің төрағасы болатын.

Соттың ұйғарымында мынада сөздер бар:

... В результате работниками милиции задержаны и доставлены в Ленинский РОВД г.Целинограда более 170 человек. Из них 46 студентов сельхозяйственного института, 16 студентов автотехникума и т.д.

Нукенов  ходил по институтам, техникумам агитировал студентов выходить на площадь возле Обкома партии. Нукенов А.Т. в результате принятых руководством сельхозинститута мер, из общежития выпущен не был. Целиноградский областный суд (Коллегия по уголовным делам) приговорил:

Нукенова Амангельды Темиржановича – признать виновным и подвергнуть к лишению свободы по ст.170-3 УК Казахской ССР к 3 годам с содержанием в исправительной трудовой колонии общего режима. 

  18. Иманбаев Ермек Қаштаевич – 1966 жылы 2 қарашада Алматы облысы Талғар ауданы Калинин селосында туды. СПТУ-4-тің оқушысы.

Соттың ұйғарымымен 3 жылға сотталды.  

  19. Айтмурзаев Құрманғазы –1964 жылы 7 қантарта Қарақалпақ АССР-ында Ташауыз ауданы Тельман селосында туған. 4 жылға сотталды. 

  20. Иманғабылов Бақтыбек Жұмабекұлы - 1965 жылы 10 наурызда Жамбыл облысы Қордай ауданы Қызылсай ауылында туды. СПТУ-дың оқушысы. 3 жыл 6 айға сотталды. 

  21. Сейтинбетов Усупхан Әбдікарымұлы – 1965 жылы 5 наурызда Шымкент облысы Келес ауданы Чапаев ауылында дүниеге келді. Қазақ театр институтының 4 курсының студенті. 3 жылға сотталды. 

  22. Капетов Амантай Дүйсенович – 1963 жылы 28 қаңтарда Шымкент облысы Кентау қаласында туған. Театр институтының студенті. 3 жылға сотталды. 

  23. Қасенбаев Мейрамғазы Жаппарұлы – 1962 жылы 7 қарашада Семей облысы Шар қаласында туды – 2 жылға сотталды.

Соңғы бесеу  ұлтшылдықты дәріптеген 6 лозунгы жазған. 

  24. Сағнаев Асқар Шаяхметович – 1966 жылы 24 наурызда Целиноград қаласында туған. Қазақ. Партияда жоқ. Целиноград педагогика институтында оқыды.

Целиноградтың облыстық соты 1987 жылы 16 ақпанда шизофрения ауруынан еріксіз түрде емдеуге жіберілсін деген ұйғарым шығарыпты.  

  25. Саркенова Анар Женісхановна – 1968 жылы 11 қазанға Шығыс Қазақстан облысының Қатон-Қарағай ауданы Медведка селосында туған.  18 жастағы жас қызды 1 жыл 6 айға сотталған.

Ол Талдықорғанда заң техникумында оқып жүрген. 

  26. Қожахметов Хасен Карибжанович – 1949 жылы 9 тамызда Талдықорған облысы Бөрлітөбе ауданында туған. Қазақ телевидениясында музыка бағдармасының редакторы болып қызмет атқарған.

1977 жылы Алматы облысы соты 170 к статьясыми 2 жылға бас бостандығынан айырған. 1978 жылы 27 қыркүйекте Жамбыл облысы Жаңаөзен қалалық сотының шешіміммен шартты түрде 7 айға кесіпті. 

Суд установил:

Подсудимый Кожахметов являлся одним из организаторов подстрекателей и активным участником массовых беспорядков, происходящих 18 декабря 1986 года на улицах г.Алматы при  следующих обстоятельствах. 

Приговорил:

Кожахметова Х.К. признать виновным в совершении преступлений, предусмотренных ст.ст.65 и 60 УК Каз.ССР и назначить по ст.60 УК Каз.ССР 2 года лишения свободы.

В соответствии со ст.37 УК Каз.ССР окончательное отбытие определить путем поглащения менее строгого наказания более строгим – 4 года лишения свободы с отбыванием наказания в ИПК строгого режима. 

  27. Қуандықов Ермұхамет Абдикаримович – 1963 жылы 17 қаңтарда Шымкент облысы Түркістан ауданы Жданов колхозында  туды. Киров атындағы мем.университетінің инженерлік факультетінің 3-ші курсының студенты.

5 жылға сотталды. 

  28. Бекбосынов Асқарбай Абилдаевич – 1966 жылы Қызылорда облысының Арал ауданы Қойбашы ауылында туған. Қазақ. Комсомол мүшесі Алматы құрылыс техникумында оқыйды.

2 жылға сотталды. 

  29. Абылқаирова Гульнара Бердікожаевна – 1964 жылы 12 ақпанда Алматы облысы Кеген ауданының Сумбе ауылында дүниеге келді.

Алматы бас киімдер тігетін фабриканың тігіншісі. Он үш жылға сотталды.

  30. Паникова Гулбира Төлебайқызы – 1966 жылы 2 маусымда Шығыс Қазақстан облысының Больше-Нарын  ауданының Ново-Березовка селосында туған. Аталған фабрикада істейді. Он екі жылға сотталды. 

         31   Шимаева Галимат Абеновна – 1964 жылы 24 қыркүйекте Алматы облысы  Жамбыл ауданында дүниеге келді. Аталған фабрикада, тігінші болып еңбек етті. Қазақ. 

Он екі жылға сотталды. 

  32. Рахымжанова Гульмира Алпысхановна – 1966 жылы 18 шілдеде Семей облысы Жарма ауданында Георгиевка селосында туды. Осы фабрикада тігінші болып жұмыс істеді. 2 жылға сотталды. 

  33. Лепесбаева Гульнара  Сабырғалиқызы – 1964 жылы 29 наурызда Алматы облысы Балхаш ауданы Қара-ой совхозында туды. Осы фабрикада тігінші болып жұмыс атқарды. Бір жылға сотталды. 

  34.  Мошанло Рустем Ибраимұлы – 1966 жылы Талдықорған облысы Кербұлақ ауданы Сарыбұлақ совхозында туды. Талдықорған педагогика институтының музыка пәні оқытушылық маманында 2 курсте оқыды. 2 жылға сотталды. 

  35. Махметова Айткул Абушахмановна – 1962 жылы 6 мамырда Жезказган облысының Жезді поселкесінде туды. Бір баласы бар (1984 ж. туған). Алматыда обл. полиграфиздатта печатник болып еңбек етіп. Алматы қалалық сотының ұйғарымымен 2 жылға сотталды. 

  36. Музафаров Алик Құндақбаевич – 1956 жылы 1 қаңтарда Гурьев облысының Қызылқоға ауданының Сағыз ауылында туған. «Алма-Атапромстрой»дық СМУ-13-те тасқалаушы болып еңбек етті.

Соттың үкімімен 4 жылға сотталды. 

  37. Байғандиев Тилен – 1964 жылы Қарақалпақ АССР-ында Ходжайлы ауданында туды. Қазақ. Алматыда №1 автопаркте жүргізуші болып еңбек етті. 6 жылға сотталды. 

  38. Жалабекова Ержан Абдрахманович – 1959 жылы Алматы облысы Нарынқол ауданының теке селосында туған. №1 автопаркте – автослесарь болып еңбек етті.

Соттың үкімімен: Жалабеков Е.П. – 5 жылға сотталды. 

  39. Арынғазиев Болат Төреғазиевич – 1958 жылы 28 декабря Орал облысы Шыңғырлау ауданында туған. Білімі орташа, партияда жоқ. Үйленген. Тұтқындалғанда дейін Алға қаласында жастардың спорт мектебінде бокстен сабақ берді. 

  40. Төлеуов Болат Қойшыбаевич – 1956 жылы 14 февраля Ақтөбе облысының Мұғаджар ауданында туған. Қазақ, білімі орташа, партияда жоқ. Үйленген. Тұтқындалғанға дейін Алға балалар жастар спорт мектебінде бокстен жаттықтырушы болып еңбек етті. 

  41. Тайбукенов Берік Қотырбаевич – 1959 жылы 27 февралде Ақтөбе облысы Алға қаласында туды. Білімі жоғары дәрежелі. Дене шынықтыру бөлімінің басшысы болып еңбек етті.

Бұл үшеуі туралы Ақтөбе облыстық соттың шешіміне тоқталайық:

... Около полуночи, 25 декабря, находясь в нетрезвом состоянии и вступив в преступный сговор между собой, решили совершать действия, направленные на возбуждение национальной вражды. С этой целью, взяв банки с масляной краской зеленого цвета, которую вынес из дома Арынғазиев Б.Т. Төлеуов Б., при участии Арынғазиева Б. и  Тайбукенова Б. учинил надпись националистического характера на стенах зданий спорткомплекса и на заборе тубдиспансера по ул.Спортивной  в форме г.Алги, в частности на стене здания большого спортивного зала они написали в форме лозунга: «Долой Колбина!!!», «Казахи – мы унижены».

Сот шешім қабылдады: Арынғазиев Б.Т, Төлеуов Б.К. – 2 жыл 6 айга, Тайбукеновты – 2 жылға бас еркінен айрылсын. 

  42. Чукаев Ғани Кадуович – 1950 жылы, Гвардейск ауданыны Колмогоровка селосында туған. Бір жыл шартты түрде  кесілген. 

  43. Даулетов Женіс Садықұлы – 1959 жылы Алматы облысы Еңбекші ауданы Қаракемер ауылында туған.  

4 жылға сотталды. 

  44. Халмұратов Құрбанбай Хайруллаевич – 1963 жылы 4 наурызда Қарақалпақ АССР-ы Ходжеминск ауданының Ахунбабаев совхозында туған. Қазақ. Алматы қаласының соты 5 (бес) жылға соттады. Қарағанды облысы Абай каласында сот жартысын қысқартты. 

  45. Арымбеков Жақас Қуатбекович – 1961 жылы 5 тамызда Жамбыл облысы Сарысу ауданының Комсомол селосында туды. Алматы «Поршень» заводында токарь болып еңбек етті.  

5 (бес) жылға сотталды. 

  46. Ауезов Жалел Ауезович – 1966 жылы 5 маусымда Жезқазған облысының Ақтоғай ауданының Қызыларай ауылында туды. Қазақ. Алматы зоовет.институтының студенті. 

5 (бес) жылға сотталды. 

  47. Жуандықов Болат Жүсүпович – 1965 жылы 27 мамырда Семей облысы Жарма ауданы Жанғызтөбе поселкасында туды.  

5 жылға сотталды. 

  48. Құдайбергенов Расилхан Омарович – 1964 жылы 5 сәуірде Жамбыл облысы Сарысу ауданы Комсомол сельсоветінде туған. Алматының кинотехникумының 3 курсының студенті. 5 жылға сотталды.

  49. Ермеков Тоқтар Тишкулович – 1960 жылы 16 қарашада Қарағанды қаласында туған. Алматы театр институтының 4 курс студенті. 5 жылға бас еркінен айырып қатаң тәртіп колониясына жіберілді.

  50. Есбосынов Аманша Асетович – 1962 жылы 21 қазанда Қарақалпақ АССР-ының Конград ауданы Ахунбабаев ауылында туған. 3 жыл 6 айға сотталды.

  51. Айтжанова Жанат Жаукеновна – 1966 жылы 28 казанда Алматы облысы Ұйғыр ауданы Чарын селосында туды. Қазақ. Талдықорған педагогика институтының 3 курс студенті.

Талдықорған обл.соты 1 жыл 6 айға сотталды.

  52. Шыныкулова Ләйла Бекеновна – 1968 жылы 1 желтоқсанда Алматы облысы, Жамбыл ауданы Үңгіртас ауылында туды.

Талдықорған облыстық соты 1 жылға соттады.

  53. Қайранбеков Бауыржан Икташевич – 1965 жылы 9 тамызда Талдықорған облысы Алакөл ауданы Қазақстан селосында туған.

Алматы архитектор-құрылыс институтында оқыған. Оны 3 жыл 6 айға сотталған.

  54. Отарбаев Кенжебай – 1964 жылы 19 маусымда Алматы облысы Жамбыл ауданы Калинин колхозында туған. Алматыда СМУ-11 – сварщик. 4 жылғы  сотталған.

  55. Еспенбетов Қаншайым Мұқатовна – 1958 жылы талдықорған облысы Андреев ауданы Дзержинский поселкасында туған.

Талдықорғанның облыстык соты 3 жыл 6 айға сотталған.

  56. Қарымғазина Гүлжан Ғазизовна – 1969 жылы 25 наурызда Шығыс Казахстан облысы Куршім ауданында туған. Өскөменнің кооп.техникумында 3 курс студенті.

2 жылға сотталған.

  57. Рамазанов Амандық Сабитович – 1963 жылы Гурьев облысыны Денгиз ауданың Ганюшкино селосында туған. Киров заводында істеген. Сотталған.

  58. Аймаханов Құттыбек Ауелбекович – 1962 жылы 1 қантарда Шымкент облысы Алғабас ауылында туған. СМУ-11 істеген.

5 жылға сотталған. Оны 3 жылға түсірген.

  59. Мүлкібаев Өткірхан Қошқарович – 1969 жылы 10 қантарда Шымкенте туған.

3 жылға сотталып. 2 жылға түсірген.

  60. Декелбаев Ерлан Абдурашитович – 1962 жылы 19 қазанда Семей облысы Жарма ауданы «Бөке» руднигінде туған, Қазақ. Радиотехник магазинінде – инженер болып еңбек етті.

6 жылға сотталған.

  61. Қамбаров Қалдыбек Бүркітбаевич – 1963 жылдың 31 наурызында Жамбыл облысының Шу ауданының «Алға» совхозында туған. Алматының зооветеринар институтының 5 курсының студенті.

3 жылға сотталды.

  62. Абдреев Еламан Кенесович – 1963 жылы 5 желтоқсанда Қызылорда облысынын Арал ауданында Сайғұнды ауылында туған. Қазақ. Комсомол мүшесі. Алматы құрылыс техникумының 3 курсының студенті.

3 жылға сотталды.

  63. Рамазанов Асқар Райымбекович – 1964 жылы 21 наурызда Шығыс Қазақстан облысы Қатон-Қарағай ауданы Қабырға селосында туған. Қазақ.

5 жылға сотталды.

  64. Байболов Дүйсебек – 1962 жылы Жезқазған облысы Ұлытау ауданында туған, қазақ. Алматы электротехникумының 2 курсының студенті.

2 жылға сотталды.

  65. Мергенова Бақшы – 1962 жылы 11 қарашада Солтүстік Қазақстан облысының Октябрь ауданы Афанасьевка селосында туған. 2 группалы мүгедек. Алматыда турады. Жұмыс істемейді.

2 жылға бас еркінен айырды.

Кейіннен 3 жыл шартты кесілімге ауыстырыпты.

  66. Ақтанов Ербол Саркенович – 1962 жылы 1 маусымда Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданында Даирова селосында туған. Өскеменнің педагогика институтының 3 курсының студенті (филология факультеті).

Өскемен облыстык соты 1 жыл 6 айға бас еркінен айырды.

  67. Рузиев Абайдулла Абдуллаевич – 1964 жылы Ұйғыр ауданында туған. Киров заводында үйренуші (ученик стерженник) болып істеп жүрді. Ұйғыр.

5 жылға сотталды.

  68. Мусина Мәншук Жақатовна – 1967 жылы Гурьев облысының Балықшы селосында туған. Талдықорған заң техникумында 3 курсте оқып жүрген.

Талдықорған қалалық халық соты 1 жыл 6 айға сотталды.

  69. Шекербеков Мұратбек Жандарбекович – 1969 жылы Жезказганда туған. Жезказган облысы Никольск қаласында №67 шахтада істеді. 2 жылға сотталған.

Сот қайта қарауы керек.

  70. Рамазанова Гауһар Рахымбековна – 1967 жылы 17 тамызда Шығыс Қазақстан облысы Қатон-Қарағай ауданы Қабырға аулында туған. Қазақ. Алматыда Гагарин атындағы тігін фабрикасында тігінші (швея) болып еңбек етті.

1 жылға сотталды.

  71. Рахметов Құрманғазы Абденович – 1965 жылы 22 қаңтарда Семей облысы Мақаншы ауданында туған.

7 жылға сотталған.

  72. Жолболдин Берікқали Елемесович – 1962 жылы 12 ақпанда Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы Буденовка ауылында туған. Алматы Халық шаруашылығы институтының 2 курсында оқыды.

3 жылға сотталған.

  73. Иманбаева Қаипқан Сүлтановна – 1950 жылы 22 мамырда ҚХР туған, қазақ. «Поршень» заводында токарь болып еңбек етті.

  3 жылға сотталған.

  74. Молдабаев Әділ Әбдетович – 1965 жылы, Шымкент облысының Бүгін ауданының Бүгін ауылында туған. Қазақ. Комсомол. Орта дәрежелі білімі бар. «Дорводзеленстрой»да бетонщик болып еңбек етеді.

  3 жылға сотталған.

  75. Жұмажанов Ерікжан Досаевич – 1964 жылы Семей облысы Аягөз ауданы Таңсық ауылында туған. Қазақ, ауыл шаруашылық институтында 2 курс студенті.

3 жылға сотталған.

  76. Асылбаев Молдағали Молдаханович – 1950 жылы 26 қарашада Алматы облысы Қаскелең ауданы Жандосов ауылында туған. 10 жылға сотталған кейіннен. 5 жылға түсірген.

Үйленген. Екі баласы бар.

  77. Налыбаев Аманжол – 1943 жылы 10 мамырда Қызылорда облысы Жаңақорған ауданының Бесарық ауылында туған. Үйленген, екі баласы бар. Білімі – жоғарғы дәрежелі. Жұмыс істемейді.

5 жылға сотталған.

  78. Қасенов Рустамбек Қазырбекович – 26.02.1964 ж. туған Павлодар облысы Майек ауданында Киров совхозында тұрған. Қазақ. Алматы үй құрылысы комбинатының №4 цехында слесарь болып еңбек  етті. 2 жылға сотталды. Ол жұмысшыларды үгіттеп алаңдағы балаларды  қолдауға шақырған.

  79. Исмагулов Орал Альманович – 1962 ж. 20 қыркүйекта туған. Көкшетау облысы Ленинград ауданы Восход селосында турған. Қазақ. КазГУдың тарих факультетінің 4 курсының студенті. Тұтқындалғанға дейін Экібастұз қаласында тұрды. Үй құрылысы басқармасында жұмысшы. КазГУдің берген мінездемесі бойынша «төрт», «бес» деген бағамен оқыған.

3 жылға сотталды.

  80. Төкенов Қанат Женісович – 1969 жылы 5 маусымда туған (17 жаса). Қорғалжын ауданының «Арықты» совхозындың тұрғыны. Қазақ. І курстің студенті. 3 жылға сотталған.

  81. Шабаров Алтай Қонысбекович  1960 ж. 12 желтоқсанда туған. Шымкент облысының Бөген ауданында Ермоловка селосының тұрғыны. Қазақ. Алматы үй құрылысы комбинатында №4 цехта қалып – құюшы.

3 жылға сотталған.

  82. Есімбаев Қадыр Сейтқанович – 1965 жылы 9 ақпанда туған. Семей облысы Мақаншы ауданы Мирное селосында тұрған Алматы ұй құрылысы комбинатында қалыптаушы болып істеді.

3 жылға сотталған.

  83. Есіркепов Уызбек Шакирович (1964 жылы 15 майда туған. Шымкент облысы Ленгер ауданы «Советской» кохозында тұрған. Қазақ. Ауылшаруашылығы институтының өсімдіктер қорғау факультетінде І курсте оқыды.

5 жылға сотталды.

  84. Есжанов Тынышбек Қарлыбаевич – 1964 жылы 17 желтоқсанда туған. Шымкент облысының Келес ауданы Актөбе сельсоветінде тұрған.

5 жылға сотталған.

  85. Оразбаев Думан Тишанович – 1969 жылы 26 қарашадан туған (17 жаста). Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы Бесоба селосында тұрған.

3 жылға сотталған.

  86 Абдиқадыров Беріктас Нүсіпович – 1963 жылы 13 желтоқсанда туған. Алматы облысы Нарынқол ауданы Сарыжол селосынан. Қазақ (инвалид ІІ группы). 2 жылға шартты түрде кесілді.

  87. Байсимбеков Ержан Мамырханович – 1969 жылы 19 желтоқсанда туған (17 жаста). Алматы облысы жамбыл ауданы Самсы селосынан. Ауыл шаруашылығы институтының «Механизация» факультетінің 3 курсының студенті.

3 жылға сотталған.

  88. Таубаев Бақтығали Артықбаевич – 1962 жылы 17 шілде туған. Қарақалпақ АССР-ында Кегенлі ауданында Нукус ауылында туған. Қазақ. АлматыАуезов ауданында құрылыс басқармасында балташы болып істеді.

4 жылға сотталды.

  89. Егзеков Арыстан Қазымбекович – 1963 жылы 4 кыркүйекте Торғай облысы Есіл қаласында туды. Қазақ. Алматы құрылыс үйлерін жасайтын комбинатта істеді.

4 жылға сотталды.

  90. Шыныбаев Нұрлан Алибекович – 1965 жылы 28 қантарда Алматы облысында Кеген ауданы Бөлексаз селосында туған. Қазақ Алматы политтехникумында 3 курсында оқыды.

8 жылға сотталды.

  91. Қарабаев Шор Қалықович – 1951 жылы 3 қантарда Жамбыл облысы Мерке ауданының «Красный октябрь» селосында туған. Қазақ. Жоғары дәрежелі білімі бар. КазГУде проректорының кеңесшісі. 6 жылға сотталды.

  92.  Зияндин Алимұхамет Әбдіғалиұлы (1937 жылы Еңбекші қазақ ауданы қаракемер ауылынан .1,5 жылға сотталды. Мұрағатта ісі жоқ . Өзі конститутциялық сотқа арыз  содан алдым.

Жоғарыда сотталған батырлардың тізімі бұдан да көп болуы мүмкін. Бұл патриоттардың жазықсыздан 2-5 жылдай түрмеде отыруы қиянаттың қиянаты болды. Олардың жас өмірлеріне балта шабылды. Әр жыл түрмеде отырған кездері 10 жыл өмірінен айырғанмен тең болды. Кейіннен ағарып бостандыққа шыққанмен көпшілігі өмірмен ерте қоштасты.

Айтуға оңай. Ал олардың көрген қорлықтарын деректерден оқығанда жаның түршігеді.

Осы қайғылы оқиғаға нүктені Қазақстан Республикасы Президентінің 1991 жылғы 1 желтоқсандағы «1986 жылғы 17-18 желтоқсан уақиғасына қатынасқандары үшін жауапқа тартылған азаматтарды ағарту туралы» жарлығы қойды. Жоғарыдағы сотталғандар толығымен ағартылып істері қысқартылды.

Бұл оңайлықпен болған жоқ. Осы істе аса керемет табандылық көрсетіп, күш жігерін жұмсап, жан тәнімен қызмет еткен Халық ақыны, СССР жоғарғы кеңесінің депутаты Мұхтар Шахановтың еңбегін ерекше атау қажет. Соның қайсарлығының арқасында арнаулы комиссия құрылды.

Мен сол комиссияның құрылу тарихының куәгері болдым.

1990 жылы Финанс министрлігінде ең ірі басқарма «Мемлекеттік табыстар және салықтар» басқармасының бастығы, Коллегия мүшесі болдым. Сол жылы тұңғыш «Салық туралы» заңды жоғарғы кеңестің сессиясында қарады. Мен сол заңды жасаушылардың авторы болдым. Марқұм Тұрысов Қаратай Тұрысович – Комиссия төрағасының орынбасары Финанс министрі Абдықадыров Төлеубек пен бірге жоғарғы кеңестің үлкен залында бірінші қатарда екі қайраткердің ортасында отырдым.

Заң қабылданғаннан соң кенеттен Республика Президенті Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы былай деді: «Сессия өз жұмысын аяқтады. Рахмет. Енді залға сессия депутаттары мен үкімет мүшелері қалсын. Қалғандарыңыз залды босатыңыздар» - деді.

Мен тұра беріп едім Қаратай Тұрысович: «Болатбек, отыр. Тыңда» - деп мені жібермеді. Мен осы адамгершілігі зор азаматтың арқасында ойламаған жерден «желтоқсан қозғалысы» туралы мәселені талқылаған жиынның кәуісі болдым.

Мұхтар Шаханов өте байыпты, түсінікті түрде желтоқсан қозғалысы туралы баяндады. Оның баяндамасын талқылағанда сол кездегі Облыстық партия комитеттерінің шовинист хатшылары (ойымда қалғаны Канцеляристов – Павлодар облысы партия комитетінің бірінші хатшысы) Мұхтар Шахановтың баяндамасын теріске шығаруға тырысты. Тіпті: «Желтоқсан қозғалысына қатынасқандарды тегіс соттау керек, ату керек» - деген ұсыныстар жасады.

Міне осы сессияда депутаттар-қазақтар бір ауыздан Мұхтар Шахановты жақтап желтоқсан уақиғасын зерттеу үшін арнаулы комиссия құрды.

Қысқасы сол комиссияның арқасында сотталған патриоттар тегісімен ағартылды.

Болатбек Нәсенов, тарих ғылымдарының докторы

 

 

 

ОСНОВОПОЛОЖНИК ВОЗРОЖДЕНИЯ (МОДЕРНИЗАЦИИ) ТЮРКСКОГО МИРА НУРСУЛТАН НАЗАРБАЕВ И ЖЕЛТОКСАН

Ренессанс XVI века принято считать масштабным движением, начатым в Европе в основах гуманистического мировоззрения, науки, искусства, убеждений человека. Несмотря на то, что слово Ренессанс означает «возрождение, обновление» не каждое обновление считается возрождением. Слово «ренессанс» означает всё новое, но и всё новое не означает «ренессанс» . Так Ренессанс привнес в жизнь новый взгляд на древние течения науки, искусства, истории запада в XVI веке, чтобы отвечать запросам и требованиям нового общества. Так как Ренесанс не только  ставил перед собой цели ставить человека в центр внимания, а взял во внимание и имеющееся, прожитое в античном мире, западной культуре, чтобы применить по нуждам человечества того века науку, мысли и искуство. В западном мире в средние века церковь не только не одобряла что-то новое, но даже и слышать не хотела о новых открытиях и идеях и поэтому отлучала людей от церкви и применяла всевозможные пытки, смерть людей стала как часть их жизни. Поэтому движение Ренессанс повлияло одновременно и на зарождение реформы движения, ориентированного на вероисповедание.  

 

1. 1.     Движение Ренессанса (Модернизация)

 

Результаты движения Ренессанса-Реформации не ограничиваются влиянием только на западные страны, но коснулось и других обществ в разные времена и на разном уровне.  На сегодняшний день при изучении Запада и стран Нового света нельзя не проигнорировать  факторы Ренессанс-реформации. Мы будем останавливать свой взгляд в своем изучении  Ренессанса, его зарождения,  развития и влияния в истории человечества именно на тюрков.  Потому что, сегодня на западе и странах Нового Света наука, убеждения, возможность быть индивидом общества в значительной степени связано с этим движением.

Таким  образом, в XXI веке  на Западе и странах Нового Света факторами, влияющими на планирование космоса, науки, новой эры являются факторы эпохи реформации. Итак, в узком смысле речь идет о двух мирах, а в широком же смысле о том, что движение Ренессанса повлияло на новое возрождение произведений античной науки, искусства и убеждений в западном обществе. Как правило, используется выраженное модернизирование движения Ренессанса,  развитие и различие в культурном смысле.  

В XVI веке Запад начало движение Ренесанс, чтобы привнести в среду в которой они жили ценности, которые были при античном мире - то есть науку, искусство и мысли.

Центром этого движения считается Италия и в других странах распространилось в последующем времени и виде (Халил Иналчик, Rönesans Avrupa’sı, второе издание.Стамбул,2011,с58)

Слово Ренессанс в странах запада – «оживление мысли, науки, искусства и философии», использовалось это слово в период  свободы мысли и для ее выражения. (Осман Пазарлы, Metinlerle Felsefe Tarihi, Стамбул 1964, с.86). Ренессанс это не повторение ценностей античного мира, это новые синтезы языка и понятий (Олуш Арык, Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı, Анкара 1971, с.118)

Западные мыслители делая анализ, задавая вопросы и давая себе оценку, каждый раз обращались к научным трудам античного мира (Суат Синаноглу, Türk Hümanizmi, Анкара 1980, с.117). Мир запада, до Ренесанса по доминирующей мысли и поведению народ для церкви представлял из себя стадо и этим стадом руководила церковь. Ренессанс ставит в центр человека как самого главного в природе  и  подчеркивает, что человека сделали человеком наука, искусство и идеи .

 

1. 2.     Возрождение в Тюркском Мире

 

История культуры это культурные традиции жизни, имеющиеся  в жизни и продолжающие существовать разные чувства, убеждения, вера, наука, искусство. Турецкая социальная структура в целом определяется как семья, племя (род, клан), народ, нация. История тюркского мира до нашей эры, начавшись с евразийской географии, продолжается по сегодняшний день в лице малых и больших политических организаций. Говоря об общей истории тюрских народов она начинается с бронзового века  до нашей эры   и продолжается до XVI века нашей эры.

 Мы считаем разделение истории Тюрков на эпохи западными историками  в науке и образовании с научной точки зрения неверным.

Что касается разделения на эпохи истории Тюркского мира :

a)    Ранний период; Бронзовый век (до нашей эры 3500) и X век нашей эры

б) Средний период: Х-ХVI века нашей эры

в) Новый период – с  XI века по настоящего времини

История Тюркского мира, ранний и средний период это периоды общей тюркской культуры и истории, в новом периоде представители стран тюркского мира  с 16 века представляют свою культуру и историю.

 К сожалению мы не можем точно сказать, что в Тюркском мире произошли или происходили такие же движения Ренессанса и реформации как в западном мире. Тюркские народы на протяжении своей обширной истории имели многосторонние отношения  особенно с западом, но несмотря на это не дали начать эти изменения в своей жизни как у запада и стран Нового Света и заплатили за это высокую цену и продолжают расплачиваться до сих пор. Поэтому целесообразнее будет тюркскому миру начать свое собственное возрождение, чтобы в будущем веке быть успешнее.

Ранний период тюркской истории начинается с бронзового века, это  период Саков, Гунов, Гоктюрков и Уйгуров .Также  тысячелетия  среднего периода  оставили в науке, философии и искусстве свой след. Поэтому тысячелетия раннего и среднего периода в западном мире сравниваются с античным периодом.

В целом общечеловеческую, особенно евразийскую историю интересует история тюркского мира, история среднего века и ее ранний и средний периоды . Очевидно, что были проделаны очень плодотворные научно-исследовательские работы в среднем веке. Также это понятно при осмотре петроглифов, печатей, курганов и других памятников, очевидно, что они  являются произведениями высокразвитой цивилизации того времени. Но понятие тюркский мир вошло только начиная с 1990 года, как общее название независимых и автономных тюркских республик. Говоря о слове Тюркский Ренессанс, очень малое число учёных использовало слово Ренессанс или Модернизация.

Думаем, что понятие Тюркский ренессанс должно взять своё место в жизни, так же как и в политическом плане понятие Тюркский мир нашло своё место .

 Высокую культуру тюрков, их язык, литературу, историю и культуру на территории Туркестана в  XI веке описал Махмуд Кашгари. Произведение Кашгари Диваны Лугати Тюрк (глоссарий ), написанное о тюркском языке, показатель богатства словаря тюркского диалекта, культурной ценности. Юсуф Баласагуни в XI веке в написанном им  произведении Кутат билиге рассказывает о духовных, социальных, административных и политических ценностях тюркского народа (Р.Рахмети Арат, Kutadgu Bilig, 1часть, Анкара 1991). В этом произведении он рассказывает и показывает человечеству как можно быть благополучным в том и этом мире. Кутат Билиг за тысячу лет до Европы рассказывает о философии правления государством, отношениях между правящим и управляемым.

(Атебетюл Накаик Книга о мысли и науке Туркестана(Р.Рахмети Арат, Atabetü’l-Hakayık, Стамбул 1951). Ахмет Яссауи является основоположником тюркского единства, духовным архитектором и основателем турецкой исламской литературы, его труды являются каждый по отдельности источниками Тюркского ренессанса. (Ф.Копрюлю, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar,Анкара 2003)

Нужно заново пересмотреть достижения Тюркского ренессанса в науке, философии, искусстве среднего периода. В эти столетия было много достижений в науке и философии в основных городах Туркистана. Потому что  эти города, где проходили торговые пути, являлись центром политики, науки, философии, искусства; здесь зарождались научные дебаты, здесь же  основывалась мировая политика. В этот период на первое место нужно поставить такие города, как Самарканд, Бухара, Кашгар, Мерв, Тараз, Фараб, Тебриз и Мавераннахр. В этих городах активно развивались математика, философия, логика, медицина, каноническое право, предания(А.Яшар Оджак,”İbn Kemal’in Yaşadığı XV. ve XVI. Asır Türkiyesinde İlim ve Fikir Hayatı”, İbn Kemal Sempozyumu (26-29 июня 1989 Toкат ), Tebliğler, Aнкара 1996, с.32-33).

Тюркский мир в последние 300 лет переживает  процесс застоя и упадка, чтобы остановить этот процесс нужно еще раз пересмотреть достижения раннего и среднего периода, т.е. общую культуру, историю, искусство, и заново их растолковать, привести в читаемый и понимаемый вид, чтобы передать в пользование современному обществу.

 

3. Движение Модернизации Тюркского Мира в XX веке (Модернизация)

Основателем ренессанса тюркского мира в XX веке стала Республика Турция и её основатель Мустафа Кемаль Ататюрк. Говоря об Ататюрке, можно сказать, что принятые им решения, сделанные шаги при создании Республики Турции являются наиболее очевидными примерами тюркской модернизации. Ататюрк по поводу принадлежности и самоидентичности высказался следующим образом: « Если мы хотим, чтобы мир нам показывал уважение сначало нужно проявить это уважение к своему народу: Знайте  и помните о том, что не знающий себя народ обречён быть добычей другого народа[Ары Инан (Derleyen), Düşünceleriyle Atatürk,Анкара 1991,с.84].

Ататюрк верил в то, что он мог мериться силой с западным миром, не теряя своей принадлежности к духовным ценностям своей нации. Поэтому он был категорически против подражания культуре запада.

Часть нашей интеллигенции думают, что будет правильнее идти вперед подражая западному миру. Однако истина в том, что то, что является лекарством для одной нации, может стать ядом для другой. Для каждого народа есть свое средство. У каждой страны есть возможные и невозможные вещи. У каждой нации есть свои особенности. Ни одна  нация не должна копировать другую нацию. Потому что ни одна нация не сможет сохранить так себя или стать другой нацией. [Aтатюрк, Гази Мустафа Кемаль, Söylev ve Demeçleri, I,(Derleyen), Нимет Унан, Aнкара 1945,с.198].

Относительно нашей темы ведущий социолог Мумтаз Турхан на вопрос: «Почему мы не стали прозападными, несмотря на  столько изменений ?», ответил так : «Вне человеческого фактора не может быть никакой модернизации. Потому что обновлять можно в динамике человека или общество. А модернизация является просто подражанием и приводит к рабству в технологии, одежде, вкусе и лишает человека свободы.(Мумтаз Tурхан, Garplılaşmanın neresindeyiz?3.издательство,Станбул 1961,с.273). Ататюрк верил, что начатое им движение должно стать народным достоянием и насчет модернизации сказал следующее: «Мы двигаемся вперед по своей свойственной натуре и природе» (Söylev ve Demeçleri, I,s.199). Ататюрк верил в создание современной Турции, и верил, что тюркское общество может объединиться в одно современное общество и он приложил свои усилия для этого.

4. Движение Тюркского Ренессанса в XXI веке

История Казахстана пережила трудные времена, сначала при  Царской России, затем в период СССР. Была создана Алаш орда, представлявшая казахское правительство, которая заняла место рядом с Российскими тюркскими мусульманами в борьбе против Царя в октябре 1917 года.  Но Ленин и Сталин не сдержали свои обещания, которые давали мусульманам России и постепенно отменили независимые Тюркские Республики. В то же время было упразднено казахское национальное правительство Алаш Орда, участники Алаша, казахская интеллигенция была казнена и часть была выслана из своей страны. В то время был приговорен к смертной казни казахский поэт Магжан, и был расстрелян за 9 дней до вынесения приговора, его обвинили за использование в его стихах за слова «Моя родина-Туркестан, нация – тюрк». Мы хотели бы, чтобы тюркоязычная молодежь знала наизусть и постоянно повторяла как бисмилля стихи Магжана «Туркестан» и «Алыстагы бауырым», потому что они особенные и связывают наше прошлое и настоящее, и связывают нас с нашим будущим.

 Основателем движения Возрождения (Модернизация) Тюркского мира в XXI веке является Президент Республики Казахстан и политическим организатором её является Нурсултан Назарбаев.После обретения независимости в Республике Казахстан Нурсултан Назарбаев провел ряд реформ, и одна из важнейших это Стратегия Казахстан 2030 и Казахстан 2050, в целях модернизации это шаг, достойный восхищения. Также главной темой написанных книг уважаемого Президента является движение модернизации.

Нурсултан Назарбаев в своих  книгах подчеркивает, что история запомнит победу казахского народа, восставшего против режима СССР, несмотря на многочисленные жертвы народа в годы репрессии, пережив голод, насилие, опасности. В частности, в качестве подарка в будущем, которое он использовал в своей книге  Yüzyıllar Kavşağında привлек внимание своих читателей. (Нурсултан Назарбаев,Yüzyıllar Kavşağında, Aлматы 1996, новое издательство, Aнкара 2012,с.предисловие). Я прочитал 5 книг Нурсултана Назарбаева.  Две первые книги были написаны за два года, и через два года были написаны три книги. В данных книгах он открыто написал о своих взглядах о модернизации Казахстана, многие описанные события в книге взяты из его личного опыта. (Aбдулкадир Ювалы,”Nursultan NAZARBAYEV’İN Kaleme Almış Olduğu Kitaplar Hakkında Bir Değerlendirme”, Dünya Çapındaki Lider NURSULTAN NAZARBAYEV-Avrasya’nın Parlayan Yıldızı-Kazakistan’ın Kurucu Devlet Başkanı, Посольство Казахстана в Анкаре , Aнкара 2013,с.162).

Произведения уважаемого президента являются важными шагами в пути современного Казахстана, его цитаты, труды, особенно «Стратегия 2030 и 2050» и проекты «Балапан» и «Болашак».  Вышеуказанные проекты являются показательными примерами определения ценности современной культуры .    В частности, в книгах Yüzyıllar Kavşağında ve Tarihin Akışında обращено внимание на то, что Ренессанс (модернизация) это не либерализм и не насаждение западных норм и идеалов . Говоря своими словами, после объявления своей независимости в Казахстане стал вопрос о выборе режима. В ходе встреч с западными государственными руководителями  были получены рекомендации по модернизации в Казахстане, которые не были приняты .

В эпоху новой истории Западные страны представляли Османской империи проекты модернизации - это Ислахат,Танзимат,Мешрутиет (реформы, реорганизации, конституционные изменения и.т.д.,), но эти проекты не увенчались успехом. Нурсултан Назарбаев не принял во внимание эти режимы, он выбрал путь развития и поднятия,  присущий своему народу. О пути модернизации, по которому следовал уважаемый президент высказал следующие слова, В XX веке Казахский народ пережил много трудных дней и бедствий, которые не снились другим народам даже в самом страшном сне. Казахский народ поверил в невозможное и прошёл через непроходимое. Сколько бы ни было тяжёлых испытаний,  он проявил терпение и уважение к другим нациям в XXI веке, стоя  прямо с поднятой головой начертил свою судьбу заново,  я преклоняю голову перед этим народом», этими словами он выразил перед народом, перед страной и родиной своё уважение и привязанность к народу [Ювалы,(2013),с.169].

В книге «Tarihin Akışında» есть заголовки Национальная принадлежность, Казахская степь как часть Тюркской целостности, Наследие Алаша в наши дни,  история народов и национальная память; Мы видим, что в основу принятий решений и сделанных шагов к модернизации Казахстана легли слова назидания Абая «Кара создери».    Эти так сказать лаконичные слова думаем являются незримой движущей силой в модернизации казахского народа.  В этом глобальном мире Республика Казахстан придала большую значимость национальной принадлежности, которая и является одним из признаков модернизации.

В процессе  модернизации, по указу президента были созданы научные центры. Выражение тюркской модернизации показало себя в  академических, в научных  и исследовательских работах. Основатель Республики Турции Гази Мустафа Кемаль Ататюрк открывая организацию Тюркской истории и Тюркского языка  передал в эти организации всё своё имущество, и надеялся и хотел, чтобы две эти организации в будущем стали академиями наук. Професор Зеки Велиди Тоган тоже хотел, чтобы была основана академия тюркской науки. Открытая 25 мая 2010 года в городе Астане Международная Тюркская Академия - это огромный шаг.

 В 1990 году Советский Союз распался и перед государствами возникла проблема режима, стояли два выбора: один из них раньше использованный режим социализма и второй использованный в Европейских странах и Америке либерализм. Первый уже был отменен, поэтому второй казался более привлекательным.

Западные страны в этот период этим странам на золотом блюдце преподнесли проект модернизации. Нурсултан Назарбаев по этому поводу совершил две поездки за рубеж,  первая поездка в 1990 году была в Турцию, в городе Анкара его приняли по государственному протоколу. Поездки и переговоры о новом режиме проходили и с западными странами. Встречаясь с разными людьми, он стал очевидцем того, что несмотря на различие в личном плане, западные руководители были похожими в своей культурной особенности.

Уважаемый господин президент в своей книге написал открыто о своих очень интересных выводах, сделанных после переговоров. «Западные страны, предлагая проект модернизации, не учитывают разницу в культурах и игнорируют наши национальные ценности». Абсолютно все страны и общества предлагали нам свой путь по которому прошли они сами, начиная с с самой первой ступеньки и навязывали нам свой путь. С другой стороны хорошая и продуктивная система (система обучения, свобода мысли, свобода слова и права человека) тоже была.[Yüzyıllar Kavşağında,(2012),с.125,126].

Основатель Республики Казахстан принял во внимание идею западных стран, но понял, что эти предложения не соответствуют его стране и идеалам и поэтому продолжил искать другие пути. На этот раз он обратил внимание на политических деятелей и основателей государств XX и XXI века, так как при основании государства он рассмотрел биографии многих государств, учитывая  их  победы и промахи. Среди этих государств была  Республика Турция и её основатель Гази Мустафа Кемаль Ататюрк, Соединённые Штаты Америки и президент Франклин Рузвельт, отец реформ Китая Ден Сиа Пин, президент Малайзии Мохатир Мухаммед, Президент Франции Шарль де Голь, основатель Сингапура Ли Куан Ев и многие другие основатели и политические лидеры. [Yüzyıllar Kavşağında, (2012),s.233-240].

Наиболее продвинутой программой республики Казахстан стала Стратегия Казахстан - 2030,  выдвинутая в 1997 году. Эта программа не смотря ни на что, продолжает своё действие. Потому что идеалы стран точно так же, как и идеалы людей должны быть живы, самоуверенны, последовательны, что и приведёт без сомнения к успеху. Создавая государственную структуру , рыночную экономику было возрождено национальное самознание.

Несмотря на мировой кризис в 2008-2009 г.г. Казахстан прошел важное испытание и выжил, оставшись казахами и сохранил себя, не повредив свою национальную принадлежность. Произошедшие процессы перекликаются с цитатой основателя Республики Турции Мустафы Кемаля Ататюрка: «Мы проделали огромные дела за короткое время». Я хотел бы поделиться с вами ценными сведениями из книги основателя этого государства, что движение модернизации происходит в Казахстане под руководством Нурсултана Назарбаева. Хочу поделиться несколькими строками,  написанными Нурсултаном Назарбаевым о процессе модернизации. «Мы определяем наши границы в рамках международного права. Мы создали единое экономическое пространство для нашей страны. Производственные отношения в стране воссоздали и усилили. Сделали конституционные и политические реформы, которые войдут в историю и создали современную систему государственного управления».

 

Местом новой столицы Республики Казахстан стала Астана и не теряя времени, стало возводиться ее строительство и примером послужил «генерал турецкой армии Мустафа Кемаль Ататюрк, он перенес столицу из Стамбула в Анкару, ставшую центром национально-освободительного движения и нового турецкого государства». (Н.Назарбаев, В сердце Евразии , Алматы 2005, новое издательство Анкара 2012, с.65,75)

 

5. Желтоксан и Происходившие События

 После распада Советского Союза самые первые и горькие события произошли в Желтоксане. В 1986 году в декабре месяце в Тюркских государствах, в Восточной Европе и в Прибалтике произошли события, которые неотвратимо повлияли на распад Советского Союза.

После назначения Михаила Сергеевича Горбачёва на руководящий пост Советского Союза был принят указ о гласности и перестройке, т.е об открытости правления  и реконструкции. Этот процесс повлиял на «Идеологический упадок» Советского Союза и начало развития «идеологии народов». После этих процессов началось назначение правящей верхушки. 15 декабря 1986 года в политбюро ЦК Коммунистической Партии прошло пленарное заседание,  которое продлилось 18 минут,  на котором было принято решение избрать на управление Советской Социалистической Казахской Республикой  вместо Динмухаммеда Кунаева, первого секретаря ЦК Коммунистической Партии Ульяновской области, русского по национальности,  Г.В.Колбина. Этот выбор отрицательно повлиял на молодёжь и народ,  потому что руководитель русского происхождения, не знающий культуру и обычаи казахского народа был выбран на правящий пост Казахстана. Молодёжь, собравшись перед  зданием Центрального  Комитета раскрыла плакаты, на которых было написано  «Казахам казахский управляющий!», потом они начали идти по улицам Алматы. Нурсултан Абишевич Назарбаев был в первых рядах перед плакатами «Казахстаном должны править Казахи». О событиях в Желтоксане уважаемый президент говорит так: «У каждого человека есть момент, когда он должен сделать важный выбор. В этот момент вы должны сделать свой без какого-либо влияния выбор. Вместе с теми людьми, которые начали идти  по улицам Желтоксана, я тоже сделал свой выбор. Собравшиеся были правы. Я сразу взял своё место в первых рядах и начал идти вместе с ними.

Мы шли по улицам Алматы три часа. После того, как мы сделали круг по городу, мы вернулись на главную площадь. Шагающие с нами состояли из студентов,  интеллигенции и рабочих. На следущий день мы повторили нашу забастовку. 18 декабря нашу забастовку  разогнали». (Хусеин  Эрдем,”Aladağların Oğlu Nursultan Nazarbayev”,мировой лидер Нурсултан Назарбаев - Сияющая Звезда Евразии президент Республики Казахстан Посольство Казахстана в Анкаре 2013,с.280).

17 декабря в 7 часов утра собралось десять тысяч человек с возгласами «каждому народу свой лидер, Колбин уезжай в Россию, Казахстан Казахов». Москва поняла это выражение как национализм казахов и враждебное отношение к русским и,  чтобы подавить забастовку, отправила в Алматы со всех ближайших  и дальних мест милицейские отряды. Верхушка Москвы также приехала в Алматы. К этому времени увеличилось число забастовщиков. На следующий день, 18 декабря, протестующий народ продолжил забастовку на площади Брежнева играми и плясками. Зимний месяц декабрь, в вечернее время, а точнее в 18:15, на народ спустили холодную воду и милицию с натренированными собаками, с использованием оружия и дубинок, это продолжалось до 21:30. На площади Брежнева белый снег стал красным от крови казахской молодёжи. Среди протестующих было много раненых и умерших, некоторая молодёжь спряталась в переулках и поэтому начались жестокие избиения и пытки в общежитиях и закоулках до утра. Тяжелораненых и умерших вывозили за пределы города и закапывали кучами в оврагах. Погибших на площади Брежнева во имя родины, во имя страны женщин и мужчин, старых и молодых мы называем Патриотами Желтоксана.

Патриоты Желтоксана отдали свою жизнь во имя Родины, во имя страны, они являются духовными властелинами страны, другими словами, пока земля существует они будут духовными хранителями своей страны. И пусть земля им будет пухом и пусть их место будет в раю.

В это же время первый секретарь Республики Казахстан Г. Колбин, после происшедших событий подготовил отчёт о том, что якобы группа хулиганствующих пьяниц, наркоманов портят обстановку в стране.  Узнав о произошедших событиях в Алматы, люди в десяти больших городах тоже вышли на забастовки; чтобы разогнать забастовщиков милиция и военные силы использовали известные методы. Начавшиеся события распространились и на другие республики и никакие меры не смогли разогнать забастовщиков.

Нурсултан Назарбаев после этих событий в своей книге написал так, «В этот период в Совет Министров Казахстана было выбрано 3 министра казахской национальности. После собрания депутатов в 1989 году Г.В.Колбин был выбран на должность председателя комитета по национальной безопасности. И поэтому пост главы  Коммунистической партии Казахстана остался пуст. Происшедшие здесь события дали нам урок, дали нам опыт. На этот раз они спросили мнение у депутатов Казахстана. И даже спросили мнения у прохожих на улице. И после этого выборы в компартию Казахстана в первый раз после закрытого вида стали проводиться в открытом виде. Таким образом меня в 1989 году в июне месяце выбрали на пост первого секретаря Коммунистической Партии Казахстана (Хусеин Эрдем,(2013),с.280]. 

 

6. Заключение

Произведения  науки, философии,  искусства Раннего и среднего периода общей тюркской культуры, считающихся золотой эпохой, должны быть с помощью  ученых и политических деятелей привлечены в сегодняшний день. Государства тюркского мира должны открывать  академии, институты и университеты и делать для этого нужные шаги, потому что в нашем общем мире, к сожалению, не делаются нужные шаги к осуществлению возрождения, и вместо модернизации напротив происходит просто осовременивание.

Члены  сегодняшнего тюркского исламского мира не делают шагов к развитию и поэтому отстают от развитого мира.  Государства тюркского мира, чтобы идти в ногу с эпохой в XXI веке  и передать следующим поколениям свои ценности должны развиваться.
 Государства, которые не модернизируются,  становятся подражателями других народов и идут по их пути модернизации и не более того. Поэтому государства тюркских народов должны привести  общую культуру в используемый вид, который в  XXI веке,    будет востребован в обществе, использовать для этого науку и технологию.

 В XXI веке развитие стран, которые являются представителями  тюркского мира,  напрямую зависит от модернизации своих культурных ценностей, чтобы передать их будущему поколению. Развитие тюрков в ранние и средние века прожило золотой век и  последние 300 лет переживает застой и упадок.Начавшийся процес модернизации тюркского ренессанса в  XX веке под руководством Гази Мустафа Кемаля Ататюрка, к сожалению, был остановлен в последнее время  в современности. Основатель Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев , взяв за основу общую тюркскую историю среднего периода в XXI веке, начал процесс модернизации. Начав путь модернизации, эта благая страна станет примером  для  других тюркских государств  и  центром внимания, станет развитым центром как при хаканстве Отигена в Великом Туркестане.
Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев запустил проект Балапан по       дошкольному образованию, в 1993 году вошел в жизнь проект Болашак, по этому проекту одаренная казахская молодежь получает возможность учиться в самых лучших университетах и получать  хорошие знания. Республика Казахстан начала осуществлять планы проекта «Стратегия Казахстан-2030», запущенной в 1997 году  и достигла своей цели в первые 15 лет, заняв место среди первых 50 стран мира. Новые цели были определены уважаемым президентом в проекте Стратегия 2050.     
 Стратегия Казахстан 2050 это проект продолжения предыдущего проекта. Этот новый проект включает в себя вопросы:  «кто мы? куда мы идём? и где мы хотим быть в 2050 году ? » , показывает новому поколению главную цель . В заключении хочу сказать, что среди стран Средней Азии  Казахстан является сияющей звездой  и этим они обязаны уважаемому президенту Казахстана Нурсултану Назарбаеву и его проектам и целям, наши молитвы и желания, чтобы у основателя этого государства  была долгая жизнь и везение в жизни.

 

Проф.Др.Абдулкадир ЮВАЛЫ

(Kayseri/TÜRKİYE)

 

 

 

 

Декабрьское восстание 1986 года -

следствие ошибок и противоречий в национальной политике центра

 

В диалектической логике всесторонне применяются логические принципы диалектики, такие ее универсальные категории, как развитие, противоречие, сущность, конкретность и т.п. В системе этих категориальных определений важное место занимает категория «условие», которую еще Гегель трактовал как совокупность многих обстоятельств. Познать предмет с методологических позиций этого логического принципа означает раскрыть совокупность факторов, обстоятельств, которые в их своеобразном сочетании объясняют возникновение и существование данного социального явления.

Изучение негативных процессов, происходивших в Казахстане в области национальных отношений в 70-80-е годы прошлого столетия, предполагает последовательное применение диалектического метода анализа социальных явлений, согласно которому необходимо рассматривать всю совокупность обстоятельств, способствовавших в их своеобразном сочетании накоплению отрицательных тенденций как в межнациональных, так и во внутринациональных отношениях.

При анализе причин декабрьского восстания, произошедшего в Казахстане в 1986 году, руководство союзного центра пыталось свести их к факту снятия Кунаева Д.А. с поста I секретаря Компартии Казахстана и проявлениям казахского национализма. В действительности же причиной решительного выступления казахской молодежи явилась совокупность факторов, множество негативных причин, серьезных ошибок в области национальной политики, проводимой центром.

Прежде всего, отрицательные моменты в национальных отношениях были связаны с общим спадом экономики республики, потерей динамизма ее развития, что негативно отразилось на социальном бытии, уровне жизни народов, проживающих в Казахстане. В 80-е годы в республике существенно снизился национальный доход, она не выполняла план по многим важнейшим экономическим показателям, упала производительность труда, что, несомненно, отобразилось на уровне доходов, благосостоянии, продовольственной обеспеченности людей.

Отрицательно сказались на настроении людей и другие факторы, также способствовавшие потере динамичности экономического развития Казахстана. Речь идет об экологической проблеме: в ряде регионов республики (Джамбульской, Мангышлакской, Кызылординской, Джезказганской, Карагандинской, Восточно-Казахстанской областях и др.) добыча и первичная переработка сырья производились с серьезными нарушениями технико-технологических требований, что привело к резкому росту уровня заболеваемости местного населения.

В этой связи нельзя не упомянуть и о проблемах Арала и Балхаша, где из-за волюнтаристской политики центра в хозяйственной сфере при жизни одного поколения произошла фактическая потеря Аральского моря, повышенное осолонение вод Балхаша, опустынивание прилежащих земель, повлекших за собой катастрофические экологические последствия для всей юго-восточной зоны республики.   

Тяжелое, точнее сказать, критическое положение Аральского моря не только отрицательно сказалось на условиях жизни сельских тружеников, непосредственно связанных с морем, но и повлекло за собой серьезные нравственные издержки. Дело в том, что для казахского народа Аральское море представляет собой не простое явление природы, но имеет духовное, нравственное значение, ибо с ним связаны история народа, его тысячелетнее бытие, национальная память. Потому трагедию Арала народ воспринял как собственную боль.

Большой экологической и нравственной трагедией для казахского народа было также проведение наземных, а затем подземных атомных испытаний на Семипалатинском испытательном полигоне. Ядерные испытания катастрофически повлияли на здоровье населения Семипалатинской, Карагандинской, Павлодарской областей. Местные жители получали высокие дозы радиации, заболевали лучевой болезнью, что угрожало жизни народа. Более того, окрестности Семипалатинска, древняя земля Прииртышья, на которой располагался полигон, носила для казахского народа сакральное значение как цитадель культуры, родина его великих акынов, биев и батыров.

Однобокое развитие экономики (в основном добывающих отраслей при серьезном отставании обрабатывающей промышленности), невнимание к формированию индустриального рабочего класса из состава коренного населения, слабое развитие социокультурной инфраструктуры и недопустимо низкий уровень здравоохранения – все эти факторы, вместе взятые, также способствовали накоплению общего недовольства внутри коренного населения республики.

Положение усугублялось ростом произвола и беззаконности, во многих производственных коллективах республики процветали бесхозяйственность, круговая порука, групповщина. Почти повсеместно нарушался принцип социальной справедливости, на руководящие посты зачастую выдвигались кадры по родственным и региональным признакам.

Крупные ошибки были допущены в идеологической сфере: допускались перекосы, искажения в трактовке истории казахского народа,  великих исторических событий, односторонний подход в отношении к его национальной культуре. Многие национально-освободительные выступления казахов объявлялись реакционными. Была репрессирована почти вся история казахской национальной культуры: множество замечательных казахских эпосов, поэм, легенд, игр запрещались, объявлялись феодально-байскими пережитками.

За годы советской власти подверглись репрессиям многие выдающиеся деятели казахской культуры. Объявлялись реакционными, нежелательными великие акыны и поэты - Шортанбай, Дулат, Мурат, были расстреляны лучшие представители казахской интеллигенции - Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсынов, Мыржакып Дулатов, Магжан Жумабаев, Шакарим Кудайбердиев, Сакен Сейфуллин, Жусупбек Аймауытов, Беймбет Майлин и многие другие.

Подобными действиями был нанесен огромный урон культуре казахского народа, в тяжелейшем состоянии находился казахский язык, его функциональная сфера непрерывно сужалась, закрывались школы, в которых преподавание велось на казахском языке. В ряде областей газеты, печатавшиеся на казахском языке, были простым переводом аналогичных газет на русском языке.

Более того, в республике создавались условия, когда сам коренной этнос Казахстана - казахский народ стал в своей республике меньшинством.

Сюда же следует отнести недоработки идеологического плана. В области идеологии акценты делались только на успехах республики, а проблемы, противоречия и трудности замалчивались или попросту игнорировались.

В результате всех этих негативных процессов в Казахстане сложилась тревожная ситуация, нуждавшаяся в серьезном изучении и изменении. Однако руководители республики, партийно-советские органы не реагировали на эти негативные явления в жизни народа, в определенной мере они сами создавали и усиливали складывающуюся напряженную обстановку. Создавалась парадоксальная ситуация: чем больше в республике нарастали отрицательные процессы, тем больше с высоких трибун говорили о невероятных успехах Казахстана в области экономики, здравоохранения и культуры. В результате в республике возникло реальное противоречие между официальной пропагандой и объективным положением дел.

Негативное влияние на межнациональные и внутринациональные отношения также оказало вдруг заявившее о себе, характерное для традиционного казахского уклада родоплеменное деление. При этом подобные средневековые настроения стали возрождаться во время объективно происходившего социально-экономического и культурного прогресса казахского народа, активно развивавшегося процесса становления его самосознания. Развитие самосознания казахской нации являлось, безусловно, прогрессивным явлением, оно способствовало дальнейшей консолидации, духовному единению народа, формированию у него чувства национальной гордости. Однако, в этой связи возникает обоснованный вопрос: что явилось причиной оживления родоплеменных настроений в республике?

Когда вопрос ставится в подобной форме, на первый взгляд, кажется естественной ссылка на историю. В силу своей поздней национальной консолидации казахи еще в начале ХХ века помнили о своих родах, жузах, продолжали расселяться по родовым признакам. Следует отметить, что сохранение родоплеменной структуры всегда играло реакционную роль в истории казахского народа, оно мешало национальному единению, формированию национального самосознания и психологии. Родоплеменное деление препятствовало объединению сил казахского народа, служило основанием для всевозможных проявлений сепаратизма и предательства в политической жизни.

Однако в застойное время в республике случилось нечто невероятное. Отсталая, отмиравшая форма родоплеменного деления, вдруг стала оживляться, стремительно набирать силы, начала проникать в умы не только непросвещенных стариков, как это было в прошлом, но поражать своим вредоносным вирусом образованных людей, кадровый корпус республики, его передовой эшелон. Родоплеменной идеологией стали заражаться партийные и советские работники, ученые и писатели, ректоры и директора научно-образовательных учреждений и т.п.

Анализ показывает, что данное негативное явление недостаточно объяснять простой ссылкой на историю, в таком случае трудно понять, почему родоплеменная идеология практически исчезла в 40-50-е годы прошлого столетия, хотя социальное и культурное развитие казахов в те годы было значительно ниже, чем в 70-80-е годы, вошедшие в историю бывшего СССР как застойное время. Следовательно, причину вновь усилившихся родоплеменных настроений, деления казахской нации на жузы необходимо видеть не в общем отставании развития народа, а в серьезных идеологических промахах, имевших место в республиканской идеологической политике. С конца 60-х годов в Казахстане стали набирать силу такие негативные тенденции и деформации, как протекционизм, социально-нравственное перерождение некоторой части руководящих кадров, что привело к реанимированию родоплеменных настроений в республике.

Все началось с перерождения и протекционизма. Родоплеменной подход явился той удобной формой, посредством которой могли объединяться всякого рода взяточники и протекционисты. Исторический опыт свидетельствует: когда люди вступают на преступный путь, им необходимы, как правило, свои люди, свой круг, спаянное объединение, без которого невозможно продолжительное время совершать антигосударственную деятельность. Формы подобных объединений в разных регионах и республиках могут быть различными, вне сомнения одно: если возникает преступная группа, то она обязательно найдет свой способ и форму объединения.

В Казахстане взяточники и протекционисты возродили родоплеменную концепцию, сознательно старались поощрять деление людей на роды и жузы. Подчеркнем еще раз – для них эта форма отношений действительно была выгодной и удобной. Дело в том, что для казахов характерна традиционная особенность: они имеют широкую информацию друг о друге. В этих условиях обычная и непосредственная форма взятки и протекции, имевшая место в центральной части страны, была рискованна, потому республиканские протекционисты для своего личного обогащения воспользовались такой специфической формой, как родоплеменная структура. Под патриархальной личиной удобно скрывалось истинное содержание их преступной деятельности, корыстные цели. В самом деле, если бы людей продвигали по службе лишь за деньги, то криминальная сущность протекционистской деятельности была бы отчетливой и неприкрытой, когда же кадры подбирались за те же деньги, но по родоплеменным признакам, преступная сущность дела вуалировалась, протекционист фигурировал не просто как взяточник, а как «патриот» определенного региона, жуза, племени.

Но о каком патриотизме могла вообще идти речь, когда эти перерожденцы целенаправленно и деловито преследовали свои собственные корыстные цели в ущерб интересам большинства? Им не было никакого дела до широкого круга населения, их интересовали только люди, способные отплатить за «добро». Если бы они были действительными патриотами своего региона, то прежде всего думали бы о тех, кто находился в трудных социальных, культурных и бытовых условиях, тогда как протекционисты и взяточники заботились и пеклись лишь о «своих» людях, для них, как и для себя, они создавали особые условия.

Такое поведение определенной части должностных лиц породило в республике тяжелую атмосферу недоверия, разочарования, способствовало резкому обострению внутринациональных и межнациональных отношений. Протекционисты и взяточники открыто нарушали принцип подбора кадров, попирали нравственные законы общества, раздавали социальные блага и должности «своим» людям, руководствуясь клановым принципом.

Действительно, кое-кто в отдельных регионах процветал, добивался незаслуженных благ, наград и должностей, однако все это не имело никакого отношения к простым труженикам, честным гражданам, каких были сотни тысяч. Они-то как раз больше всего страдали от перерожденцев, которые, выдавая себя за патриотов края, творили свои черные дела, разлагали окружающих людей. Подобные «патриоты» не только бессовестно лезли в карман государства, но занимались вымогательством, обкрадывали и обманывали простых и честных людей.

Отрицательно сказались на межнациональных и внутринациональных отношениях и отдельные факты нарушения социальной справедливости. Правда, само понятие социальной справедливости в межнациональных отношениях следует рассматривать конкретно, а не абстрактно, ни в коей мере не увлекаясь любого рода процентами, количественными определениями.

Социальные явления, факты необходимо рассматривать только в их целостности. Согласно требованию целостного подхода, в исследовании негативных процессов и издержек в межнациональных отношениях не следует ограничиваться лишь сферой просвещения (количество студентов, профессоров, ректоров и директоров институтов и т.п.), необходимо исследовать всю совокупность социальных, экономических, бытовых и культурных благ, которыми реально пользовались представители разных народов, населявших республику. Иными словами, при изучении реального состояния дел в межнациональных отношениях следует обращать внимание и на такие важнейшие социальные факторы, как социальная структура, национальный состав руководителей производства, инженерно-технического персонала, структура населения больших городов, представительство в науке, в высшем и среднеспециальном образовании, состояние здоровья населения, детская смертность, обеспеченность жильем, размер пенсий, пособий по временной нетрудоспособности, льготы из общесоюзных фондов потребления и т.п. Объективную картину социально-культурного положения того или иного народа в стране можно получить лишь на основе анализа проблемы социальной справедливости с точки зрения вышеперечисленных требований.

Однако в застойное время руководителей партии и республики не интересовало реальное состояние дел в сфере межнациональных отношений, они были заняты главным образом приукрашиванием действительности, созданием видимости благополучия, восхвалением мнимых успехов. В их докладах и выступлениях с высоких трибун говорилось о космическом взлете казахского народа, внушалась мысль о том, что в своем социальном и культурном развитии казахский народ опережает не только развитые капиталистические страны (Великобритания, Франция, ФРГ), но также более высокими темпами развивается внутри страны. При этом в хвалебных пропагандистских речах замалчивались серьезные проблемы, существовавшие в области экономики, экологии, социальной сфере и идеологии.

В результате царившей в Советском Казахстане атмосферы благодушия и самовосхваления казахский народ, как и другие народы республики, стал отставать в социальном и культурном развитии по сравнению с народами других союзных республик. В Казахстане из рук вон плохо обстояло дело с подготовкой национального индустриального рабочего класса - в промышленности республики доля коренной национальности составляла 18-20 %. По сравнению с 1934 годом процент казахов, занятых в сфере промышленности, снизился почти в 3 раза. Казахи значительно отставали и от среднего общесоюзного показателя по их представительству в среде научной, производственной и творческой интеллигенции. Крайне мало казахской молодежи, в сравнении со средним общесоюзным показателем, обучалось в университетах, технических и медицинских ВУЗах, молодежь коренной национальности концентрировалась в основном на педагогических, сельскохозяйственных, ветеринарных специальностях.

Казахстан существенно отставал от других республик и по уровню потребления социальных благ. Если, к примеру, в Эстонии на одного человека в начале 1987 года приходилось 17,8 квадратного метра жилья, в Латвии – 16,9, в Грузии – 15,9, то в Казахстане – 12,6, что было на 1,7 м² ниже среднего общесоюзного показателя.

Казахстан, насчитывавший большой процент работников низкой квалификации, отставал также и по размерам пенсий, пособий по временной нетрудоспособности, по беременности и родам. По данным Госкомстата СССР, в начале двенадцатой пятилетки выплаты и льготы из общесоюзных фондов потребления на душу населения в центральных районах РСФСР, в Прибалтике превышали среднесоюзный уровень на 20-30 %, тогда как в Казахстане, особенно в южных и западных областях, они были на 30-40 % ниже.

Казахстан объявлялся лабораторией дружбы народов, в то время как казахский народ все больше и больше терял свои позиции как по уровню экономической жизни, так и в развитии культуры, образования, здравоохранения и т.д.

Таким образом, в середине 80-х годов в Казахстане сформировалась нездоровая обстановка, порожденная общей атмосферой застойного времени. Другими словами, сложилась совокупность обстоятельств и негативных факторов, способных вызвать любые отрицательные явления, нежелательные процессы, которые и стали реальной причиной решительного выступления казахской молодежи.

За время застойных лет в Казахской республике накопилось огромное количество проблем и противоречий, ожидавших своего немедленного разрешения. Однако руководство государства и республики не предпринимало никаких серьезных мер для решения экстренных проблем и противоречий, вместо этого оно продолжало пропаганду мнимых успехов Казахстана в экономике, политике, культуре. Критическое количество негативных факторов в их взаимосвязи и целостности показало невозможность дальнейшего продолжения подобной политики.

Произошедшее в декабре 1986 года возмущение казахской молодежи явилось первым и решительным протестом против ошибочной политики, проводимой центром и руководящими органами республики.

Декабрьское восстание в Алма-Ате оказало действенное влияние на умонастроение народов других республик, повлекло за собой протестные выступления в Прибалтике, Грузии и других союзных республиках, явившихся отражением коренных пороков и несостоятельности национальной политики КПСС.   

Академик НАН РК Абдильдин Ж.М.

Abai.kz