– Жақында ғана Абай.kz ақпараттық порталында жарияланған «Қазақ тілін 137 сөзбен-ақ түсініп, сөйлеу­ге болады» деген пікіріңіз желі қолданушылардың  наразылығын тудырды. Ана тіліміздің мемлекеттік тіл ретінде орнығуына қарсы адамдардан «Қазақ тілі қолдануға ыңғайсыз, өте қиын тіл» деумен келе жатқаны да бізге мәлім. Миллиондық тіл тобына кіретін бай тілімізді басқаша үйретуді қашан қолға алдыңыздар? Жалпы «137 сөз» деген қайдан шықты?

– Қай тілді оқыту әдістемесі болсын, ең алдымен, тілдің мыңдаған, жүз мыңдаған байлығының ішінен күнделікті қолданысқа, тұрмысқа, қарым-қатынастың басқа да түр­леріне қатысты етіп іріктеп алы­нады. Тілдің байлығы бар да, қызметі бар. Біз қаншама уақыт бойы тек тіліміздің байлығын алға тартумен келдік. Ал әлемдік қауымдастықта ешкім тілінің байлығымен мақтанбайды. Тілдің қызметімен мақтанады. Біздің қателі­гіміз, тілді үйретуде оны пісіріп, електен өткізіп, сараптап алмағанымыз көрініп қалады.  Қарапайым ғана мысалмен түсіндіріп өтейін. Біз адамдар жиі, көп шоғырланатын жерлерден 2 мың адамды тыңдап, олардың сөз қолданыстарындағы ең жиі айтылатын сөздерінен іріктеп алдық. Міне, осы сөздер 137-ні құрады. Бұл енді қатып қалған қағида емес. Оны әр педагог қосып, алып немесе өзгерте отырып жүзеге асыра берсе болады. Біз тек тірек сөздерін ұсындық. Алдымен 137 сөзді, оған қажетті сөздерді қосып, барлығы 500 сөзді жаттау тіл үйрену үшін аса қиын шаруа емес. Ал сол 500 сөзді қолданып, күнделікті өмірдегі қаншама әрекетті білдіруге болатыны бұл бастаманың тіл үйренуші үшін қызғылықты болары сөзсіз. Егер осы 500 сөзді компьютермен тізбектей терсек, онда ол А4 форматындағы 1,5 бетке сияды, бағанмен терсек, бірнеше бет қана болады екен. Үлкен көлем емес.
– Дәл осындай көлемді таңдауға не әсер етті? Мәселен, «200 сөз» деп алуға болар еді ғой. Қанша дегенмен, бай тілімізге бұл саныңыз өте аздық етпей ме?
– Бұған ағылшын, француз және басқа тілдерді үйретудің әдістемелері әсер етті. Ғалымдардың айтуынша, 400-500 сөз білген адам сол тілде қарапайым ойын жеткізе алады екен. Осы лексикалық минимум бірліктерін таңдау, іріктеу барысында алынған 137 сөздің валенттілігі жоғары екені байқалады. Яғни, бұл сөздердің басқа сөздермен тіркесу мүмкіндіктері мол.
Мұндай тәжірибе әлемде баршылық. Айталық, Жапондарда «Дзёё кандзи», «Кейку кандзи» деген сияқты міндетті тілдік, иероглифтік міндетті минимумдары бар. Білуге тиісті тілдік минимумдарды бекіту Ресейде де қолға алынды. Олар 780 сөз білуі тиіс. Тағы бір аса танымал болған тәжірибелердің бірі – ағылшын тілін үйренуге арналған Эрих Вайс сөздігі. Ол ағылшын тілін үйрену үшін бастапқыда ең басты 107 сөз қажет деп есептейді. Оның пікірінше, осынша мөлшердегі сөз күнделікті ауызекі тілдің 50 пайызын қамтиды екен. Дегенмен, Ресейлік Петроченков өзінің Эрих Вайспен келіспейтінін айтып, ауызекі тілде қолданатын сөздердің  50 пайызын қамту үшін 135 сөз керек деп санайды. Оның «135 основных слов английс­кого языка» деген кітабы көрші елде үлкен сұранысқа ие. Осындай мақсатты һәм жүйелі жұмыс біздің елімізде де атқарылуы керек.  Әдістеменің бірінші жұмысы, ол – сөзді саралау. Біз сөзді саралап алмай, үйретуді бастап кеттік. Қарапайым мысал келтірсем, адам бір жерге қонаққа барарда дайындалады. Барып алып «мен үй киіміммен келіппін ғой» деп ойланбайды. Міне, біз осыны жасадық. Ғылым докторы болды, кандидаттары болды. Бірақ сол кітаптардың бірде біреуі іске аспады. Неге? Өйткені ондағы сөздер безбенге салынғандай өлшеніп берілген жоқ. Қажетті сөздер ұсынылған жоқ. Енді гуманитарлық саланы дамытуға тиіспіз. Әлем көшіне ілесуіміз үшін Президент әлемдік 100 оқулықты қазақ тіліне аудару мәселесін қойғаны өте дұрыс. Бізде ешқандай докторантурада, бакалавр, магистратура болсын ғылымның әдіснамасында бір оқулық жоқ екен. Бұл – өте ұят. Қазақ тілі мен әдебиеті бойынша айтсам, бұл сала бойынша магистратураның ашылғанына 15-16 жыл болды. Осы уақыттан бері бірде-бір оқулық жоқ.

                                                      Қазақ тілін үйрету нәтиже бермей келсе, оған тіл саласында жүргендердің де «үлесі» бар

– Олар сонда не оқып жүр?
– Жай тапсырма бере саламыз. Ананы оқы дейміз, мынаны оқы дейміз. Болды. Шопыр­дың оқуын оқытқанда «Жол жүру ережелері» деген кітаппен оқытады. Шаштараздың оқуын оқытқанда арнайы салалық басылымдарын береді. Құдай-ау, біз білдей магис­тратураның дипломын беріп жатырмыз ғой. Ол – ертеңгі ғалым, ертеңгі профессор. Сұрастырып көрсем, қоғамтануда да, өнертануда да, мәдениеттануда да жоқ. Экономикада бар, себебі оны Ресей шығарған. Біздің балалар неге орыс бөлімін қалайды? Міне, жауабы. Осы 100 оқулықты шығару кезінде көресіз ертең жаппай науқаншылық орын алып, Ивановтың, Сазоновтың оқулықтарын шығару «сәнге» айналады. Олай болмау керек. Ол қазаққа жақындатылған болуы тиіс. Бізге өз әдістемемізді ешкім жазып бермейді. Оқулық деген – әліппе. Осы әліппеміз дұрыс болма­йынша, алға жылжымаймыз.
– Елімізде әлі күнге дейін орыс мектептерінде қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін мамандар дұрыс даярланбайды. Бұл да осы оқулық мәселесіне байланысты болып тұр екен ғой.
– Өкінішке қарай, солай. Оны айтасыз, қарапайым ғана бізде қазақтан орысшаға, орыс­тан қазақшаға аударатын ау­дармашылар жоқ. Аударма мамандықтар бар, бірақ олар қазақша-ағылшынша, қазақша-немісше болып кете береді. Мұндай факультет жоқ. Бірде-бір маман дайындамайды. Ондай грант жоқ. Білім министр­лігінің жүктемесінде ондай графа жоқ. Бұл қалай болды сонда? Біз бәрінен аттап кеттік. Үлкен нәрсе жасау үшін қарапайым ғана дүниеден бастау керек деп есептеймін.  Қазір әдістеме саласында ілгерілеу бар деп айта алмаймын. Бірақ қазақ тілінің қолданылуында ілгерілеу бар. Бұл ілгерілеу тек қана халықтың  демографиялық өсуімен ғана байланысты. Мысалы, 1991 жылы алғаш тәуелсіздік алған тұста мектептердегі оқушылардың 28 пайызы қазақ тілінде оқыған. Араға 25 жыл салғаннан кейін қазақ тілінде білім алған оқушылардың саны 68 пайызға жетті. Былтыр 1 қыркүйекте мектеп табалдырығын аттаған оқушылардың 89 пайызы қазақ сыныбын таңдады. Бұл дегеніңіз, енді, 11 жылдан кейін мектеп бітірушілердің 89-90 пайызы қазақтілді болады деген сөз. Тіл мәселесін тек қана демография түзеп келеді. Ал дәл қазір орыс мектептерінде оқитын 900 мың шәкірттің 300 мыңы – қазақ балалары. Қазақ мектептерінде оқитын басқа ұлттың өкілдері – екі-ақ пайыз. Осыдан кейін біздің еліміздің азаматы атана тұра әлі күнге дейін сенбеушілік, менсінбеушілік танытып отырғанына қалай қынжылмайсың?! Астана қаласының өзінде басқа ұлттың балаларымен салыстырғанда қазақ балалары орыс сыныптарында басым. Көңілге медеу жалғыз-ақ нәрсе – қазақы тәрбие қанына сіңген шағын ғана топтың көптеп ұрпақ әкеліп, демографияны өсіріп, мектепке балаларын жетектеп әкеп жатқандығында болып отыр.

                                                           Ал дәл қазір орыс мектептерінде оқитын 900 мың шәкірттің 300 мыңы –  қазақ балалары

– Бұл осы оқу құралын да­йындаған авторлардың ғана бастамасы болып қалмауы керек қой…
– Иә, оны үнемі жетілдіріп отыру керек. Бүгінде қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде үйретудегі лексика толы­ғымен айқындалмаған. Ең алдымен қандай сөздерді үйрететінімізді іріктеп алмай, тіл үйрету деген сөз, ол барар бағытыңды, аялдар бекетіңді болжамай сапарға шығумен бірдей. Ширек ғасырдай уақыт қазақ тілін үйрету нәтиже бермей келсе, оған тіл саласында жүргендердің де «үлесі» бар деп ойлаймыз. Тіл үйренушінің күнделікті қарапа­йым қолданысына ең қажетті белсенді лексиканы таңдау сияқты маңызды бас­таманы бірлесе атқарудың қамына кіріскені жөн. Сондықтан өзіміз байырғы да бай, бейнелі деп жиі айтатын тілімізді ана тілін білмейтін қандастарымызға, мемлекеттік тілді білмейтін отандастарымызға дұрыс, тиімді жолдармен үйрете алсақ, онда еңбегіміздің ақталғаны. Орталық мамандары халықаралық тәжірибелерді саралау барысында осы жобаны қолға алған болатын. Оның нәтижесі қолыңызда отыр. Онымен танысу, дұрысы мен бұрысына уақытылы пікір білдіру, біз мән берген осы әдіс­темелік бағыттың қазақ тілін үйрету саласындағы арнасын кеңейту ортақ мақсатымыз деп түсінеміз. Сондықтан әріптес ағайыннан орайлы пікірлер күтеміз.

Әңгімелескен: Гүлжан Рахман

Abai.kz