– جاقىندا عانا اباي.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان «قازاق ءتىلىن 137 سوزبەن-اق ءتۇسىنىپ، سويلەۋ­گە بولادى» دەگەن پىكىرىڭىز جەلى قولدانۋشىلاردىڭ  نارازىلىعىن تۋدىردى. انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ورنىعۋىنا قارسى ادامداردان «قازاق ءتىلى قولدانۋعا ىڭعايسىز، وتە قيىن ءتىل» دەۋمەن كەلە جاتقانى دا بىزگە ءمالىم. ميلليوندىق ءتىل توبىنا كىرەتىن باي ءتىلىمىزدى باسقاشا ۇيرەتۋدى قاشان قولعا الدىڭىزدار؟ جالپى «137 ءسوز» دەگەن قايدان شىقتى؟

– قاي ءتىلدى وقىتۋ ادىستەمەسى بولسىن، ەڭ الدىمەن، ءتىلدىڭ مىڭداعان، ءجۇز مىڭداعان بايلىعىنىڭ ىشىنەن كۇندەلىكتى قولدانىسقا، تۇرمىسقا، قارىم-قاتىناستىڭ باسقا دا ءتۇر­لەرىنە قاتىستى ەتىپ ىرىكتەپ الى­نادى. ءتىلدىڭ بايلىعى بار دا، قىزمەتى بار. ءبىز قانشاما ۋاقىت بويى تەك ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن العا تارتۋمەن كەلدىك. ال الەمدىك قاۋىمداستىقتا ەشكىم ءتىلىنىڭ بايلىعىمەن ماقتانبايدى. ءتىلدىڭ قىزمەتىمەن ماقتانادى. ءبىزدىڭ قاتەلى­گىمىز، ءتىلدى ۇيرەتۋدە ونى ءپىسىرىپ، ەلەكتەن وتكىزىپ، ساراپتاپ الماعانىمىز كورىنىپ قالادى.  قاراپايىم عانا مىسالمەن ءتۇسىندىرىپ وتەيىن. ءبىز ادامدار ءجيى، كوپ شوعىرلاناتىن جەرلەردەن 2 مىڭ ادامدى تىڭداپ، ولاردىڭ ءسوز قولدانىستارىنداعى ەڭ ءجيى ايتىلاتىن سوزدەرىنەن ىرىكتەپ الدىق. مىنە، وسى سوزدەر 137-ءنى قۇرادى. بۇل ەندى قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ونى ءار پەداگوگ قوسىپ، الىپ نەمەسە وزگەرتە وتىرىپ جۇزەگە اسىرا بەرسە بولادى. ءبىز تەك تىرەك سوزدەرىن ۇسىندىق. الدىمەن 137 ءسوزدى، وعان قاجەتتى سوزدەردى قوسىپ، بارلىعى 500 ءسوزدى جاتتاۋ ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن اسا قيىن شارۋا ەمەس. ال سول 500 ءسوزدى قولدانىپ، كۇندەلىكتى ومىردەگى قانشاما ارەكەتتى بىلدىرۋگە بولاتىنى بۇل باستامانىڭ ءتىل ۇيرەنۋشى ءۇشىن قىزعىلىقتى بولارى ءسوزسىز. ەگەر وسى 500 ءسوزدى كومپيۋتەرمەن تىزبەكتەي تەرسەك، وندا ول ا4 فورماتىنداعى 1,5 بەتكە سيادى، باعانمەن تەرسەك، بىرنەشە بەت قانا بولادى ەكەن. ۇلكەن كولەم ەمەس.
– ءدال وسىنداي كولەمدى تاڭداۋعا نە اسەر ەتتى؟ ماسەلەن، «200 ءسوز» دەپ الۋعا بولار ەدى عوي. قانشا دەگەنمەن، باي تىلىمىزگە بۇل سانىڭىز وتە ازدىق ەتپەي مە؟
– بۇعان اعىلشىن، فرانتسۋز جانە باسقا تىلدەردى ۇيرەتۋدىڭ ادىستەمەلەرى اسەر ەتتى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، 400-500 ءسوز بىلگەن ادام سول تىلدە قاراپايىم ويىن جەتكىزە الادى ەكەن. وسى لەكسيكالىق مينيمۋم بىرلىكتەرىن تاڭداۋ، ىرىكتەۋ بارىسىندا الىنعان 137 ءسوزدىڭ ۆالەنتتىلىگى جوعارى ەكەنى بايقالادى. ياعني، بۇل سوزدەردىڭ باسقا سوزدەرمەن تىركەسۋ مۇمكىندىكتەرى مول.
مۇنداي تاجىريبە الەمدە بارشىلىق. ايتالىق، جاپونداردا «دزيويو كاندزي»، «كەيكۋ كاندزي» دەگەن سياقتى مىندەتتى تىلدىك، يەروگليفتىك مىندەتتى مينيمۋمدارى بار. بىلۋگە ءتيىستى تىلدىك مينيمۋمداردى بەكىتۋ رەسەيدە دە قولعا الىندى. ولار 780 ءسوز ءبىلۋى ءتيىس. تاعى ءبىر اسا تانىمال بولعان تاجىريبەلەردىڭ ءبىرى – اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارنالعان ەريح ۆايس سوزدىگى. ول اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن باستاپقىدا ەڭ باستى 107 ءسوز قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ پىكىرىنشە، وسىنشا مولشەردەگى ءسوز كۇندەلىكتى اۋىزەكى ءتىلدىڭ 50 پايىزىن قامتيدى ەكەن. دەگەنمەن، رەسەيلىك پەتروچەنكوۆ ءوزىنىڭ ەريح ۆايسپەن كەلىسپەيتىنىن ايتىپ، اۋىزەكى تىلدە قولداناتىن سوزدەردىڭ  50 پايىزىن قامتۋ ءۇشىن 135 ءسوز كەرەك دەپ سانايدى. ونىڭ «135 وسنوۆنىح سلوۆ انگليس­كوگو يازىكا» دەگەن كىتابى كورشى ەلدە ۇلكەن سۇرانىسقا يە. وسىنداي ماقساتتى ءھام جۇيەلى جۇمىس ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە اتقارىلۋى كەرەك.  ادىستەمەنىڭ ءبىرىنشى جۇمىسى، ول – ءسوزدى سارالاۋ. ءبىز ءسوزدى سارالاپ الماي، ۇيرەتۋدى باستاپ كەتتىك. قاراپايىم مىسال كەلتىرسەم، ادام ءبىر جەرگە قوناققا باراردا دايىندالادى. بارىپ الىپ «مەن ءۇي كيىمىممەن كەلىپپىن عوي» دەپ ويلانبايدى. مىنە، ءبىز وسىنى جاسادىق. عىلىم دوكتورى بولدى، كانديداتتارى بولدى. بىراق سول كىتاپتاردىڭ بىردە بىرەۋى ىسكە اسپادى. نەگە؟ ويتكەنى ونداعى سوزدەر بەزبەنگە سالىنعانداي ولشەنىپ بەرىلگەن جوق. قاجەتتى سوزدەر ۇسىنىلعان جوق. ەندى گۋمانيتارلىق سالانى دامىتۋعا ءتيىسپىز. الەم كوشىنە ىلەسۋىمىز ءۇشىن پرەزيدەنت الەمدىك 100 وقۋلىقتى قازاق تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسىن قويعانى وتە دۇرىس. بىزدە ەشقانداي دوكتورانتۋرادا، باكالاۆر، ماگيستراتۋرا بولسىن عىلىمنىڭ ءادىسناماسىندا ءبىر وقۋلىق جوق ەكەن. بۇل – وتە ۇيات. قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى بويىنشا ايتسام، بۇل سالا بويىنشا ماگيستراتۋرانىڭ اشىلعانىنا 15-16 جىل بولدى. وسى ۋاقىتتان بەرى بىردە-ءبىر وقۋلىق جوق.

                                                      قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ناتيجە بەرمەي كەلسە، وعان ءتىل سالاسىندا جۇرگەندەردىڭ دە «ۇلەسى» بار

– ولار سوندا نە وقىپ ءجۇر؟
– جاي تاپسىرما بەرە سالامىز. انانى وقى دەيمىز، مىنانى وقى دەيمىز. بولدى. شوپىر­دىڭ وقۋىن وقىتقاندا «جول ءجۇرۋ ەرەجەلەرى» دەگەن كىتاپپەن وقىتادى. شاشتارازدىڭ وقۋىن وقىتقاندا ارنايى سالالىق باسىلىمدارىن بەرەدى. قۇداي-اۋ، ءبىز بىلدەي ماگيس­تراتۋرانىڭ ديپلومىن بەرىپ جاتىرمىز عوي. ول – ەرتەڭگى عالىم، ەرتەڭگى پروفەسسور. سۇراستىرىپ كورسەم، قوعامتانۋدا دا، ونەرتانۋدا دا، مادەنيەتتانۋدا دا جوق. ەكونوميكادا بار، سەبەبى ونى رەسەي شىعارعان. ءبىزدىڭ بالالار نەگە ورىس ءبولىمىن قالايدى؟ مىنە، جاۋابى. وسى 100 وقۋلىقتى شىعارۋ كەزىندە كورەسىز ەرتەڭ جاپپاي ناۋقانشىلىق ورىن الىپ، يۆانوۆتىڭ، سازونوۆتىڭ وقۋلىقتارىن شىعارۋ «سانگە» اينالادى. ولاي بولماۋ كەرەك. ول قازاققا جاقىنداتىلعان بولۋى ءتيىس. بىزگە ءوز ادىستەمەمىزدى ەشكىم جازىپ بەرمەيدى. وقۋلىق دەگەن – الىپپە. وسى الىپپەمىز دۇرىس بولما­يىنشا، العا جىلجىمايمىز.
– ەلىمىزدە ءالى كۇنگە دەيىن ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن ماماندار دۇرىس دايارلانبايدى. بۇل دا وسى وقۋلىق ماسەلەسىنە بايلانىستى بولىپ تۇر ەكەن عوي.
– وكىنىشكە قاراي، سولاي. ونى ايتاسىز، قاراپايىم عانا بىزدە قازاقتان ورىسشاعا، ورىس­تان قازاقشاعا اۋداراتىن اۋ­دارماشىلار جوق. اۋدارما ماماندىقتار بار، بىراق ولار قازاقشا-اعىلشىنشا، قازاقشا-نەمىسشە بولىپ كەتە بەرەدى. مۇنداي فاكۋلتەت جوق. بىردە-ءبىر مامان دايىندامايدى. ونداي گرانت جوق. ءبىلىم مينيستر­لىگىنىڭ جۇكتەمەسىندە ونداي گرافا جوق. بۇل قالاي بولدى سوندا؟ ءبىز بارىنەن اتتاپ كەتتىك. ۇلكەن نارسە جاساۋ ءۇشىن قاراپايىم عانا دۇنيەدەن باستاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.  قازىر ادىستەمە سالاسىندا ىلگەرىلەۋ بار دەپ ايتا المايمىن. بىراق قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىندا ىلگەرىلەۋ بار. بۇل ىلگەرىلەۋ تەك قانا حالىقتىڭ  دەموگرافيالىق وسۋىمەن عانا بايلانىستى. مىسالى، 1991 جىلى العاش تاۋەلسىزدىك العان تۇستا مەكتەپتەردەگى وقۋشىلاردىڭ 28 پايىزى قازاق تىلىندە وقىعان. اراعا 25 جىل سالعاننان كەيىن قازاق تىلىندە ءبىلىم العان وقۋشىلاردىڭ سانى 68 پايىزعا جەتتى. بىلتىر 1 قىركۇيەكتە مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان وقۋشىلاردىڭ 89 پايىزى قازاق سىنىبىن تاڭدادى. بۇل دەگەنىڭىز، ەندى، 11 جىلدان كەيىن مەكتەپ بىتىرۋشىلەردىڭ 89-90 پايىزى قازاقتىلدى بولادى دەگەن ءسوز. ءتىل ماسەلەسىن تەك قانا دەموگرافيا تۇزەپ كەلەدى. ال ءدال قازىر ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن 900 مىڭ شاكىرتتىڭ 300 مىڭى – قازاق بالالارى. قازاق مەكتەپتەرىندە وقيتىن باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى – ەكى-اق پايىز. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ازاماتى اتانا تۇرا ءالى كۇنگە دەيىن سەنبەۋشىلىك، مەنسىنبەۋشىلىك تانىتىپ وتىرعانىنا قالاي قىنجىلمايسىڭ؟! استانا قالاسىنىڭ وزىندە باسقا ۇلتتىڭ بالالارىمەن سالىستىرعاندا قازاق بالالارى ورىس سىنىپتارىندا باسىم. كوڭىلگە مەدەۋ جالعىز-اق نارسە – قازاقى تاربيە قانىنا سىڭگەن شاعىن عانا توپتىڭ كوپتەپ ۇرپاق اكەلىپ، دەموگرافيانى ءوسىرىپ، مەكتەپكە بالالارىن جەتەكتەپ اكەپ جاتقاندىعىندا بولىپ وتىر.

                                                           ال ءدال قازىر ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن 900 مىڭ شاكىرتتىڭ 300 مىڭى –  قازاق بالالارى

– بۇل وسى وقۋ قۇرالىن دا­يىنداعان اۆتورلاردىڭ عانا باستاماسى بولىپ قالماۋى كەرەك قوي…
– ءيا، ونى ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋ كەرەك. بۇگىندە قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ۇيرەتۋدەگى لەكسيكا تولى­عىمەن ايقىندالماعان. ەڭ الدىمەن قانداي سوزدەردى ۇيرەتەتىنىمىزدى ىرىكتەپ الماي، ءتىل ۇيرەتۋ دەگەن ءسوز، ول بارار باعىتىڭدى، ايالدار بەكەتىڭدى بولجاماي ساپارعا شىعۋمەن بىردەي. شيرەك عاسىرداي ۋاقىت قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ناتيجە بەرمەي كەلسە، وعان ءتىل سالاسىندا جۇرگەندەردىڭ دە «ۇلەسى» بار دەپ ويلايمىز. ءتىل ۇيرەنۋشىنىڭ كۇندەلىكتى قاراپا­يىم قولدانىسىنا ەڭ قاجەتتى بەلسەندى لەكسيكانى تاڭداۋ سياقتى ماڭىزدى باس­تامانى بىرلەسە اتقارۋدىڭ قامىنا كىرىسكەنى ءجون. سوندىقتان ءوزىمىز بايىرعى دا باي، بەينەلى دەپ ءجيى ايتاتىن ءتىلىمىزدى انا ءتىلىن بىلمەيتىن قانداستارىمىزعا، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن وتانداستارىمىزعا دۇرىس، ءتيىمدى جولدارمەن ۇيرەتە الساق، وندا ەڭبەگىمىزدىڭ اقتالعانى. ورتالىق ماماندارى حالىقارالىق تاجىريبەلەردى سارالاۋ بارىسىندا وسى جوبانى قولعا العان بولاتىن. ونىڭ ناتيجەسى قولىڭىزدا وتىر. ونىمەن تانىسۋ، دۇرىسى مەن بۇرىسىنا ۋاقىتىلى پىكىر ءبىلدىرۋ، ءبىز ءمان بەرگەن وسى ءادىس­تەمەلىك باعىتتىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ سالاسىنداعى ارناسىن كەڭەيتۋ ورتاق ماقساتىمىز دەپ تۇسىنەمىز. سوندىقتان ارىپتەس اعايىننان ورايلى پىكىرلەر كۇتەمىز.

اڭگىمەلەسكەن: گۇلجان راحمان

Abai.kz