Жуырда Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, әнші Сәуле Жанпейісованың «Сәуле-сарын» атты екі бөлімді жеке концерті өткен болатын. Осыған орай кездескен бізге ол: «Тәуелсіздігімізге 20 жыл болса, Консерваториядағы Халық әні кафедрасының құрылғанына да 25 жыл толмақ. Осыншама жылда қаншама өнер қайраткерлері еңбегін сіңірді. Бірақ дәстүрлі өнердің мемлекеттік деңгейге неге көтерілмеуіне не себеп? Түсінбеймін... «Хабар» арнасынан «Таңғалмаңыз» атты бағдарлама көрсетілуші еді ғой. Бірақ бізде таңғалатын дүниелер көп», - деді. Ендеше, «Сәрсенбінің сәтінде» айтқан өнер жанашырының әңгімесіне көз жүгіртіңіз...

- Кезекті ән кешіңізді өткізіп, көңіліңіз бір марқайып қалған болар?

- Әрине! Бұл кешті мен Тәуелсіздіктің 20 жылдығына арнадым. Алғашқыда дәстүрлі өнерімізді тарихпен байланыстыра отырып, қазағымыздың бастан кешкен қиын кезеңдерін жеткізсем деген едім. Бірақ режиссер Болат Атабаев: «Кешегі жерімізге көз алартып, байлығымызға қызыққан дұшпаннан да қауіптісі - бүгінгі жаһандану заманындағы жағдай. Өйткені жастар мылтықсыз-ақ жаулап алған даңғаза музыкаға біртіндеп еніп барады», - деген пікір қосты да, жоспарым ептеп өзгерді. Бірақ ойымызды жеткізе алмай қалдық...

- Ол, бәлкім, концертке келген көрерменнің аздығынан шығар. Кейде орын толтыру үшін, студенттерді жиып әкелуші еді ғой...

Жуырда Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, әнші Сәуле Жанпейісованың «Сәуле-сарын» атты екі бөлімді жеке концерті өткен болатын. Осыған орай кездескен бізге ол: «Тәуелсіздігімізге 20 жыл болса, Консерваториядағы Халық әні кафедрасының құрылғанына да 25 жыл толмақ. Осыншама жылда қаншама өнер қайраткерлері еңбегін сіңірді. Бірақ дәстүрлі өнердің мемлекеттік деңгейге неге көтерілмеуіне не себеп? Түсінбеймін... «Хабар» арнасынан «Таңғалмаңыз» атты бағдарлама көрсетілуші еді ғой. Бірақ бізде таңғалатын дүниелер көп», - деді. Ендеше, «Сәрсенбінің сәтінде» айтқан өнер жанашырының әңгімесіне көз жүгіртіңіз...

- Кезекті ән кешіңізді өткізіп, көңіліңіз бір марқайып қалған болар?

- Әрине! Бұл кешті мен Тәуелсіздіктің 20 жылдығына арнадым. Алғашқыда дәстүрлі өнерімізді тарихпен байланыстыра отырып, қазағымыздың бастан кешкен қиын кезеңдерін жеткізсем деген едім. Бірақ режиссер Болат Атабаев: «Кешегі жерімізге көз алартып, байлығымызға қызыққан дұшпаннан да қауіптісі - бүгінгі жаһандану заманындағы жағдай. Өйткені жастар мылтықсыз-ақ жаулап алған даңғаза музыкаға біртіндеп еніп барады», - деген пікір қосты да, жоспарым ептеп өзгерді. Бірақ ойымызды жеткізе алмай қалдық...

- Ол, бәлкім, концертке келген көрерменнің аздығынан шығар. Кейде орын толтыру үшін, студенттерді жиып әкелуші еді ғой...

- Керісінше, бұдан да аз бола ма деп ойлап едім. Ешкімді күштеп әкеліп, жасандылық жасағым келмеді. Концертке мен үшін емес, нағыз қазақ өнерін сүйетін көрермендер жиналды. Бір таңданарлығы, архитектуралық университет мұғалімдерінің: «Сәуле Жанпейісова билетін күштеп сатып жатыр, билет сондай қымбат», - дегендерін естідім. Бұл қайдан шыққан сөз, түсінбедім...

- Қалай ойлайсыз, мүмкін, тыңдарман эстрадаға еліктеп, дәстүрлі әннің мәнін ұғына алмайтын деңгейге жеткен шығар?

- Халық дәстүрлі өнерді жақсы көргенімен, дәл өз биігінде түйсіне алмайды. Оның қаншалықты саф өнер екенін концертке келіп көрген адамдар ғана ұғынып жатады. Өйткені бүгінде «бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» дегендей, небір талантсыз әншілер сахнада жүр. Әрине, өнерге әркімнің де таласы бар ғой. Бірақ өз мәнінде айта алмайтын әншіні тыңдаған адам дәстүрлі ән осы екен деп, қайтара құлақ түрмейді. Демек, таланттыға талантсыз араласып кеткендіктен, өнеріміздің бәсі кеміп бара жатыр. Себебі, өз жанрына қатысы жоқ биші де, күйші де, тіпті биліктегілер де сахнаға шығып ән айтып кетті. Осындайда өнеріміздің қадірсізденгеніне ұяласың, төмендегеніне қынжыласың.

- Айтып отырғаныңыз «Екі жұлдыз» бағдарламасына қатысты дүние сияқты...

- Иә, бірде әртіс Жанатбек Байтеков: «Өмірде қолымнан келмейтін іс - ән ай- ту», - дегенде: «Онда саған «Екі жұлдызға» бару керек», - деген едім. Неге екені, әлде әдейі істей ме, «Екі жұлдыз» бағдарламасы еш дауысы жоқ адамдарды тауып алады. Керісінше, басқа салада жүрген дауысы бар адамдарды неге тартпайды: міне, біздің халықтың әрқайсысы өнерлі деп мақтанатындай. Мәселен, кейінгі кезде Жәмила Серкебаева да ән айтып жүр. Әрине, ол - жақсы скрипкашы, мықты музыкант. Бірақ оның «Нұртуғанның термесін» айтқаны күлкімді келтіреді. Әркім өзінің орнын білуі керек қой. Алла тағаланың берген жолымен жүру керек, біреудің жолына жармасып, таласып, одан ештене ұтпаймыз.

- Тәуелсіздігімізге 20 жыл болса да, дәстүрлі өнердің өз биігінде насихатталмауын мемлекеттің қамқорлық жасамауынан көретіндер бар. Бәлкім, сөзден іске көшетін мезгіл жеткен шығар, қалай ойлайсыз?

- Өнерді насихаттау тек әншілердің қолынан келмейді. Өйткені бізге рухани күшпен бірге, материалдық күш те өте қажет. Қазіргідей бәрі ақшамен шешілетін заманда концерт өткізу де оңай шаруа емес қой. Жасыратын несі бар, мен концертімді Болат Атабаевтың көмегімен өткіздім. Ол кісі беделін салып, Дәурен Жұмағалиев деген азаматқа маған көмектесіп, өнеріме қолдау көрсетуін сұрады. Егер бұл азамат та, Атабаев та, концертке қатысқан «Сазген сазы» ансамблі мүшелері де, жер-жерден келген шәкірттерім де еткен еңбектеріне, айтқан әндеріне ақы сұрайтын болса, менің оған шамам жетпес. Консерваториядан алатын 100 мың теңге айлығым оның қайсысына жетеді? Сондықтан кешке атсалысқан барлық өнер жанашырларына алғыс айтамын.

- Қашан көрсек, өнерге қатысты өткір ұсыныстарыңызды айтып жүресіз. Бірақ нәтиже шамалы. «Жалғыздың үні шықпас» дейтін халық мәтелі осындайда еске түседі екен...

- Негізі, біз - қазақтар басының қосылуы қиын халықпыз ғой. Әйтеуір әрқайсымыз өзімізше бір тұлғамыз. Басына іс түспейінше, ешкімді ешкім ойламайды. Дәстүрлі өнерде де осылай, басымыз қосылмайтыны рас. Осыған алаңдап, дәстүрлі өнерді насихаттайтын орталық ашсақ деген идеяны айтып та жүрміз. Бірақ ойымыз ортақ болғанымен, сөзіміз бір жерден шықпай келеді.

- Бүгінде әнді жарнамалау үшін де, концерт өткізіп, альбом шығару үшін де продюсер керек. Бәлкім, дәстүрлі әншілерге де продюсер қажет шығар?

- Продюсерлік орталық құру - менің де арманым. Ол үшін күні-түні жұмыс жасау қолымнан келер еді. Бірақ ұстаз болған соң, балаларды тәрбиелеу керек. Шетқақпайланып жатқан дәстүрлі өнердің шарықтауына тамшыдай болсын үлесімді қосу - міндетім, парызым деп білемін. Осы жағынан келгенде, продюсерлікке ойысу біршама қиындық туғызады. Бұл істі қолына алатын, дәстүрлі өнерге жаны ашитын азаматтар әзірше табылмай тұр. Сол жағы бізді қинайды. Дәстүрлі өнер керемет байлық қой. Бірақ сол байлығымызды игере алмай жатқанымызға налимын. Продюсерлікке ебі бар, ыңғайы бар адамдар өнердің дамуына атсалысудан гөрі, тойда асаба болып жүргенді артық көретіндей...

- Дәстүрлі музыкаға ауылдың, қазақтың қарабайыр дүниесі ғой деп қарайтын тоқмейілсу бар. Жалпы, дәстүрлі әнмен гастрольге шығып тұрасыздар ма?

- Былтыр Атырау жаққа бардым. Ауылдың жағдайы мәз емес. Оны көріп тұрып, біз қалай ақылы концерт қоямыз? Ақшасы аз халық келгісі, көргісі келеді, әрине. Бірақ ел жайына иілсек, әншілердің жолына, жатын орнына қаражатты қайдан жинаймыз? Кезінде мемлекет астымызға көлік дайындап жіберетін ел-елге. Ауылда қонақ үй болмаса, бізді үй-үйге бөліп алып кететін. Оған халық үйімізге өнерпаздар келді деп, мәре-сәре болатын. Ал қазіргі уақытта өздігімізден барып, концерт қоямыз десек, өзімізге ыңғайсыз емес пе? Кейінгі кезде халыққа күштеп билет сатуға тыйым салыныпты. Бұл дұрыс та шығар. Екіншіден, әрдайым мемлекеттен қолдау күтетініміздің себебі -дәстүрлі өнеріміз халықтың ғасырдан-ғасырға ауысқан мұрасы. Сол мұраның жойылып кетпеуіне әрқайсымыз мүдделіміз. Өйткені дәстүрлі өнерді материалдық жағдай бір қысса, даңғаза музыка екінші жағынан қыспаққа алуда. Қазақтың төл өнеріне қолдау көрсететін меценаттар да жоқ.

- Мецанатты былай қойғанда, бізде төл өнерімізді насихаттайтын бірде-бір теларна да жоқ емес пе?

- Телеарналар дәстүрлі ән кештеріне көңіл бұрмайды. «Қазақстан» арнасында көбірек көрсетуші еді, қазір ол да біраз шеттетіп қойды. Бәлкім, басшылықтағы орыстілді адамдар дәстүрлі өнерді түсінбейтін де шығар. «Қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарса» дегеннің кері. Ал концерттер Алматыда аз өтпейді, бірақ шалғайдағы халық оны тек теледидар арқылы ғана көреді ғой. Арнайы бағдарламалар болмағаннан кейін, дәстүрлі өнер халыққа жетпей жатыр.

- Бізде қазақтың төл өнерін жан-тәнімен түйсінетін, өздері де сол өнер арқылы танылған аға буын өкілдері аз емес. Сіз айтып отырған түйткілдер оларды мазаламай ма, сонда?

- Біз өнерге еңбегі сіңген аға-апаларымызды дер кезінде пайдалануымыз керек. Өнердің дамуы үшін, тың дүниелердің тамыр алуы үшін. Мәселен, марқұм Қаршыға Ахмедияров, Құдайберген Сұлтанбаевтар өздерінің мақсаттарын іске асыра алмай кеткен сияқты. Өйткені Қаршыға аға 1000, 2000 домбырашының басын қосам дегенде, одан не шығады деп өзіміз қарсы шықтық. Абайдың: «Етек бастым, көп көрдім елден бірақ...» дегеніндей, сол бір етекке жармасушылық біздің қазақтан қалмай келе жатыр ғой. Ал Қытайда 5 жасар баладан, 80-дегі қарттан құралған он мың қазақ бір уақытта, бірдей домбыра тартты! Сондағы бал-бұл жанған жүздеріне қарап, төбелері көкке екі елі жетпей отырғанын байқадым. Қарап отырсақ, мұның түпкі мақсаты - бірлікке үндеу. Өйткені бірлік бар жерде тірлік бар. Ал былтыр Шымкентке тойға бардым. Ел арасында домбыра табылар деп, бір жолға домбырамды алмай шыққан едім. Бірақ сенесіз бе, домбыра ақыры табылмады.

Қазір ойласам, Қаршыға ағамыз да «берекенің бірлік ұялаған жерде» екеніне үндеп, осы домбыра арқылы халықтың басын қосқысы келген екен ғой. Өкінішке қарай, 600-ақ адамның ғана басын қоса алды.

- Сіздің дәстүрлі әнші екеніңізді барша қазақ біледі. Дегенмен осы кешіңізде сіздің де әніңіз орындалды...

- Иә, Маралтай ақынның «Алатау» деген өлеңіне ән жазып, кешімде тұсауын кестім. Әрине, мен композитор емеспін. Бірақ көкіректен бір әуеннің лықсып шығатын кезі болады екен, кейде. Ондағы:

«Алатау сен де ғаріп, мен де ғаріп,

Келеміз жүрекке мұң теңдеп алып,

Алатау сен де биік мен де биік,

Қосылсақ, қосылғандай шерге күйік.

Сені Күн мені күншіл менсінбейді,

Тұрған соң табанымыз жерге тиіп.

Ақын жоқ, жер бетінде мен сияқты,

Тау да жоқ бұл ғаламда сен сияқты.

Жадырап тұрайықшы, беу Алатау,

Қазасы, қайғысы жоқ ел сияқты», - деген сөздерді оқып, қатты тебірендім. Оған жүректегі әуен қосылып, әдемі ән болды. Ел-жұртқа ұнап жатыр. Қаншалық өміршеңдігін, әрине, халық біледі.

- Айтпақшы, сізге өз пікірін, ұсынысын айтуға бата алмайтындар мінезіңіздің қатал екенін айтады...

- Принципшіл болғаныммен, жүрегі жұмсақ адаммын. Сырт келбетіме, сөйлеген сөзіме қарап, көбінесе мені қатал мінезді деп жатады. Рас, мен бетке турасын айтқанды жақсы көрем. Кейде турасын айтам деп, туғаныма да жақпайтын кезім болады.

- Енді тақырыптан сәл ауытқысақ, қоғамда сізді қандай мәселелер алаңдатады?

- Алаңдайтын тұстар бізде жетіп артылады. Біріншіден, қазақ тілі әлі күнге дейін еңсесін көтере алмай келеді. Екіншісі - дін. Мені ойландыратыны, бір ғана мұсылман дінінің ішінде бірнеше ағымда жүрген жастар бар. Осыдан 4-5 жыл бұрын біздің консерваторияның жастары бір-біріне қарсы болды. Бірі уаһаб болса, бірі зікір салып, тіпті біз не істерімізді білмей қиналдық. Қазір берген тәрбиенің арқасы болар, біршама түзеліп қалды. Үшіншіден, денсаулық саласы. Жедел жәрдемде градусник жоқ, не шприц табылмайды.

Әрине, жақсы жақтарымыз бар. Оны көре білуіміз керек. Бірақ барымызды ешкім тартып алмайды. Кемшілігімізді түзетуге тырысу керек.

Бірде Астанада Әміре Қашаубаевтың атын ту еткен әншілердің додасы өтті. Бірақ үш күнге созылған додаға бір зиялы адам басын сұққан жоқ. Соған налып: «Астананы көтереміз деп кеткен біздің зиялы қауым қайда, сонда? Жастардың өнерін тамашалап: «Айналайын сенен бірдене шығады», - деп арқасынан қақса, жас жеткін жігерленбей ме? Жастар үшін одан артық қандай марапат бар? Ал Астанамыз дәстүрлі өнердің орталығын ашуға сұранып тұр. Ендеше, неге құрмасқа?» - деген едім. Бір кісі: «Оппозицияның сөзін айттың, енді бүкіл БАҚ-та сенің атың жүреді», - дейді. Ал осы сөз оппозицияның сөзі ме? Мен ешқандай партияға кірмеген, саясатқа қатысы жоқ адаммын.

Тағы бір мәселені айта кетейін, біздің алғашқы бітірген студенттер филармонияға жұмысқа кірді. Ал кейінгілері оқуды бітіріп алып, бос жүр. Енді оның бәрі қайда баруға тиіс? Біреулер грантты азайту керек дейді. Таңғаламын, сонда біз өз өнерімізді, дәстүрлі өнерпаздарымызды көтермесек, қандай мемлекет боламыз? Дәстүрлі өнер орталығы бір Астанаға ғана емес, барлық жерге керек. Әрине, басқа өнер саласындағылар өссін, өрлесін. Үлкен опера-балет театры салынып жатыр, киноға қанша ақша бөлінді, драма театрларда нешеме қойылымдар боп жатыр! Мұның бәрі - тамаша! Бірақ дәстүрлі өнер олардан кем бе? Білсеңіз, дәстүрлі өнер - соның бәрінің тамыры. Ал ол тамырды қурататын болсақ, басқаларынан не пайда?!

- Оқырмандар сіздің жеке өміріңізден де хабардар болғысы келеді. Не айтасыз?

- Жағдайым жаман емес.Үйім де, көлігім де, сүйікті жұмысым да бар. Қызым Қуаныш Күләш Байсейітова атындағы дарынды балаларға арналған мектепте оқиды. Кешімде сахнада өнерін көрсетті. Жан-жағым, туған-туыс - бәрі аман-есен, құдайға шүкір.

Бірақ мен өз басымда бәрі жақсы деп қол қусырып отыра алмаймын. Мәселен, қазір атақты шетінен беріп жатыр ғой. Бірақ атақтың артар жүгінің қаншалықты екенін сезінбейтін адамдар бар. Маған атқарған еңбегімді көріп, бағалап жүрген зиялы қауым 2009 жылы ҚР еңбек сіңірген қайраткері деген атақ берілуіне септігін тигізді.

Енді бұл атақ арқама бес батпан жүк артып, халықтың маған артқан құрметін көтере алам ба деген оймен жүрмін. Өйткені бұл атақтың салмағын сахнада тек ән айтып, балаларға сабақ бергеннен жеңілдете алмаймын ғой. Мен еліме барлық жағынан көмектескім келеді.

Әңгімелескен -

Ардақ Иманбекқызы,

«D»

«Общественная позиция»

(проект «DAT» № 19 (102) 25 мамыр 2011 жыл