- Алдымен өзіңді көпшілікке қысқаша таныстырып өтсең, артық болмас.

-Не деп таныстырсам? Мы­науыңыз негізі нақты сұрақ болмаса қиын екен...

-Онда сен үшін «сегіз ұлым - бір төбе, Ертөстігім - бір төбе» болған дәл сол «Шынның жүзінен» бастайық. Сондай хабар жүргізу сенің өзіңнің көптен ойлаған ісің бе еді, жоқ Ғалым Доскен секілді басшы адам ой салды ма, тапсырма берді ме, қайдан шықты?

-Мен тележурналистикаға дейін баспасөзде жұмыс жасадым. ҚазМУ-дің журналистика факультетінде оқыған, бірақ, бітіре алмай, оқудан шығарылып жіберген адаммын. «Қазақстан-Заман», «Жас Алаш», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде қызмет еттім. Қоғамдағы келеңсіздікті, жалғандықты мүмкіндігінше атын атап, ашық айтып сынауға тырыстым. Журналистикамен кәсіби түрде айналысу керек деп санаймын. Содан 2001 жылы «Қазақстан» телеарнасына ауыстым. Сол жерде біраз жобаның басы-қасында жүрдім де, қоғамдық-саяси хабар жасағым келді...

-...Кешір, сөзіңді бөлейін, сол кезде біз сияқты сені сыртыңнан білетін көп жанашыр адамдар «телеарнаға неге кетті екен, ертерек танымал болғысы келді ме екен?» деген сауал туған болатын...

- Алдымен өзіңді көпшілікке қысқаша таныстырып өтсең, артық болмас.

-Не деп таныстырсам? Мы­науыңыз негізі нақты сұрақ болмаса қиын екен...

-Онда сен үшін «сегіз ұлым - бір төбе, Ертөстігім - бір төбе» болған дәл сол «Шынның жүзінен» бастайық. Сондай хабар жүргізу сенің өзіңнің көптен ойлаған ісің бе еді, жоқ Ғалым Доскен секілді басшы адам ой салды ма, тапсырма берді ме, қайдан шықты?

-Мен тележурналистикаға дейін баспасөзде жұмыс жасадым. ҚазМУ-дің журналистика факультетінде оқыған, бірақ, бітіре алмай, оқудан шығарылып жіберген адаммын. «Қазақстан-Заман», «Жас Алаш», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде қызмет еттім. Қоғамдағы келеңсіздікті, жалғандықты мүмкіндігінше атын атап, ашық айтып сынауға тырыстым. Журналистикамен кәсіби түрде айналысу керек деп санаймын. Содан 2001 жылы «Қазақстан» телеарнасына ауыстым. Сол жерде біраз жобаның басы-қасында жүрдім де, қоғамдық-саяси хабар жасағым келді...

-...Кешір, сөзіңді бөлейін, сол кезде біз сияқты сені сыртыңнан білетін көп жанашыр адамдар «телеарнаға неге кетті екен, ертерек танымал болғысы келді ме екен?» деген сауал туған болатын...

-Мәселе тезірек танымал болуда емес. Мәселе өнердің, журналистиканы өнер деп алатын болсақ, қоғамға ықпалдылығында. Ол қоғамға ықпал етуі тиіс. Ойды қозғау үшін қай құрал ықпалдырақ? Мен газеттен телевизияның ықпалдырақ екенін білдім, түсіндім. Сол себепті телевизияға саналы түрде бардым. Ғалым Доскен, Тұрсынжан Шапай секілді азаматтар сол кезде телеарнаның басшылығына келді де, олар мені арнайы шақырды. Шақырумен бардым. Мен ол кісілерді ұстазым деп санаймын. Бірте-бірте жеке дара тұлғаны ашатын хабар жасағым келді, оның атын «Шынның жүзі» деп қойып, бағытын айқындаған адам - Тұрсынжан Шапай. Мен соны жүзеге асырдым.

-Осы жерде мына мәселенің бетін ашып алсақ. Журналистика біреу болғанмен, баспасөз бен телевизия кейде бір-біріне мүлдем қайшы келетін әлем деп есептеймін. Баспасөзде Би-ағаң секілді сөйлей алмасаң да жақсы жазуға міндеттісің, ал телевизияда керісінше, нақ, қысқа, аз сөзбен көп ойды жеткізе алатын шешен боуға тиіссің. Бір әлемнен екінші әлемге ауысу саған қиындық тудырмады ма?

-Мен біріншіден, өте жас болдым. Екіншіден, сіздің пікіріңізбен сәл келіспеймін, өйткені ол екеуі бір дүние, тек беру пішіні ғана бөлек деп есептеймін. Телевизияда бейнелі түрде әрі ауызша айтып бересіз. Баспасөзде тек жазып жеткізесіз. Әрине, оның машақаты көп. Жазу үшін қабілет-қарым керек, жазуға машықтануыңыз керек. Мен жалпы жазба журналистиканы тележурналистикадан бір бас жоғары тұрған өнер деп санаймын. Баспасөзде қалыптасқан журналист телевизияда оп-оңай жұмыс істеп кете алады, ал телевизияда қалыптасқан жуналист баспасөзде олай жұмыс істеп кете алмайды. Сондықтан, жазуды өзімнің ұлы мақсатым деп алға қойған маған ауысу онша қиындық тудырған жоқ. Телевизияның бір кінәмшіл тұсы бар - сізді камера сүюі керек. Сізде халыққа сүйкімді болатындай, халық сіздің сөзіңізге сенетіндей түр-келбет, халықты ұйытатындай дауыс болуы тиіс. Баспасөзде оның бәрі көрінбейді.

Содан соң, 90-шы жылдардың аяғында қазақ телевизиясы қандай күйде еді, есіңізге түсіріңізші? Адам көңілі толмайтын күйде еді ғой. Әсіресе, жүргізушілерге менің көңілім толмайтын, қатты назаланатынмын. «Телехабар жүргізушілер қашан тұлғаға айналады?» деп «Қазақ әдебиетінде» мәселе көтерген болатынмын. Өзім осы олқылықтың орын толтырғым келді. Менің амбициям, жасырмаймын, зор болатын, ол әзір де төмен емес. Мақсатыма жетуге тырыстым, және әжептәуір деңгейде жеттім де.

-Оның солай болуына «Қазақстан» арнасындағы сол кезде қалыптасқан шығармашылық атмосфера, арнаға келген тұтас бір жас толқын да әсер етті ғой?

-Әрине! Бізде команда болды және ол командада «анау ананың бауыры» немесе «құда-жекжаты» деген ұғым жүрген жоқ. Қазақстан журналисткасындағы көптеген талантты жастар Ғалым Доскеннің, Тұрсын­жан Шапайдың, Жұмабай Шаштайұлылардың маңайына жиналды. Үлкендердің бастауымен, жастардың қостауымен арнаның деңгейі әлдеқайда жоғары көтерілді.

-Және сол деңгейге қайтып көтеріле алмай келеді... Осындай уыз болып ұйыған ұжымды бұзу үшін «корпорацияны бұдан да биік деңгейге көтереміз» деген секілді не бір әдемі сөздің айтылғаны белгілі. «Өткенді саралай білу - берік болашақ кепілі» деген аксиомалық ақиқат тұрғысынан бұдан бес жыл бұрын болған оқиғаның су астындағы көрінбейтін себебіне тағы бір рет үңілу тек қана пайда әкелсе керек.

-2005 жылғы президент сайлауындағы жақсы қызметі үшін министрлік тақ бұйырған Ермұхамет Ертісбаевқа өзінің жеке басының қарабайыр, тұрпайы мүддесі үшін Астанада, Алматыда, барлық облыс орталықтарында бөлімшелері бар, дамыған, жұмысы жақсы жолға қойылған, соның арқасында ақпарат, мәдениет және руханият саласында тұтас бір министрлік құзыретіне лайықты дәрежедегі Қазақстан Телерадио корпорациясына өз адамын әкелу қажет болды. Оның қандай мүдде екені Ертісбаевтың баласы Шыңғыс Ермұхаметұлы Қабылдинге байланысты 1 млн. доллардың шуы жайлы былтыр БАҚ-та жазылған жайдан-ақ белгілі. Ол корпорацияның идеялық, шығармашылық генераторы Ғалым Доскенді ауыстырам деді, біз команда болып қарсы тұрдық. Бұзудың су астындағы көрінбейтін бар сыры осы.

-Тек қана сол болса мейлі еді ғой... Сенің жараңның аузын тырнап, жаныңды ауыртып отырған себебім - мұндай оқиғалар сонау 20-жылдардан бастап үздіксіз қайталанумен келеді. Бірін-бірі атарға оғы жоқ болса да ұлттың мүддеге келгенде келісіп, ортадан бір адамды шығара алмаудың, «сол мансапқа мен емес, біздің ешқайсымыз емес, лайықты адам мынау, сол барсын, мен басымды кессең де бармаймын» демеудің салдарынан бізде Ж.Шаяхметовке дейін бірінші басшы қазақ болған жоқ. Бұл оқиға ертең тағы қайталануы мүмкін.

-Иә, бұл өте ауыр тақырып. Қайталануы әбден мүмкін. Бірақ, біз мансап үшін емес, идея үшін, ұлттық мүдде үшін жүргенімізді дәлелдедік. Ісімізбен дәлелдедік. Мысалы үшін «Шынның жүзі» болсын, қазақ әйелінің не бір мәселесін көтерген «Ақжүніс» болсын, «Ән мен әнші», «Мәңгілік сарын» болсын, толып жатыр. Қайсы бірін айтамын, соларды жасау арқылы қандай ауқымды, салмақты, заманаға сай дүние болсын жасау қолымыздан келетінін дәлелдедік. Ал, ол оңай шаруа емес! Ол қаншалықты күні-түнгі жұмысты, зияткерлік ой мен білімді, талап пен ынтаны қажет етті. Кейін корпорацияның тағдыры шешілер тұста біз қанша жерден қызметіміз жанымызға жақын болғанмен, өз ұстанымыздан таймайтынымызды, қағидамызды сатпайтынымызды да іспен көрсеттік. Сол үшін саяси акцияға бардық. Мемлекет басшылары осыны көрсін, сезінсін дедік. Бірақ, ол оқиға біздің елде интеллектуалдық еңбектің, таланттардың, қас мамандардың, қайыспас қайсарлардың бағаланбайтынын көрсетті.

-Сендердің команда болып қызметтен кеткен саяси акцияларың орындарыңа келген әріптестеріңнің, жалпы қалың халықтың жүрегіне жетті деп ойлайсың ба?

-Әрине, жетті! Мен солай деп ойлаймын. Себебі, міне, бес жыл өтсе де көрген жерде мені ұмытпай, «О, Қасым, айналайын!» деп сәлемдесіп, рахметін айтып жатады. Мен тек танымал болуды көздесем, қызметімде қала берер едім. Ал, біз нақ сол елдің жүрегін, жанын ояту үшін түгелдей кеттік және ойлаған мақсатымызға жеттік.

Әрине, сол кезде біз, журналистер өзімізді өзіміз емес, бізді халық қорғап көтерілуі керек еді. «Сен неге менің сүйікті көк жәшігімді тартып алып жатырсың?!» деп шығуы керек еді... Бірақ, бүгін әр кездескен адамның «шіркін, сол кездегі сендердің хабарларың-ай!..» деген өкінішін естіген сайын, бармақ тістегенін көрген сайын халық осындай өкініш арқылы, осындай шағын қимылдар арқылы ояна береді деп ойлаймын.

-Ал, кейін «Қазақстанға» қайтып келген командаластарыңа деген көзқарасың қандай?

-Жақсы. Қазақстанда эфир кеңістігі соншалық бір ауқымды емес қой, мына корпорациядан шығып анаған барып жұмысқа тұра қою қиын мәселе. Барсын, шығармашылық қызметін жалғастырсын, отбасын асырасын. Бәріміз де пендеміз ғой, онда тұрған ешнәрсе жоқ, мен оларды тек қолдаймын. Менің өзіме де ұсыныстар болған, тек «Қазақстаннан» ғана емес, басқа арналардан да. Бірақ, менің қойған талаптарыма, ал мен тек саяси еркіндік, сөз бостандығы секілді талаптарды алдыңғы орынға қойдым, оларда жауап берерлік мүмкіндік болмады ма, әйтеуір, реті келмеді.

-Команда болып кету акциясы күрестің бірінші кезеңі дейік. Екінші кезең ретінде сол командаларыңмен жаңа жеке телеарна ашуға талаптандыңдар ма?

-Әрине, талаптандық. Бірақ, сол бұрынғы «Қазақстан» деңгейінде құдіретті телеарна ашуға шамамыз келмейтіні, қаражат табылмайтыны анық болды. Ал кішкентай, шағын телеарна ашқымыз келмеді.

-Ал, мемлекетке көбіне тікелей тәуелді болып келетін, өте күрделі де жұмысы көп телеарнаға қарағанда әлдеқайда оңайлау әрі арзан газет ашу мәселесі ше?

-Ондай да ойымыз болғаны рас. Бірақ бұл жерде де біздің амби­циямыздың өте зор болғандығының шарпуы тиді-ау деп ойлаймын. Сөйтіп жүргенде жігіт-қыздар әрқайсысы өз ойын жүзеге асыруға түрлі телекомпанияларға кете бастады. Осылай шашырап кеттік.

-Менің де білейін деп отырғаным, сол күшті әлеуетті шашырамай тұрғанда жұдырықтай жұмылдырып, бір іске бағыттау үшін істелуі тиіс істің бәрі істелді ме?

-Толық істелмеген де шығар. Бұл жерде сіз ескермей отырған бір нюанс бар, ол газеттің саяси еркіндігі. Газет болған соң, барынша өткір болуы тиіс. Оны қамтамасыз ету жолындағы бәріміздің көзқарасымыз бір жерден шықпады ғой деймін. Концерттік бағдарлама жағына келетін болсақ, «Ел» продюссерлік орталығында сол команданың 20-30 қыз-жігіті жұмыс істеп жүр.

-Бұл тақырыпты жабу үшін әлеуеті өте зор екенін дәлелдеген Ғалым Доскен содан кейін неге көрінбей кеткені, неге басқа бір жерден шықпағаны жайлы бір ауыз сөз?

-Біздің халықта талантты, қабілетті, әлеуеті өте зор адамдар өте көп. Бірақ, солардың талантын, қабілетін, әлеуетін керек ететін, соны бағалап, соның ашылуына жағдай жасайтын мемлекет жоқ. Бізде тек бетегеден биік, жусаннан аласа болсаң ғана, жақсы өмір сүресің. Жоғарғы жаққа «Бәке», «Сәке» деп қарсы келмеген сайын, сенің жұмысың да өсе түседі. Ал өз идеяңды айтып, соны іске асырмақ болсаң, бұндай жаңашылдықты қырқумен айналысатын жасырын машина бар, сол автоматты түрде іске кірісіп кетеді. Ғалым Доскенмен күнделікті араласым жоқ, бірақ, бизнес саласында жүр деп естимін.

- Талантты бағаламау қазақ­тың қанында бар қасиет.

-Жоқ, мен бұл сіздің пікіріңізбен тағы да келіспеймін. Қазақ таланттарын бағалай алатын халық. Мен Абайдың тұрмыс-тіршілігін көп зерттедім. Біз қанша жерден сол кезде қазақ Абайды бағалай алмады десек те, халық Абайдың сөзіне тұрған. Ал бүгінгі біздің жүйеге таланттардың керек емес екені рас.

-Маған да сенің пікіріңмен келіспеуге рұқсат ет. Себебі, өзбекте «Құдай талантты қазаққа берген, қадірін бізге берген» деген мақал бар. Бұл не деген сөз? Бұл жан басына шаққанда қай салада болсын, қазақта талант өзбекке қарағанда, тіпті әлемдегі ең ұлы деген халықтармен салыстырғанда да әлдеқайда көп деген сөз. Өзбектер соны біледі. Сондықтан, аз таланттарының қадіріне жетеді, қолдан жоқтан бар жасайды. Қазақтың Орал Таңсықбаев, Сабыр Рахимов сияқты әйгілі адамдарын өзіне бұрып алуға дайын тұрады. Неміс халқында «таланты мен маманын бағаламаған ұлттың болашағы бұлыңғыр» деген сөз бар. Сендер осы құбылысты бастан өткерген жандар ретінде бұл айқастан қаншалықты шыңдалып шықтыңдар?

-Дұрыс айтасыз, біз шынында да шыңдалып шықтық. «Қазақстанда» жүрген кезімізде ұлтымыздың мәдениетіне, өнеріне шамамыз келгенше еңбек сіңіріп жатырмыз, өміріміз нұрланып келеді деген сенім-эйфория болды бізде. Соған алданып жүрдік. Ал корпорациядан кеткен кезде біздің көптеген талантты ұл-қыздарымыз ешкімге керек болмай, көшеде қалып қойды. Мүмкін керек еткендердің жігері жетіспеген шығар. Міне, сол кезде әлгі жастарымыз әркімнің өз тағдыры өз қолында екенін толық түйсінді. Бұл оқиғадан олар сынбай, өз бойынан басқа қасиеттерді тауып, шыңдалып шықты деп ойлаймын. Бұл оқиға бізге үлкен мектеп болды. Бұл мектептен шыққан қыз-жігіттер өзімізге саяси жаңарудың керек екенін түсініп, қазір барлығы да өздерінің қызмет орнында шама-шарқы келгенінше, осы бағытта жұмыс істеп жатыр.

-Ендеше, сол мектептің «үздік оқушысының» бірі ретінде сен бүгінгі қоғамдық ахуалға қандай баға берер едің?

-Бізде қазір авторитарлық билік үстемдік құрып отырған қоғам. Қазір билік бір жақта, халық мүлде басқа жақта. Саяси жүйе халықпен санасуды қойды. Халықтың жүйкесі жұқара бастады. Мен жақында көлігім бұзылып, біраз күн таксимен жүруге мәжбүр болдым. Сонда байқағаным, таксистер екі сөзге келмей бірімен-бірі төбелесуге дайын тұр. Жалпы халық та осындай күйде деуге болады. Бұған мен бір жағынан қуандым, бір жағынан жүрегім ауырды. Жүрегім ауырғаны адамдарды аң сияқты күйге түсірген қоғамға деген ашу болса, қуанғаным кеше көп нәрсеге немқұрайлы қарап, қолын бір-ақ сілтейтін көпшіліктің бүгін белгілі бір мүдде үшін жаға жыртысуға дайын екенін көргенім.

Сіз білсеңіз, қазір, университет ректорлары өздеріне қамал соға бастады. Алдарында пәленбай хатшы, пәленбай көмекші бар, есіктері код арқылы ашылады. Қарапайым студент, ол студенттің ата-анасы тұрмақ, сол университет мұғалімдерінің өзі ректорға кіруі өте қиын шаруа. Осындай қамалдарды, полициямен күзетілетін кез-келген кеңсе есігін көрген сайын халықтың сол қамалды, сол кеңсені қиратқысы келіп тұрады. Өте қымбат көліктерді өртегісі келіп тұрады. Бұл - тобырлық психология. Бұл психология биліктің халыққа қаптаған полицейлер арқылы жұдырық көрсетуіне жауап ретінде туады. Мен ауылда өскен баламын. Ит таластыратынбыз. Сонда иттердің ішінде текті, бірақ күшік күнінде әбден таланып қалған иттер болады. Олар сол таланып жүреді-жүреді, бірақ, табиғат өз дегенін істемей қоймайды. Күндердің күнінде әлгі иттердің ашу-ызасы бұрқ етіп бір-ақ жарылады - ол өзін талап жүрген дүрегейлердің бәрінің мойнын бір-ақ қайырып тастайды.

-Дәл осындай қайғылы оқиға 1967 жылы болған. Кеңес үкіметінің қылышынан қаны тамып тұрған кезінде, ешкімнің ойына келмеген жерде, қазақ ең көп орналасқан, нағыз қазақы Шымкент қаласында таксистер мен шоферлар көтеріліп, милиция біткенді қойдай қырған болатын. Машиналарымен қоса өртеген. Екі күн бойы биліктің басуға шамасы келмей, ақырында кеңес өкіметі Ташкенттен әскери бөлімдер әкеліп басқан болатын...

-Жоғарыдағы сөзім - менің жорамалым ғана, ал Шымкент оқиғасы жайлы бірінші рет естіп отырмын...

Мен қазір тәуелсіз арнада жұмыс істеп жүрмін. Оны қанша жабамын дегенмен, жаба алмайды. Қайта дами түседі.

-Рахмет.

Сұхбаттасқан

Өмірзақ АҚЖІГІТ

http://www.qazaquni.kz/7723.html