- Aldymen ózindi kópshilikke qysqasha tanystyryp ótsen, artyq bolmas.

-Ne dep tanystyrsam? My­nauynyz negizi naqty súraq bolmasa qiyn eken...

-Onda sen ýshin «segiz úlym - bir tóbe, Ertóstigim - bir tóbe» bolghan dәl sol «Shynnyng jýzinen» bastayyq. Sonday habar jýrgizu sening ózinning kópten oilaghan ising be edi, joq Ghalym Dosken sekildi basshy adam oy saldy ma, tapsyrma berdi me, qaydan shyqty?

-Men telejurnalistikagha deyin baspasózde júmys jasadym. QazMU-ding jurnalistika fakulitetinde oqyghan, biraq, bitire almay, oqudan shygharylyp jibergen adammyn. «Qazaqstan-Zaman», «Jas Alash», «Qazaq әdebiyeti» gazetterinde qyzmet ettim. Qoghamdaghy kelensizdikti, jalghandyqty mýmkindiginshe atyn atap, ashyq aityp synaugha tyrystym. Jurnalistikamen kәsiby týrde ainalysu kerek dep sanaymyn. Sodan 2001 jyly «Qazaqstan» telearnasyna auystym. Sol jerde biraz jobanyng basy-qasynda jýrdim de, qoghamdyq-sayasy habar jasaghym keldi...

-...Keshir, sózindi bóleyin, sol kezde biz siyaqty seni syrtynnan biletin kóp janashyr adamdar «telearnagha nege ketti eken, erterek tanymal bolghysy keldi me eken?» degen saual tughan bolatyn...

- Aldymen ózindi kópshilikke qysqasha tanystyryp ótsen, artyq bolmas.

-Ne dep tanystyrsam? My­nauynyz negizi naqty súraq bolmasa qiyn eken...

-Onda sen ýshin «segiz úlym - bir tóbe, Ertóstigim - bir tóbe» bolghan dәl sol «Shynnyng jýzinen» bastayyq. Sonday habar jýrgizu sening ózinning kópten oilaghan ising be edi, joq Ghalym Dosken sekildi basshy adam oy saldy ma, tapsyrma berdi me, qaydan shyqty?

-Men telejurnalistikagha deyin baspasózde júmys jasadym. QazMU-ding jurnalistika fakulitetinde oqyghan, biraq, bitire almay, oqudan shygharylyp jibergen adammyn. «Qazaqstan-Zaman», «Jas Alash», «Qazaq әdebiyeti» gazetterinde qyzmet ettim. Qoghamdaghy kelensizdikti, jalghandyqty mýmkindiginshe atyn atap, ashyq aityp synaugha tyrystym. Jurnalistikamen kәsiby týrde ainalysu kerek dep sanaymyn. Sodan 2001 jyly «Qazaqstan» telearnasyna auystym. Sol jerde biraz jobanyng basy-qasynda jýrdim de, qoghamdyq-sayasy habar jasaghym keldi...

-...Keshir, sózindi bóleyin, sol kezde biz siyaqty seni syrtynnan biletin kóp janashyr adamdar «telearnagha nege ketti eken, erterek tanymal bolghysy keldi me eken?» degen saual tughan bolatyn...

-Mәsele tezirek tanymal boluda emes. Mәsele ónerdin, jurnalistikany óner dep alatyn bolsaq, qoghamgha yqpaldylyghynda. Ol qoghamgha yqpal etui tiyis. Oidy qozghau ýshin qay qúral yqpaldyraq? Men gazetten televiziyanyng yqpaldyraq ekenin bildim, týsindim. Sol sebepti televiziyagha sanaly týrde bardym. Ghalym Dosken, Túrsynjan Shapay sekildi azamattar sol kezde telearnanyng basshylyghyna keldi de, olar meni arnayy shaqyrdy. Shaqyrumen bardym. Men ol kisilerdi ústazym dep sanaymyn. Birte-birte jeke dara túlghany ashatyn habar jasaghym keldi, onyng atyn «Shynnyng jýzi» dep qoyyp, baghytyn aiqyndaghan adam - Túrsynjan Shapay. Men sony jýzege asyrdym.

-Osy jerde myna mәselening betin ashyp alsaq. Jurnalistika bireu bolghanmen, baspasóz ben televiziya keyde bir-birine mýldem qayshy keletin әlem dep esepteymin. Baspasózde Bi-aghang sekildi sóiley almasang da jaqsy jazugha mindettisin, al televiziyada kerisinshe, naq, qysqa, az sózben kóp oidy jetkize alatyn sheshen bougha tiyissin. Bir әlemnen ekinshi әlemge auysu saghan qiyndyq tudyrmady ma?

-Men birinshiden, óte jas boldym. Ekinshiden, sizding pikirinizben sәl kelispeymin, óitkeni ol ekeui bir dýniye, tek beru pishini ghana bólek dep esepteymin. Televiziyada beyneli týrde әri auyzsha aityp beresiz. Baspasózde tek jazyp jetkizesiz. Áriyne, onyng mashaqaty kóp. Jazu ýshin qabilet-qarym kerek, jazugha mashyqtanuynyz kerek. Men jalpy jazba jurnalistikany telejurnalistikadan bir bas joghary túrghan óner dep sanaymyn. Baspasózde qalyptasqan jurnalist televiziyada op-onay júmys istep kete alady, al televiziyada qalyptasqan junalist baspasózde olay júmys istep kete almaydy. Sondyqtan, jazudy ózimning úly maqsatym dep algha qoyghan maghan auysu onsha qiyndyq tudyrghan joq. Televiziyanyng bir kinәmshil túsy bar - sizdi kamera sýngi kerek. Sizde halyqqa sýikimdi bolatynday, halyq sizding sózinizge senetindey týr-kelbet, halyqty úiytatynday dauys boluy tiyis. Baspasózde onyng bәri kórinbeydi.

Sodan son, 90-shy jyldardyng ayaghynda qazaq televiziyasy qanday kýide edi, esinizge týsirinizshi? Adam kónili tolmaytyn kýide edi ghoy. Ásirese, jýrgizushilerge mening kónilim tolmaytyn, qatty nazalanatynmyn. «Telehabar jýrgizushiler qashan túlghagha ainalady?» dep «Qazaq әdebiyetinde» mәsele kótergen bolatynmyn. Ózim osy olqylyqtyng oryn toltyrghym keldi. Mening ambisiyam, jasyrmaymyn, zor bolatyn, ol әzir de tómen emes. Maqsatyma jetuge tyrystym, jәne әjeptәuir dengeyde jettim de.

-Onyng solay boluyna «Qazaqstan» arnasyndaghy sol kezde qalyptasqan shygharmashylyq atmosfera, arnagha kelgen tútas bir jas tolqyn da әser etti ghoy?

-Áriyne! Bizde komanda boldy jәne ol komandada «anau ananyng bauyry» nemese «qúda-jekjaty» degen úghym jýrgen joq. Qazaqstan jurnalistkasyndaghy kóptegen talantty jastar Ghalym Doskennin, Túrsyn­jan Shapaydyn, Júmabay Shashtayúlylardyng manayyna jinaldy. Ýlkenderding bastauymen, jastardyng qostauymen arnanyng dengeyi әldeqayda joghary kóterildi.

-Jәne sol dengeyge qaytyp kóterile almay keledi... Osynday uyz bolyp úiyghan újymdy búzu ýshin «korporasiyany búdan da biyik dengeyge kóteremiz» degen sekildi ne bir әdemi sózding aitylghany belgili. «Ótkendi saralay bilu - berik bolashaq kepili» degen aksiomalyq aqiqat túrghysynan búdan bes jyl búryn bolghan oqighanyng su astyndaghy kórinbeytin sebebine taghy bir ret ýnilu tek qana payda әkelse kerek.

-2005 jylghy preziydent saylauyndaghy jaqsy qyzmeti ýshin ministrlik taq búiyrghan Ermúhamet Ertisbaevqa ózining jeke basynyng qarabayyr, túrpayy mýddesi ýshin Astanada, Almatyda, barlyq oblys ortalyqtarynda bólimsheleri bar, damyghan, júmysy jaqsy jolgha qoyylghan, sonyng arqasynda aqparat, mәdeniyet jәne ruhaniyat salasynda tútas bir ministrlik qúzyretine layyqty dәrejedegi Qazaqstan Teleradio korporasiyasyna óz adamyn әkelu qajet boldy. Onyng qanday mýdde ekeni Ertisbaevtyng balasy Shynghys Ermúhametúly Qabyldinge baylanysty 1 mln. dollardyng shuy jayly byltyr BAQ-ta jazylghan jaydan-aq belgili. Ol korporasiyanyng iydeyalyq, shygharmashylyq generatory Ghalym Doskendi auystyram dedi, biz komanda bolyp qarsy túrdyq. Búzudyng su astyndaghy kórinbeytin bar syry osy.

-Tek qana sol bolsa meyli edi ghoy... Sening jarannyng auzyn tyrnap, janyndy auyrtyp otyrghan sebebim - múnday oqighalar sonau 20-jyldardan bastap ýzdiksiz qaytalanumen keledi. Birin-biri atargha oghy joq bolsa da últtyng mýddege kelgende kelisip, ortadan bir adamdy shyghara almaudyn, «sol mansapqa men emes, bizding eshqaysymyz emes, layyqty adam mynau, sol barsyn, men basymdy kesseng de barmaymyn» demeuding saldarynan bizde J.Shayahmetovke deyin birinshi basshy qazaq bolghan joq. Búl oqigha erteng taghy qaytalanuy mýmkin.

-IYә, búl óte auyr taqyryp. Qaytalanuy әbden mýmkin. Biraq, biz mansap ýshin emes, iydeya ýshin, últtyq mýdde ýshin jýrgenimizdi dәleldedik. Isimizben dәleldedik. Mysaly ýshin «Shynnyng jýzi» bolsyn, qazaq әielining ne bir mәselesin kótergen «Aqjýnis» bolsyn, «Án men әnshi», «Mәngilik saryn» bolsyn, tolyp jatyr. Qaysy birin aitamyn, solardy jasau arqyly qanday auqymdy, salmaqty, zamanagha say dýnie bolsyn jasau qolymyzdan keletinin dәleldedik. Al, ol onay sharua emes! Ol qanshalyqty kýni-týngi júmysty, ziyatkerlik oy men bilimdi, talap pen yntany qajet etti. Keyin korporasiyanyng taghdyry sheshiler tústa biz qansha jerden qyzmetimiz janymyzgha jaqyn bolghanmen, óz ústanymyzdan taymaytynymyzdy, qaghidamyzdy satpaytynymyzdy da ispen kórsettik. Sol ýshin sayasy aksiyagha bardyq. Memleket basshylary osyny kórsin, sezinsin dedik. Biraq, ol oqigha bizding elde intellektualdyq enbektin, talanttardyn, qas mamandardyn, qayyspas qaysarlardyng baghalanbaytynyn kórsetti.

-Senderding komanda bolyp qyzmetten ketken sayasy aksiyalaryng oryndaryna kelgen әriptesterinnin, jalpy qalyng halyqtyng jýregine jetti dep oilaysyng ba?

-Áriyne, jetti! Men solay dep oilaymyn. Sebebi, mine, bes jyl ótse de kórgen jerde meni úmytpay, «O, Qasym, ainalayyn!» dep sәlemdesip, rahmetin aityp jatady. Men tek tanymal boludy kózdesem, qyzmetimde qala berer edim. Al, biz naq sol elding jýregin, janyn oyatu ýshin týgeldey kettik jәne oilaghan maqsatymyzgha jettik.

Áriyne, sol kezde biz, jurnalister ózimizdi ózimiz emes, bizdi halyq qorghap kóterilui kerek edi. «Sen nege mening sýiikti kók jәshigimdi tartyp alyp jatyrsyn?!» dep shyghuy kerek edi... Biraq, býgin әr kezdesken adamnyng «shirkin, sol kezdegi senderding habarlaryn-ay!..» degen ókinishin estigen sayyn, barmaq tistegenin kórgen sayyn halyq osynday ókinish arqyly, osynday shaghyn qimyldar arqyly oyana beredi dep oilaymyn.

-Al, keyin «Qazaqstangha» qaytyp kelgen komandalastaryna degen kózqarasyng qanday?

-Jaqsy. Qazaqstanda efir kenistigi sonshalyq bir auqymdy emes qoy, myna korporasiyadan shyghyp anaghan baryp júmysqa túra qoi qiyn mәsele. Barsyn, shygharmashylyq qyzmetin jalghastyrsyn, otbasyn asyrasyn. Bәrimiz de pendemiz ghoy, onda túrghan eshnәrse joq, men olardy tek qoldaymyn. Mening ózime de úsynystar bolghan, tek «Qazaqstannan» ghana emes, basqa arnalardan da. Biraq, mening qoyghan talaptaryma, al men tek sayasy erkindik, sóz bostandyghy sekildi talaptardy aldynghy oryngha qoydym, olarda jauap bererlik mýmkindik bolmady ma, әiteuir, reti kelmedi.

-Komanda bolyp ketu aksiyasy kýresting birinshi kezeni deyik. Ekinshi kezeng retinde sol komandalarynmen jana jeke telearna ashugha talaptandyndar ma?

-Áriyne, talaptandyq. Biraq, sol búrynghy «Qazaqstan» dengeyinde qúdiretti telearna ashugha shamamyz kelmeytini, qarajat tabylmaytyny anyq boldy. Al kishkentay, shaghyn telearna ashqymyz kelmedi.

-Al, memleketke kóbine tikeley tәueldi bolyp keletin, óte kýrdeli de júmysy kóp telearnagha qaraghanda әldeqayda onaylau әri arzan gazet ashu mәselesi she?

-Onday da oiymyz bolghany ras. Biraq búl jerde de bizding ambiy­siyamyzdyng óte zor bolghandyghynyng sharpuy tiydi-au dep oilaymyn. Sóitip jýrgende jigit-qyzdar әrqaysysy óz oiyn jýzege asyrugha týrli telekompaniyalargha kete bastady. Osylay shashyrap kettik.

-Mening de bileyin dep otyrghanym, sol kýshti әleuetti shashyramay túrghanda júdyryqtay júmyldyryp, bir iske baghyttau ýshin istelui tiyis isting bәri isteldi me?

-Tolyq istelmegen de shyghar. Búl jerde siz eskermey otyrghan bir nuans bar, ol gazetting sayasy erkindigi. Gazet bolghan son, barynsha ótkir boluy tiyis. Ony qamtamasyz etu jolyndaghy bәrimizding kózqarasymyz bir jerden shyqpady ghoy deymin. Konserttik baghdarlama jaghyna keletin bolsaq, «El» produsserlik ortalyghynda sol komandanyng 20-30 qyz-jigiti júmys istep jýr.

-Búl taqyrypty jabu ýshin әleueti óte zor ekenin dәleldegen Ghalym Dosken sodan keyin nege kórinbey ketkeni, nege basqa bir jerden shyqpaghany jayly bir auyz sóz?

-Bizding halyqta talantty, qabiletti, әleueti óte zor adamdar óte kóp. Biraq, solardyng talantyn, qabiletin, әleuetin kerek etetin, sony baghalap, sonyng ashyluyna jaghday jasaytyn memleket joq. Bizde tek betegeden biyik, jusannan alasa bolsang ghana, jaqsy ómir sýresin. Jogharghy jaqqa «Bәke», «Sәke» dep qarsy kelmegen sayyn, sening júmysyng da óse týsedi. Al óz iydeyandy aityp, sony iske asyrmaq bolsan, búnday janashyldyqty qyrqumen ainalysatyn jasyryn mashina bar, sol avtomatty týrde iske kirisip ketedi. Ghalym Doskenmen kýndelikti aralasym joq, biraq, biznes salasynda jýr dep estiymin.

- Talantty baghalamau qazaq­tyng qanynda bar qasiyet.

-Joq, men búl sizding pikirinizben taghy da kelispeymin. Qazaq talanttaryn baghalay alatyn halyq. Men Abaydyng túrmys-tirshiligin kóp zerttedim. Biz qansha jerden sol kezde qazaq Abaydy baghalay almady desek te, halyq Abaydyng sózine túrghan. Al býgingi bizding jýiege talanttardyng kerek emes ekeni ras.

-Maghan da sening pikirinmen kelispeuge rúqsat et. Sebebi, ózbekte «Qúday talantty qazaqqa bergen, qadirin bizge bergen» degen maqal bar. Búl ne degen sóz? Búl jan basyna shaqqanda qay salada bolsyn, qazaqta talant ózbekke qaraghanda, tipti әlemdegi eng úly degen halyqtarmen salystyrghanda da әldeqayda kóp degen sóz. Ózbekter sony biledi. Sondyqtan, az talanttarynyng qadirine jetedi, qoldan joqtan bar jasaydy. Qazaqtyng Oral Tansyqbaev, Sabyr Rahimov siyaqty әigili adamdaryn ózine búryp alugha dayyn túrady. Nemis halqynda «talanty men mamanyn baghalamaghan últtyng bolashaghy búlynghyr» degen sóz bar. Sender osy qúbylysty bastan ótkergen jandar retinde búl aiqastan qanshalyqty shyndalyp shyqtyndar?

-Dúrys aitasyz, biz shynynda da shyndalyp shyqtyq. «Qazaqstanda» jýrgen kezimizde últymyzdyng mәdeniyetine, ónerine shamamyz kelgenshe enbek sinirip jatyrmyz, ómirimiz núrlanyp keledi degen senim-eyforiya boldy bizde. Soghan aldanyp jýrdik. Al korporasiyadan ketken kezde bizding kóptegen talantty úl-qyzdarymyz eshkimge kerek bolmay, kóshede qalyp qoydy. Mýmkin kerek etkenderding jigeri jetispegen shyghar. Mine, sol kezde әlgi jastarymyz әrkimning óz taghdyry óz qolynda ekenin tolyq týisindi. Búl oqighadan olar synbay, óz boyynan basqa qasiyetterdi tauyp, shyndalyp shyqty dep oilaymyn. Búl oqigha bizge ýlken mektep boldy. Búl mektepten shyqqan qyz-jigitter ózimizge sayasy janarudyng kerek ekenin týsinip, qazir barlyghy da ózderining qyzmet ornynda shama-sharqy kelgeninshe, osy baghytta júmys istep jatyr.

-Endeshe, sol mektepting «ýzdik oqushysynyn» biri retinde sen býgingi qoghamdyq ahualgha qanday bagha berer edin?

-Bizde qazir avtoritarlyq biylik ýstemdik qúryp otyrghan qogham. Qazir biylik bir jaqta, halyq mýlde basqa jaqta. Sayasy jýie halyqpen sanasudy qoydy. Halyqtyng jýikesi júqara bastady. Men jaqynda kóligim búzylyp, biraz kýn taksiymen jýruge mәjbýr boldym. Sonda bayqaghanym, taksister eki sózge kelmey birimen-biri tóbelesuge dayyn túr. Jalpy halyq ta osynday kýide deuge bolady. Búghan men bir jaghynan quandym, bir jaghynan jýregim auyrdy. Jýregim auyrghany adamdardy ang siyaqty kýige týsirgen qoghamgha degen ashu bolsa, quanghanym keshe kóp nәrsege nemqúrayly qarap, qolyn bir-aq silteytin kópshilikting býgin belgili bir mýdde ýshin jagha jyrtysugha dayyn ekenin kórgenim.

Siz bilseniz, qazir, uniyversiytet rektorlary ózderine qamal sogha bastady. Aldarynda pәlenbay hatshy, pәlenbay kómekshi bar, esikteri kod arqyly ashylady. Qarapayym student, ol studentting ata-anasy túrmaq, sol uniyversiytet múghalimderining ózi rektorgha kirui óte qiyn sharua. Osynday qamaldardy, polisiyamen kýzetiletin kez-kelgen kense esigin kórgen sayyn halyqtyng sol qamaldy, sol kenseni qiratqysy kelip túrady. Óte qymbat kólikterdi órtegisi kelip túrady. Búl - tobyrlyq psihologiya. Búl psihologiya biylikting halyqqa qaptaghan poliyseyler arqyly júdyryq kórsetuine jauap retinde tuady. Men auylda ósken balamyn. It talastyratynbyz. Sonda itterding ishinde tekti, biraq kýshik kýninde әbden talanyp qalghan itter bolady. Olar sol talanyp jýredi-jýredi, biraq, tabighat óz degenin istemey qoymaydy. Kýnderding kýninde әlgi itterding ashu-yzasy búrq etip bir-aq jarylady - ol ózin talap jýrgen dýregeylerding bәrining moynyn bir-aq qayyryp tastaydy.

-Dәl osynday qayghyly oqigha 1967 jyly bolghan. Kenes ýkimetining qylyshynan qany tamyp túrghan kezinde, eshkimning oiyna kelmegen jerde, qazaq eng kóp ornalasqan, naghyz qazaqy Shymkent qalasynda taksister men shoferlar kóterilip, milisiya bitkendi qoyday qyrghan bolatyn. Mashinalarymen qosa órtegen. Eki kýn boyy biylikting basugha shamasy kelmey, aqyrynda kenes ókimeti Tashkentten әskery bólimder әkelip basqan bolatyn...

-Jogharydaghy sózim - mening joramalym ghana, al Shymkent oqighasy jayly birinshi ret estip otyrmyn...

Men qazir tәuelsiz arnada júmys istep jýrmin. Ony qansha jabamyn degenmen, jaba almaydy. Qayta damy týsedi.

-Rahmet.

Súhbattasqan

Ómirzaq AQJIGIT

http://www.qazaquni.kz/7723.html