Бүгінгі таңда қазақ қоғамында латын алфавитіне өту мәселесі қызу талқыланып жатыр. Өте дұрыс! Мұндай маңызды да өзекті мәселе әрине, осылайша қоғамның түрлі қатпарлары тарапынан оңды-солды талқылануға тиіс. Осының нәтижесінде қазақ елі ұтымды бір шешімге келері сөзсіз.

Осы орайда пікір айтқан азаматтардың көпшілігі Қазақстанның кириллицадан латынға көшуінің қажеттілігін баса көрсетіп жатыр. Аз ғана адам осы кириллицада айнымай қалу жайында уәж айтуда. Олардың бұл үшін айтар бір ғана себебі бар. Ол - латын әріптеріне өткен жағдайда соған дейін кириллицада жазылған кітаптар, мақалалар, журналдар не болады? Келер ұрпақ осылардағы бай рухани-мәдени мұрадан көз жазып қалмай ма деген алаңдаушылық.

Бүгінгі таңда қазақ қоғамында латын алфавитіне өту мәселесі қызу талқыланып жатыр. Өте дұрыс! Мұндай маңызды да өзекті мәселе әрине, осылайша қоғамның түрлі қатпарлары тарапынан оңды-солды талқылануға тиіс. Осының нәтижесінде қазақ елі ұтымды бір шешімге келері сөзсіз.

Осы орайда пікір айтқан азаматтардың көпшілігі Қазақстанның кириллицадан латынға көшуінің қажеттілігін баса көрсетіп жатыр. Аз ғана адам осы кириллицада айнымай қалу жайында уәж айтуда. Олардың бұл үшін айтар бір ғана себебі бар. Ол - латын әріптеріне өткен жағдайда соған дейін кириллицада жазылған кітаптар, мақалалар, журналдар не болады? Келер ұрпақ осылардағы бай рухани-мәдени мұрадан көз жазып қалмай ма деген алаңдаушылық.

Біздің ойымызша, мұндай алаңдаушылық орынсыз. Келер ұрпақ ешқашан кириллицамен жазылған дүниелерден көз жазып қалмайды. Себебі, Қазақстанда орыс тілі әрқашан екінші тіл орнында жүреді. Мұндай тәжрибе басқа елдерде баршылық. Мәселен Алжир елі. Кезінде француздардың отары болған ел. Отарлық кезеңде халыққа жаппай француз тілі үйретілген еді. Алжир 1962 жылы отарлықтан құтылып, тәуелсіздігін жариялады. Содан бері өткен 51 жылда француз тілі ұмытылған жоқ. Қайта әлі де болса француз тілі мектептерде үйретілуде. Өйткені француз тілі әлемнің алда келе жатқан мәдени тілдердінің бірі. Сол тіл арқылы француз мәдениетінің жетістіктерінен Алжир халқы пайдаланып отыр. Сондықтан бүгінгі таңда Алжирдің халқы араб және француз тілдерінде еркін сөйлеуде. Мұны өткен желтоқсан айында Парижде кездескен бір француз оқымыстысынан сұрап білдім. Алжир халқында бізді қызықтырғаны оларда француз тілін білетін, бірақ ана тілі - арабшаны білмейтін бір де бір Алжирліктің жоқ екені. Барлығы екі тілді толық меңгерген. Құдай тағала бізге де осындай бақытты жазса екен.

Сол секілді орыс тілі де әлемнің алда келе жатқан мәдени тілдерінен бірі. Қазақ халқы бұл тілді ешқашан ұмытпауы керек. Тіпті Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың үш тұғырлы тіл саясатында нақты ортаға салынғандай, қазақ, орыс тілдеріне қоса ағылшын тілін де халқымыз толық меңгеруге тиіс.

Ал, орыс тілін білген қазақтардың орыс тілінің төл әліпбиі кириллицамен жазылған қазақша кітаптарды қиналмай оқи беретіні анық. Сондықтан латынға өтсек, ұрпақтарымыз кириллицадағы рухани қазналарды қалай оқиды деп алаңдауға негіз жоқ. Тіпті латынға өткеннен кейін бұрын кириллицамен жазылған еңбектерді латынға көшіруге де қажет жоқ. Оларды қазақ және орыс тілдерін білген кез келген адам еркін оқи береді.

Ал, латынға көшу қазаққа не үшін қажет деген сұраққа келер болсақ:

Біріншіден, қазақ халқы славян текті халық емес, олай болса, славян текті халықтар ғана қолданатын әліпбиді қолдану ыңғайсыз. Сондықтан тәуелсіз Қазақ елі Кеңес Одағы кезінде қазақ халқының ықтиярынсыз таңылған бөгде халықтың әліпбинен арылатын кезі келді.

Бүгінгі таңда кириллица әріптерін әлемде он екі ел қолданады: Олардың сегізі славян текті халықтар. Атап айтқанда Белоруссия, Босния,  Болгария, Македония, Черногория, Россия, Сербия және Украина. Славян текті болмаған төрт ел де осы әріптерді қолданады. Олар Казақстаннан басқа, Кырғызстан, Монғолия және Тәжікстан. Ал осы төртеудің ішінде Монғолия мен Тәжікстан сол кириллицаға қоса өздерінің төл әліпбилері монғол және араб жазуларын да бірге пайдалануда. Сонда әлемде алфавит мәселесінде кириллицаға кіріптар болып отырған екі-ақ ел болып отыр: Қазақстан мен Қырғызстан.

Қазақтар мен қырғыздар түркі-мұсылман халықтар тобына жатады. Сондықтан олар бұрын, яғни Кеңес Одағына бодан болмастан алдын, түркі-мұсылман халықтары қолданған араб әліпбиін ұстанатын. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, оның құрамындағы түркі-мұсылман халықтардан Әзірбайжан, Өзбекстан мен Түркіменстан тәуелсіздік алғаннан кейін көп уақыт өткізбестен славян халықтарына тән әліпбиден бас тартып, бүгінгі таңда түркі-мұсылман халықтар қолданып отырған латын әліпбиіне көшті. Міне, сондықтан Қазақстаннын да латынға көшетін уақты келді.

Бірақ Қазақстанның кириллицаны тастап латынға көшуі көршісі Ресеймен достық байланыстарынан бас тартуы мағынасына келмеуге тиіс. Өйткені ол Қазақстанның ішкі ұлттық мәдени мәселесі. Ол мәселенің көрші елдермен қатнастарға қатысы жоқ. Ресей Қазақстанның көршісі, екі елдің достық негіздегі байланыстары екі елдің пайдасына екені анық. Сондықтан Қазақстанның латын әліпбиіне өтуі Ресеймен достық байланыстарды жалғастыруға кедергі емес.

Екіншіден, қазақ халқы латынға көшу арқылы бүгінгі үстем мәдениеттердің кіші мәдениеттерді аждаһадай жұтып жатқан жаһандану дәуірінде өзінің ұлттық мәдениетін, тілін сақтауға септігін тигізеді. Өйткені қазақтар латынға көшу арқылы өзіне туысқан әзірбайжан, өзбек, түрік, түркімен сияқты елдермен бір әліпби жүйесіне өткен болады. Сөйтіп, туысқан елдер бір-біріне селбесіп жаһандану дәуірінің мәдени қауіп қатерлеріне қарсы бірге табан тірей алады.

Үшіншіден, латын әріптері бүгінгі таңда технология мен компютерге ең ынғайлы әріп жүйесі. Бұдан да ұтарымыз көп.

Латынға көшу шешімі алынған жағдайда байқайтын маңызды мәселе - қай жүйеде көшу мәселесі. Мұнда жалпы айтқанда үш жүйе айтылуда:

Біреулер ағылшын тіліндегі нұсқасына сол күйінде өтейік, екінші біреулер түрік тілінің толықтырылған нұсқасын алайық, ал үшінші біреулер болса, латында қазақ тілінде жоқ дыбыстарға жаңа таңба табайық немесе сол дыбыстарды қос әріптермен бейнелейік дейді.

Өз ойымды айтар болсам, ағылшын тіліндегі нұсқа қазаққа мүлде келмейді. Жаңа әріп немесе қос әріп пайдаланудан қазақ халқы не ұтады? Сондықтан Түркияның 90 жылға таяу уақыттан бері қолданып келе жатқан жүйесінің ғалымдар тарапынан толықтырылған 34 әріптік жүйесін пайдаланғаны дұрыс. Һәм бұл әріптерді бүкіл Түркі дүниесі пайдаланатын болса, сонда 200 миллионнан астам түркі дүниесі арасында түсіністік те, ынтымақтастық та нығаяр еді. Сөйтіп, қазақ халқы бір оқпен екі қоян атып әрі бүгінгі заманауиең үздік әліпби жүйесіне өткен болады және туысқан халықтармен ынтымақтастығы күшейе түседі. «Бөлінгенді бөрі жейді» деген қағида әсіресе бүгінгі жаһандану дәуірінде ескеретін қағида болып отыр.

Латын әріптеріне көшкен уақытта оның іске асуында көп қиыншылық болады деуге негіз жоқ. Өйткені бүгінгі таңда әсіресе жастар ағылшын тілін де білгендіктін ертен-ақ латынға көшкеннің өзінде қиналмай оқи да, жаза да біледі. Тіпті бүгінгі таңда ғаламторда, Қазақстан латынға көшу жайында шешім қабылдамағанның өзінде, олар латын әріптерімен қазақша жазып та жатыр. Қиыншылық белгілі жастың, атап айтқанда 40-тың үстіндегі, ағылшын тілін мүлде білмейтін азаматтарда болуы мүмкін. Олар латын әріптерін бір-екі күнде оқи алатын болса да, бірнеше ай сол әріптерде жазуда қиналары анық. Бірақ негізінде оңнан солға қарай жазылатын араб әріптеріне қарағанда, кириллица мен латын әріптерінің жүйесі бір. Тек бірқатар әріптерінің бейнесінде  өзгерістер бар. Мысалға айтар болсақ, 2014 жылдың басынан латынға көшуді қабылдаған Қазақстанда бір жыл екі әріп жүйесі қатар қолданылып, 2015 жылдан бастап толық латын әріптері жүйесіне өтуіне болады. Яғни, бір жылда бүкіл Қазақстан азаматтарының латынға үйреніп кетуіне болады.

Сонымен, сөзімізді қорытар болсақ, латын әріптеріне көшу тәуелсіздігіне 22 жылдан астам уақыт өткен және халықаралық қауымдастықта беделді орынға ие болған Қазақстанның рухани саладағы тәуелсіздігін айғақтайтын шара болып табылады. Ол сонымен қатар, әлемнің технологияда үздік дамыған елдері және туысқан түркі халықтарымен етене араласуына мол мүмкіндік береді. Оның үстіне бұл шара Қазақстанның бүгінгі даму үрдісінің рухани саладағы жалғасы болып табылады. Сондай-ақ ол тәуелсіздікті, әсіресе мәдени саладағы тәуелсіздікті бекемдей түседі. Сондықтан Қазақстан латынға неғұрлым тезірек көшсе, соғырлым ұтымды болмақ.

Әбдіуақап Қара,

Тарих ғылымының докторы,

Мимар Синан көркем өнер университетінің профессоры

Abai.kz