بۇگىنگى تاڭدا قازاق قوعامىندا لاتىن الفاۆيتىنە ءوتۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. وتە دۇرىس! مۇنداي ماڭىزدى دا وزەكتى ماسەلە ارينە، وسىلايشا قوعامنىڭ ءتۇرلى قاتپارلارى تاراپىنان وڭدى-سولدى تالقىلانۋعا ءتيىس. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق ەلى ۇتىمدى ءبىر شەشىمگە كەلەرى ءسوزسىز.

وسى ورايدا پىكىر ايتقان ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ كيريلليتسادان لاتىنعا كوشۋىنىڭ قاجەتتىلىگىن باسا كورسەتىپ جاتىر. از عانا ادام وسى كيريلليتسادا اينىماي قالۋ جايىندا ءۋاج ايتۋدا. ولاردىڭ بۇل ءۇشىن ايتار ءبىر عانا سەبەبى بار. ول - لاتىن ارىپتەرىنە وتكەن جاعدايدا سوعان دەيىن كيريلليتسادا جازىلعان كىتاپتار، ماقالالار، جۋرنالدار نە بولادى؟ كەلەر ۇرپاق وسىلارداعى باي رۋحاني-مادەني مۇرادان كوز جازىپ قالماي ما دەگەن الاڭداۋشىلىق.

بۇگىنگى تاڭدا قازاق قوعامىندا لاتىن الفاۆيتىنە ءوتۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. وتە دۇرىس! مۇنداي ماڭىزدى دا وزەكتى ماسەلە ارينە، وسىلايشا قوعامنىڭ ءتۇرلى قاتپارلارى تاراپىنان وڭدى-سولدى تالقىلانۋعا ءتيىس. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق ەلى ۇتىمدى ءبىر شەشىمگە كەلەرى ءسوزسىز.

وسى ورايدا پىكىر ايتقان ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ كيريلليتسادان لاتىنعا كوشۋىنىڭ قاجەتتىلىگىن باسا كورسەتىپ جاتىر. از عانا ادام وسى كيريلليتسادا اينىماي قالۋ جايىندا ءۋاج ايتۋدا. ولاردىڭ بۇل ءۇشىن ايتار ءبىر عانا سەبەبى بار. ول - لاتىن ارىپتەرىنە وتكەن جاعدايدا سوعان دەيىن كيريلليتسادا جازىلعان كىتاپتار، ماقالالار، جۋرنالدار نە بولادى؟ كەلەر ۇرپاق وسىلارداعى باي رۋحاني-مادەني مۇرادان كوز جازىپ قالماي ما دەگەن الاڭداۋشىلىق.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداي الاڭداۋشىلىق ورىنسىز. كەلەر ۇرپاق ەشقاشان كيريلليتسامەن جازىلعان دۇنيەلەردەن كوز جازىپ قالمايدى. سەبەبى، قازاقستاندا ورىس ءتىلى ارقاشان ەكىنشى ءتىل ورنىندا جۇرەدى. مۇنداي تاجريبە باسقا ەلدەردە بارشىلىق. ماسەلەن الجير ەلى. كەزىندە فرانتسۋزداردىڭ وتارى بولعان ەل. وتارلىق كەزەڭدە حالىققا جاپپاي فرانتسۋز ءتىلى ۇيرەتىلگەن ەدى. الجير 1962 جىلى وتارلىقتان قۇتىلىپ، تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. سودان بەرى وتكەن 51 جىلدا فرانتسۋز ءتىلى ۇمىتىلعان جوق. قايتا ءالى دە بولسا فرانتسۋز ءتىلى مەكتەپتەردە ۇيرەتىلۋدە. ويتكەنى فرانتسۋز ءتىلى الەمنىڭ الدا كەلە جاتقان مادەني تىلدەردىنىڭ ءبىرى. سول ءتىل ارقىلى فرانتسۋز مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىنەن الجير حالقى پايدالانىپ وتىر. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا ءالجيردىڭ حالقى اراب جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە ەركىن سويلەۋدە. مۇنى وتكەن جەلتوقسان ايىندا پاريجدە كەزدەسكەن ءبىر فرانتسۋز وقىمىستىسىنان سۇراپ ءبىلدىم. الجير حالقىندا ءبىزدى قىزىقتىرعانى ولاردا فرانتسۋز ءتىلىن بىلەتىن، بىراق انا ءتىلى - ارابشانى بىلمەيتىن ءبىر دە ءبىر الجيرلىكتىڭ جوق ەكەنى. بارلىعى ەكى ءتىلدى تولىق مەڭگەرگەن. قۇداي تاعالا بىزگە دە وسىنداي باقىتتى جازسا ەكەن.

سول سەكىلدى ورىس ءتىلى دە الەمنىڭ الدا كەلە جاتقان مادەني تىلدەرىنەن ءبىرى. قازاق حالقى بۇل ءتىلدى ەشقاشان ۇمىتپاۋى كەرەك. ءتىپتى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتىندا ناقتى ورتاعا سالىنعانداي، قازاق، ورىس تىلدەرىنە قوسا اعىلشىن ءتىلىن دە حالقىمىز تولىق مەڭگەرۋگە ءتيىس.

ال، ورىس ءتىلىن بىلگەن قازاقتاردىڭ ورىس ءتىلىنىڭ ءتول ءالىپبيى كيريلليتسامەن جازىلعان قازاقشا كىتاپتاردى قينالماي وقي بەرەتىنى انىق. سوندىقتان لاتىنعا وتسەك، ۇرپاقتارىمىز كيريلليتساداعى رۋحاني قازنالاردى قالاي وقيدى دەپ الاڭداۋعا نەگىز جوق. ءتىپتى لاتىنعا وتكەننەن كەيىن بۇرىن كيريلليتسامەن جازىلعان ەڭبەكتەردى لاتىنعا كوشىرۋگە دە قاجەت جوق. ولاردى قازاق جانە ورىس تىلدەرىن بىلگەن كەز كەلگەن ادام ەركىن وقي بەرەدى.

ال، لاتىنعا كوشۋ قازاققا نە ءۇشىن قاجەت دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق:

بىرىنشىدەن، قازاق حالقى سلاۆيان تەكتى حالىق ەمەس، ولاي بولسا، سلاۆيان تەكتى حالىقتار عانا قولداناتىن ءالىپبيدى قولدانۋ ىڭعايسىز. سوندىقتان تاۋەلسىز قازاق ەلى كەڭەس وداعى كەزىندە قازاق حالقىنىڭ ىقتيارىنسىز تاڭىلعان بوگدە حالىقتىڭ الىپبينەن ارىلاتىن كەزى كەلدى.

بۇگىنگى تاڭدا كيريلليتسا ارىپتەرىن الەمدە ون ەكى ەل قولدانادى: ولاردىڭ سەگىزى سلاۆيان تەكتى حالىقتار. اتاپ ايتقاندا بەلورۋسسيا، بوسنيا،  بولگاريا، ماكەدونيا، چەرنوگوريا، روسسيا، سەربيا جانە ۋكراينا. سلاۆيان تەكتى بولماعان ءتورت ەل دە وسى ارىپتەردى قولدانادى. ولار كازاقستاننان باسقا، كىرعىزستان، مونعوليا جانە تاجىكستان. ال وسى تورتەۋدىڭ ىشىندە مونعوليا مەن تاجىكستان سول كيريلليتساعا قوسا وزدەرىنىڭ ءتول الىپبيلەرى مونعول جانە اراب جازۋلارىن دا بىرگە پايدالانۋدا. سوندا الەمدە الفاۆيت ماسەلەسىندە كيريلليتساعا كىرىپتار بولىپ وتىرعان ەكى-اق ەل بولىپ وتىر: قازاقستان مەن قىرعىزستان.

قازاقتار مەن قىرعىزدار تۇركى-مۇسىلمان حالىقتار توبىنا جاتادى. سوندىقتان ولار بۇرىن، ياعني كەڭەس وداعىنا بودان بولماستان الدىن، تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارى قولدانعان اراب ءالىپبيىن ۇستاناتىن. كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن، ونىڭ قۇرامىنداعى تۇركى-مۇسىلمان حالىقتاردان ءازىربايجان، وزبەكستان مەن تۇركىمەنستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كوپ ۋاقىت وتكىزبەستەن سلاۆيان حالىقتارىنا ءتان الىپبيدەن باس تارتىپ، بۇگىنگى تاڭدا تۇركى-مۇسىلمان حالىقتار قولدانىپ وتىرعان لاتىن الىپبيىنە كوشتى. مىنە، سوندىقتان قازاقستاننىن دا لاتىنعا كوشەتىن ۋاقتى كەلدى.

بىراق قازاقستاننىڭ كيريلليتسانى تاستاپ لاتىنعا كوشۋى كورشىسى رەسەيمەن دوستىق بايلانىستارىنان باس تارتۋى ماعىناسىنا كەلمەۋگە ءتيىس. ويتكەنى ول قازاقستاننىڭ ىشكى ۇلتتىق مادەني ماسەلەسى. ول ماسەلەنىڭ كورشى ەلدەرمەن قاتناستارعا قاتىسى جوق. رەسەي قازاقستاننىڭ كورشىسى، ەكى ەلدىڭ دوستىق نەگىزدەگى بايلانىستارى ەكى ەلدىڭ پايداسىنا ەكەنى انىق. سوندىقتان قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە ءوتۋى رەسەيمەن دوستىق بايلانىستاردى جالعاستىرۋعا كەدەرگى ەمەس.

ەكىنشىدەن، قازاق حالقى لاتىنعا كوشۋ ارقىلى بۇگىنگى ۇستەم مادەنيەتتەردىڭ كىشى مادەنيەتتەردى اجداھاداي جۇتىپ جاتقان جاھاندانۋ داۋىرىندە ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن، ءتىلىن ساقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. ويتكەنى قازاقتار لاتىنعا كوشۋ ارقىلى وزىنە تۋىسقان ءازىربايجان، وزبەك، تۇرىك، تۇركىمەن سياقتى ەلدەرمەن ءبىر ءالىپبي جۇيەسىنە وتكەن بولادى. ءسويتىپ، تۋىسقان ەلدەر ءبىر-بىرىنە سەلبەسىپ جاھاندانۋ ءداۋىرىنىڭ مادەني قاۋىپ قاتەرلەرىنە قارسى بىرگە تابان تىرەي الادى.

ۇشىنشىدەن، لاتىن ارىپتەرى بۇگىنگى تاڭدا تەحنولوگيا مەن كومپيۋتەرگە ەڭ ىنعايلى ءارىپ جۇيەسى. بۇدان دا ۇتارىمىز كوپ.

لاتىنعا كوشۋ شەشىمى الىنعان جاعدايدا بايقايتىن ماڭىزدى ماسەلە - قاي جۇيەدە كوشۋ ماسەلەسى. مۇندا جالپى ايتقاندا ءۇش جۇيە ايتىلۋدا:

بىرەۋلەر اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقاسىنا سول كۇيىندە وتەيىك، ەكىنشى بىرەۋلەر تۇرىك ءتىلىنىڭ تولىقتىرىلعان نۇسقاسىن الايىق، ال ءۇشىنشى بىرەۋلەر بولسا، لاتىندا قازاق تىلىندە جوق دىبىستارعا جاڭا تاڭبا تابايىق نەمەسە سول دىبىستاردى قوس ارىپتەرمەن بەينەلەيىك دەيدى.

ءوز ويىمدى ايتار بولسام، اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقا قازاققا مۇلدە كەلمەيدى. جاڭا ءارىپ نەمەسە قوس ءارىپ پايدالانۋدان قازاق حالقى نە ۇتادى؟ سوندىقتان تۇركيانىڭ 90 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان بەرى قولدانىپ كەلە جاتقان جۇيەسىنىڭ عالىمدار تاراپىنان تولىقتىرىلعان 34 ارىپتىك جۇيەسىن پايدالانعانى دۇرىس. ءھام بۇل ارىپتەردى بۇكىل تۇركى دۇنيەسى پايدالاناتىن بولسا، سوندا 200 ميلليوننان استام تۇركى دۇنيەسى اراسىندا تۇسىنىستىك تە، ىنتىماقتاستىق تا نىعايار ەدى. ءسويتىپ، قازاق حالقى ءبىر وقپەن ەكى قويان اتىپ ءارى بۇگىنگى زاماناۋيەڭ ۇزدىك ءالىپبي جۇيەسىنە وتكەن بولادى جانە تۋىسقان حالىقتارمەن ىنتىماقتاستىعى كۇشەيە تۇسەدى. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن قاعيدا اسىرەسە بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ەسكەرەتىن قاعيدا بولىپ وتىر.

لاتىن ارىپتەرىنە كوشكەن ۋاقىتتا ونىڭ ىسكە اسۋىندا كوپ قيىنشىلىق بولادى دەۋگە نەگىز جوق. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا اسىرەسە جاستار اعىلشىن ءتىلىن دە بىلگەندىكتىن ەرتەن-اق لاتىنعا كوشكەننىڭ وزىندە قينالماي وقي دا، جازا دا بىلەدى. ءتىپتى بۇگىنگى تاڭدا عالامتوردا، قازاقستان لاتىنعا كوشۋ جايىندا شەشىم قابىلداماعاننىڭ وزىندە، ولار لاتىن ارىپتەرىمەن قازاقشا جازىپ تا جاتىر. قيىنشىلىق بەلگىلى جاستىڭ، اتاپ ايتقاندا 40-تىڭ ۇستىندەگى، اعىلشىن ءتىلىن مۇلدە بىلمەيتىن ازاماتتاردا بولۋى مۇمكىن. ولار لاتىن ارىپتەرىن ءبىر-ەكى كۇندە وقي الاتىن بولسا دا، بىرنەشە اي سول ارىپتەردە جازۋدا قينالارى انىق. بىراق نەگىزىندە وڭنان سولعا قاراي جازىلاتىن اراب ارىپتەرىنە قاراعاندا، كيريلليتسا مەن لاتىن ارىپتەرىنىڭ جۇيەسى ءبىر. تەك بىرقاتار ارىپتەرىنىڭ بەينەسىندە  وزگەرىستەر بار. مىسالعا ايتار بولساق، 2014 جىلدىڭ باسىنان لاتىنعا كوشۋدى قابىلداعان قازاقستاندا ءبىر جىل ەكى ءارىپ جۇيەسى قاتار قولدانىلىپ، 2015 جىلدان باستاپ تولىق لاتىن ارىپتەرى جۇيەسىنە وتۋىنە بولادى. ياعني، ءبىر جىلدا بۇكىل قازاقستان ازاماتتارىنىڭ لاتىنعا ۇيرەنىپ كەتۋىنە بولادى.

سونىمەن، ءسوزىمىزدى قورىتار بولساق، لاتىن ارىپتەرىنە كوشۋ تاۋەلسىزدىگىنە 22 جىلدان استام ۋاقىت وتكەن جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا بەدەلدى ورىنعا يە بولعان قازاقستاننىڭ رۋحاني سالاداعى تاۋەلسىزدىگىن ايعاقتايتىن شارا بولىپ تابىلادى. ول سونىمەن قاتار، الەمنىڭ تەحنولوگيادا ۇزدىك دامىعان ەلدەرى جانە تۋىسقان تۇركى حالىقتارىمەن ەتەنە ارالاسۋىنا مول مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل شارا قازاقستاننىڭ بۇگىنگى دامۋ ءۇردىسىنىڭ رۋحاني سالاداعى جالعاسى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق ول تاۋەلسىزدىكتى، اسىرەسە مادەني سالاداعى تاۋەلسىزدىكتى بەكەمدەي تۇسەدى. سوندىقتان قازاقستان لاتىنعا نەعۇرلىم تەزىرەك كوشسە، سوعىرلىم ۇتىمدى بولماق.

ابدىۋاقاپ قارا،

تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى،

ميمار سينان كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz