Bógetting búzyluyna dauyl emes, jemqorlyq sebep bolghan...

1 mamyr kýni tana ata Sardoba su qoymasyndaghy bóget búzyldy. Su jergilikti túrghyndardyng ýileri men egis dalalaryn basyp qaldy. 70 mynday adam shúghyl kóshirildi. Ózbekstandaghy alghashqy iri su nysany sanalatyn Sardoba su qoymasynyng qúrylysy Shavkat Mirziyaevting bastamasymen onyng premier-ministr kezinde bastalyp, ol preziydent bolghan kezde ayaqtaldy. Bógetting búzyluynan neshe milliondaghan zarar kelgeni әli naqty aitylghan joq. Búl apatqa kinәli kimder jәne olar jazagha tartyla ma? Ózbekstandyqtardyng kópshiligin osy mәsele tolghantyp otyr.

Sardobada ne boldy? Resmy jauap

«Ozodlikpen» әngimesinde Ózbekstannyng Su sharuashylyghy ministrligining su qoymalarynyng jaghdayyna monitoring jasau basqarmasynyng jetekshisi Sharifjon Kuchkarov bastapqy tekseru júmystary bógetting astynghy jaghyn tosynnan soqqan dauyldy jel búzuy mýmkin ekenin kórsetip otyr deydi.

– Dauyldy jelding sony su qoymasyndaghy joyqyn tolqyngha úlasty. Bógetting eng biyik túsy 32 metr, eng alasa jeri – 28 metr. Bógetting tómengi jaghy tolqynnyng quatyna shydamay jaryldy. Shamalauymyzsha, keyingi 2-3 kýnde soqqan dauyl bógetting búzyluyna sebep boldy. Keyingi kýnderi elde nóser jauyn jauyp, dauyl túrghan song su qoymalarynyng bәri 24 saghattyq baqylaugha alynghan bolatyn, – deydi ministrlik ókili.

Tilshimizding «Sardoba su qoymasyn biylik tәulik boyy baqylauynda ústasa, onda apattyng aldyn nege ala almady?» degen súraghyna Sharifjon Kuchkarov «dauyldyng ekpini óte joyqyn boldy» dep jauap berdi.

Sardobada ne boldy? Beyresmy jauap

Alayda «Ozodliyk» redaksiyasymen habarlasqan qúrylys jәne su qoymasy salasynyng mamandary Syrdariya oblysyndaghy qasiretti oqighagha әbden shegine jetken jemqorlyqtyn, aqsha qymqyrudyng jәne monopoliyanyng sebep bolghanyn aitady. Olardyng kópshiligi osylay bolaryn aldyn ala sezdik dep te otyr.

– Eger nysandy salghan uaqytta jemqorlyqqa jol berilmese, qúrylys naqty smeta boyynsha jýrgizilse, qanday bóget bolsyn birinshi soqqan dauyldan qúlap qalmaydy. Múnday nysandardy barlyq ereje boyynsha salatyn adamdar shekten tys bayyp ketpeydi. Su qoymasynyng qúrylysy asa auqymdy. Búl 25 million dollarlyq joba. Eger qúrylys kompaniyasy osynshama aqshanyng 20-30 payyzyn «syndyrmasa», qúrylys salu ýshin aidalagha baryp qaytsin.

Úrlau shemasy qarapayym-aq. Mәselen, su qoymasyn salugha arnalghan jerde 1000 tekshemetr qúmdy tegisteu qajet bolsa, olar 500 tekshemetr qúmdy ghana júmsaydy. Qiyrshyq tas, beton sekildi basqa qúrylys materialdaryn da osylay paydalanady. Mysaly, men – qúrylysshymyn delik, qiyrshyq tas shygharatyn zauytpen 1000 tekshemetr ónim satyp alu ýshin shart jasasamyn. Qaghazda qúny 10 myng dollar dep kórsetiledi. Shyn mәninde men tek 500 tekshemetr ghana qiyrshyq tas satyp alamyn da, zauyttyng shotyna 10 myng dollar audaramyn. Alayda zauyt maghan búl aqshanyng teng jartysyn qolma-qol qaytaryp beredi. Múnyng atyn «otkat» deydi. Qazir býkil qúrylys nysandary osy shemamen júmys isteydi – kópqabatty ýy bolsyn, metro stansasy bolsyn, su qoymasy bolsyn, bәribir. Al endi myna su qoymasyn salugha qansha aqsha bólindi jәne ony salghan adamdar qazir qalay túryp jatyr, salystyryp kóriniz. Su qoymasyn salu ýshin qarastyrylghan qarjynyng kimning qaltasyna ketkenin sonda týsinesiz, – deydi maman.

Sardoba su qoymasyn salugha qatysqan Syrdariya oblysynyng túrghyny «Ozodlikpen» әngimesinde әlgi mamannyng aitqanyn rastady.

– Men osy su qoymasyn salugha qatystym, sondyqtan qiyrshyq tas pen jay tastyng normadan әldeqayda az paydalanylghanyn jaqsy bilemin. Qúrylys kezinde nysangha qajetti materialdar tasyghan jýk mashinalary qiyrshyq tas pen jay tasty jol-jónekey kórshi auyldardyng túrghyndaryna satty. Biz, ózbekter, «kóldeneng tabys» tabugha beyim túramyz. Syzbalarda bәri dәlme-dәl eseptelip, syzylghan. Al is barysynda bәri «ózbekshe variantpen» jýzege asady. Qazir «Shymqorghan» auyl okrugynda da su qoymasyn salyp jatyr. Ol jerdegi jaghday da osynday, solyarkany úrlap, satuda. Olardyng keyingi eki jylda qansha solyarkany satyp qúrtqanyn bir Qúdaydyng ózi bilsin. Jergilikti túrghyndar ýreymen ómir sýrip jatyr. Áyteuir ol jer de Sardobanyng kýiin keship jýrmese jarar edi, – deydi súhbattasymyz.

Sardobany kim saldy?

«Ozodliyk» derekkózderining mәlimetinshe, Sardoba su qoymasynyng basty tapsyrys berushisi «Uztemiryulkurilishmontaj» kәsipornynyng gidrotehnikalyq ghimarattardy salu jónindegi diyreksiyasy eken (al atalghan kәsiporyn «Uzbekiston temir yullari» memlekettik-aksionerlik temirjol kompaniyasyna qaraydy). Sardobany salu júmystaryna qosalqy merdigerlerdi osy diyreksiya jaldaghan. Qúrylys salasyndaghy bir-birine qatysy joq ózbek sheneunikteri Sardoba su qoymasynyng qúrylysyna basty jauapty «Tupalangstroy» JShQ (jauapkershiligi shekteuli qogham) ekenin aitty. Búl qúrylys kompaniyasy, «Ozodliyk» derekkózderine sәikes, «Uzbekgidroenergo» AQ-nyng basqarma tóraghasy Abdugany Sanginovqa tiyesili eken.

– Ózbekstanda su qoymasynyng bәrin Abdugany Sanginovke tiyesili kompaniyalar salady. Búl sala – onyng monopoliyasy. «Tupalangstroy» 80-jyldardyng sonynda Surhandariya oblysynda qúryldy. Sanginovtyng ózi de Surhandariya oblysynyng Sariasiya audanynyng tumasy. Búl qúrylys kompaniyasynda 1,5-2 myng adam júmys isteydi. Ózbekstandaghy su qúrylystarynyng bәrin «Tupalangstroy» jýrgizedi. Salyqtan jaltaru ýshin búl kompaniya basqa da JShQ sekildi, ýsh jyl sayyn atauyn auystyrady. Lizing negizinde iri qúrylys tehnikasyn jalgha beru biznesi de Sanginovtyng úlynyn, kýieu balasynyng jәne qyzdarynyng kompaniyalaryna tiyesili. Kompaniyalarynyng attary әraluan, biraq bәrining qojayyny bireu. 2017 jyly Sardoba su qoymasy paydalanugha berilgende ony sol uaqytta «Uzbekiston temir yullari» AQ basshysy bolghan, al qazir birinshi viyse-premier bolyp otyrghan Achilbay Ramatov qabyldap aldy. Ózbekstandaghy iri qúrylys nysandarynyng Ramatovqa qatysy joghy kemde-kem, – deydi Sardoba su qoymasynyng qúrylysyna tikeley qatysy bar sheneunik.

Ózbekstan Su sharuashylyghy ministrligining ókili «Ozodlikpen» әngime barysynda Sardoba su qoymasynyng bas merdigeri shynynda da «Uzbekiston temir yullari» AQ ekenin jәne «Tupalangstroy» kompaniyasynyng qosalqy merdigerler tiziminde bar ekenin rastady.

Iri nysandardyng qúrlysy tendersiz ótedi

«Ozodliyk» sóilesken Ózbekstandaghy qúrylys salasyna tikeley qatysy bar sheneunikter men mamandar eldegi iri nysandardyng qúrylysyna arnalghan tenderlerding bәri derlik jay «kóz ýshin» ghana ótkiziletinin aitady. Kóp jaghdayda nysandardy salu qúqyghy tendersiz-aq tandap alynghan kompaniyalargha beriledi, deydi olar.

– Sardoba su qoymasy sekildi milliondaghan aqsha túratyn iri nysandardyng qúrylysyna «bótenderdi» mýlde jolatpaydy. Eger múnday iske tәuekel etken «bóten» kompaniya bolsa, onda «otkattyn» kólemi keminde 40 payyzgha barady. Mәselen, tenderge joghary lauazymdy bir sheneunikting iyeligindegi ýsh týrli kompaniya qatysty delik. Solardyng biri tenderdi jenip alghan bolady. Qaghaz jýzinde tender ótkeni, oghan birneshe kompaniya qatysqany jazylady. Al shyn mәninde eshqanday tender ótpeydi. Sózim ótirik bolsa, Sardoba su qoymasy qúrylysyna qatysty qújattardyng bәrin ashyp kórsetsin. Su qoymasyn salghan kompaniya qanday tenderding negizinde ozyp shyghypty jәne ol kimge tiyesili eken, aitsyn, – deydi Ózbekstandaghy iri nysandardyng qúrylysyna tikeley qatysy bar injener.

Sardoba apatyna kim jauap beredi?

Ózbekstannyng Tótenshe jaghdaylar jónindegi ministrligi 1 mamyr kýni tótenshe jaghday saldaryn joy maqsatynda Arnayy ýkimet komissiyasyn qúrdy. Onyng qúramyna kimder engeni әli habarlanghan joq. Alayda «Ozodliktin» sóilesken adamdary apatqa tikeley kinәli adamdardyng tabylyp, jazalanatynyna senbeydi.

– Búl da Yunusabad metro liniyasyndaghy jaghday sekildi nәtiyjesiz ayaqtalady. Metro qúrylysyna bolmashy aqygha (tipti aqysyz deuge de bolady) júmys istegen qara júmysshylar men temirjolshylardy tartqan Ramatovtyng ózi edi ghoy. Qayghyly jaghdaydan song sol tótenshe jaghdaydyng sebebin tekseretin ýkimet komissiyasyn... Ramatovtyng ózi basqardy! Bәlkim, olar bir-eki qúrylysshygha qauipsizdik tehnikasyn saqtamadyndar dep aiyppúl salghan shyghar, biraq qasiretting negizgi aiyptylary joghary qyzmetterde otyr. Sardoba apatynyng sony da osylay bitedi. Ýkimettik komissiya qúramyna taghy da tótenshe jaghdaydy tuyndatqandar kirip alady da, bar kinәni tabighy apatqa jauyp, ózderi «sudan qúrghaq shyghady», – deydi qúrylys salasyndaghy ózbek sheneunikterining biri.

Alayda Ózbekstannyng Su sharuashylyghy ministrligining su qoymalarynyng jaghdayyna monitoring jasau basqarmasynyng jetekshisi Sharifjon Kuchkarov múnday pessimistik boljamdarmen kelispeytinin mәlimdedi.

– Bar kinәni tabighat apatyna jauyp, naqty aiyptylar jazadan qútylyp ketedi degen әngimelerde esh negiz joq. Ýkimet komissiyasy Sardobadaghy tótenshe jaghdaydyng býkil sebepterin jan-jaqty tekserip, ózining әdil sheshimin shygharady, – dedi ol".

«Ozodliyk» (Azattyq) saytynyng maqalasy

Ózbek tilinen audarghan: Sәken Sybanbay

Abai.kz