Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng 2019 jylghy 21 qazanda latyn grafikasy negizinde qazaq tili әlipbiyin jetildiru jónindegi Jarlyghy shyqty. Osy tapsyrmany oryndau ayasynda Últtyq komissiyada әlipbiyding 40-tan astam núsqasy, sonday-aq qazaq tilining emle erejelerining jobalary men pernetaqtadaghy әripterding ornalasu tәrtibi qaraldy.

Premier-Ministr Asqar Mamin ótkiz­gen Qazaq tili әlipbiyin latyn grafikasyna kóshiru jónindegi Últtyq komissiya oty­rysynda jetildirilgen jana latyn әlip­bii núsqasyn kórip quanyp qaldyq. «Jetil­dirilgen әlipby núsqasy qazaq tilining damuy­na jana serpin berip, onyng zamanauy ýrdis­terge say janghyruyna yqpal etedi. Aldaghy uaqytta qazaq tilin latyn grafikaly әlip­biyge kezen-kezenimen kóshiru baghytynda qar­qyn­dy júmys jýrgizu kerek», dep atap ót­ti Ýkimet basshysy.

Álipby tek latyn әlipbii bazalyq jýiesi tan­balarynan qúralghan. Búl әlipbiyde qazaq tilining 28 dybysy tolyq qamtylghan.

Qa­zirgi  jәne gh(ğ), sh(ş) qazaq әripteri diakritikalyq tanbalarmen beril­gen. Álipbiyde halyqaralyq tәjiriybede qol­danysta bar umlyaut ( ̈ ), makron ( ˉ ), sedili ( ̧), brevis ( ̌ ) diakritikalyq tanbalary qol­danylghan. Álipby qazaq tilining jazu dәs­týrinde ornyqqan «bir dybys – bir әrip» priyn­siypine tolyq sәikes keledi. Jana әlip­biyge kezen-kezenimen kóshu 2023 jyldan bastap 2031 jyl aralyghynda josparlanyp otyr. Elimiz ýshin strategiyalyq manyzy zor maqsat, ruhany tәuelsizdigimizding bastauy – latyn әlipbiyine de kózimiz ýirenip, kónilimiz senip kele jatyr.

2019 jylghy 6 qyrkýiektegi Últtyq ke­nesting alghashqy otyrysynda bizding úsy­nuy­myz boyynsha, eki digraf әripti alyp tas­tap, Sh-ny diakritikalyq tanbamen beru, Ch әr­pin mýlde alyp tastau jәne qazaqtyng I әrpin qaytaru turaly súrauymyz oryndaldy. Úsynghanymyzday, «i» әrip­terin búryn basyn­daghy nýktesimen jazyp keldik, sol kýii saqtaluy ýshin songhy núsqadan «i» men «i» әripteri tan­balarynyng ornyn auys­tyru kerek boldy. Sonda «i» әrpi búryn­ghyday tóbesindegi nýktelerimen, al «y», «i» әripteri nýktesiz jazylatyn bolady. Degen­men bir-eki týzetudi naqty aitpay ketu­ge bolmaydy. Birinshiden, songhy akutty núsqada I әrpining bas әrpi joghalyp ket­ken – Y әrpi ekeui de bir I tanbamen bel­gilegen. Qazir kez kelgen jerde latyn әlip­biyimen qazaqsha, kirillisamen oryssha, eki nús­qa jazuly túrady. Elding bәri onayyn tan­dap, kirillisa núsqasyn oqidy. Búl qazaq­tildilerding de latyn әlipbiyin ýirenuge keri әserin tiygizip, kedergi keltirude.

Osy mәselege de bir sheshim aityluy tiyis­tigin úsynghan edik. «Al Sh әrpin SH dep digraf­pen belgilegenshe, Sh-ny Ś dep bel­gileu kerek edi. Al CH dep belgilengen, qazaq­tyng til dybysyna jat, orys tilinen kel­gen Ch әrpin mýlde mýlde alyp tastau kerek. Ári múnday eki tanbaly emes – bir-aq tanba bolar edi. Búl 2 әrip múnda 4 әripting ornyn alyp otyr. Elbasy tapsyrmasynyng ózi әripterdi yqshamdau emes pe edi? Digraf­tan apostrofqa ótken kezding ózinde-aq búl әrip­ter bir әrippen belgilenip edi ghoy. Tek ýstindegi apostrofty akutqa auys­tyra salu kim­ge qiyndyq tudyrdy eken? Óitkeni «Ashana», Ashat» sózderi Ashana – Ashana, al Ashat – Ashat dep oqylady ghoy… Esimi Ishaq, Ishaq degender atyn erteng Ishaq dep jaz­sa, ony mynau Sh әrpin SH dep jazghanda, el qalay oqyp, qalay ataytynyna auzymyz barmay otyr?.. Ishaqtar jinalyp, jana әlippe komissiyasynyng mýshelerin izdep jýrmesin? Digraftan el bolyp aiqaylap jýrip zorgha qútylghanda, eki digraf әrip ne ýshin kirgizildi eken? Búlardy da týzeu kerek. «Jeti ret ólshep, bir ret kes» degen qazaq. Sondyqtan Sh әrpin SH dep belgilegen dú­rys emes, Ś dep belgileu kerek. «Ch» әr­pi bolmasa, kýn kóre almaytyndar bolsa da qazaqtyng til dybysy zandylyghyna baghy­nuymyz kerek. Sondyqtan alyp tas­tau kerek. «Chempion» men «chemodandy» qa­zaq bayaghydan shempion men shabadan dep aityp kele jatyr. Odan qirap qalghan esh­kimdi kórgen joqpyz. Sonymen birge V әrpimen belgilengen, orys tilinen kelgen «V» dybysy turaly da osylay aitugha bolady. «Ch» men «V» siyaqty «legioner» dybys­tarsyz kýn kóretin uaqyt jetti. Ru­hany janghyrugha basty baghyt bolghan jana әlipbiyding de negizgi maqsaty osy emes pe?!.» dep jazghan bolatynbyz. Álipbiyding jetil­dirilgen núsqasynda búdan búrynghy 32 әrip­ten biz aitqan «Ch» әrpin alyp tastap, 31 әrip qalypty.

Osy orayda kirill qúrsauynan shyghyp, latyn grafikasy negizindegi qazaq әlipbiyine ótu – kezindegi rubli aimaghynan shyghyp, tól tengemizdi qabyldaghanday manyzdy, ru­­ha­ny tәuelsizdikting bastauy bolatyny anyq. Últ­tyq ruhany dekolonizasiya latyn әlip­biyine kóshu әreketimen bastalu­da. Endi әrqay­symyz jana әlipbiyding artyqshylyghyn jal­py halyqqa tanystyratyn aqparattyq-nasihat­tyq júmysqa óz ýlesimizdi qosuymyz qajet.

Qazybek Isa,

Parlament Mәjilisining deputaty

Abai.kz