پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2019 جىلعى 21 قازاندا لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە قازاق ءتىلى ءالىپبيىن جەتىلدىرۋ جونىندەگى جارلىعى شىقتى. وسى تاپسىرمانى ورىنداۋ اياسىندا ۇلتتىق كوميسسيادا ءالىپبيدىڭ 40-تان استام نۇسقاسى، سونداي-اق قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەلەرىنىڭ جوبالارى مەن پەرنەتاقتاداعى ارىپتەردىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى قارالدى.

پرەمەر-مينيستر اسقار مامين وتكىز­گەن قازاق ءتىلى ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا وتى­رىسىندا جەتىلدىرىلگەن جاڭا لاتىن ءالىپ­بيى نۇسقاسىن كورىپ قۋانىپ قالدىق. «جەتىل­دىرىلگەن ءالىپبي نۇسقاسى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى­نا جاڭا سەرپىن بەرىپ، ونىڭ زاماناۋي ءۇردىس­تەرگە ساي جاڭعىرۋىنا ىقپال ەتەدى. الداعى ۋاقىتتا قازاق ءتىلىن لاتىن گرافيكالى ءالىپ­بيگە كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشىرۋ باعىتىندا قار­قىن­دى جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك»، دەپ اتاپ ءوت­تى ۇكىمەت باسشىسى.

ءالىپبي تەك لاتىن ءالىپبيى بازالىق جۇيەسى تاڭ­بالارىنان قۇرالعان. بۇل الىپبيدە قازاق ءتىلىنىڭ 28 دىبىسى تولىق قامتىلعان.

قا­زىرگى  جانە ع(ğ), ش(ş) قازاق ارىپتەرى دياكريتيكالىق تاڭبالارمەن بەرىل­گەن. الىپبيدە حالىقارالىق تاجىريبەدە قول­دانىستا بار ۋملياۋت ( ̈ ), ماكرون ( ˉ ), سەديل ( ̧), برەۆيس ( ̌ ) دياكريتيكالىق تاڭبالارى قول­دانىلعان. ءالىپبي قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ ءداس­تۇرىندە ورنىققان «ءبىر دىبىس – ءبىر ءارىپ» پرين­تسيپىنە تولىق سايكەس كەلەدى. جاڭا ءالىپ­بيگە كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوشۋ 2023 جىلدان باستاپ 2031 جىل ارالىعىندا جوسپارلانىپ وتىر. ەلىمىز ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ماقسات، رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستاۋى – لاتىن الىپبيىنە دە كوزىمىز ۇيرەنىپ، كوڭىلىمىز سەنىپ كەلە جاتىر.

2019 جىلعى 6 قىركۇيەكتەگى ۇلتتىق كە­ڭەستىڭ العاشقى وتىرىسىندا ءبىزدىڭ ۇسى­نۋى­مىز بويىنشا، ەكى ديگراف ءارىپتى الىپ تاس­تاپ، ش-نى دياكريتيكالىق تاڭبامەن بەرۋ، چ ءار­پىن مۇلدە الىپ تاستاۋ جانە قازاقتىڭ ءى ءارپىن قايتارۋ تۋرالى سۇراۋىمىز ورىندالدى. ۇسىنعانىمىزداي، «ءى» ءارىپ­تەرىن بۇرىن باسىن­داعى نۇكتەسىمەن جازىپ كەلدىك، سول كۇيى ساقتالۋى ءۇشىن سوڭعى نۇسقادان «ءى» مەن «ي» ارىپتەرى تاڭ­بالارىنىڭ ورنىن اۋىس­تىرۋ كەرەك بولدى. سوندا «ءى» ءارپى بۇرىن­عىداي توبەسىندەگى نۇكتەلەرىمەن، ال «ي»، «ي» ارىپتەرى نۇكتەسىز جازىلاتىن بولادى. دەگەن­مەن ءبىر-ەكى تۇزەتۋدى ناقتى ايتپاي كەتۋ­گە بولمايدى. بىرىنشىدەن، سوڭعى اكۋتتى نۇسقادا ءى ءارپىنىڭ باس ءارپى جوعالىپ كەت­كەن – ي ءارپى ەكەۋى دە ءبىر ءى تاڭبامەن بەل­گىلەگەن. قازىر كەز كەلگەن جەردە لاتىن ءالىپ­بيىمەن قازاقشا، كيريلليتسامەن ورىسشا، ەكى نۇس­قا جازۋلى تۇرادى. ەلدىڭ ءبارى وڭايىن تاڭ­داپ، كيريلليتسا نۇسقاسىن وقيدى. بۇل قازاق­تىلدىلەردىڭ دە لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنۋگە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، كەدەرگى كەلتىرۋدە.

وسى ماسەلەگە دە ءبىر شەشىم ايتىلۋى ءتيىس­تىگىن ۇسىنعان ەدىك. «ال ش ءارپىن SH دەپ ديگراف­پەن بەلگىلەگەنشە، ش-نى Ś دەپ بەل­گىلەۋ كەرەك ەدى. ال CH دەپ بەلگىلەنگەن، قازاق­تىڭ ءتىل دىبىسىنا جات، ورىس تىلىنەن كەل­گەن چ ءارپىن مۇلدە مۇلدە الىپ تاستاۋ كەرەك. ءارى مۇنداي ەكى تاڭبالى ەمەس – ءبىر-اق تاڭبا بولار ەدى. بۇل 2 ءارىپ مۇندا 4 ءارىپتىڭ ورنىن الىپ وتىر. ەلباسى تاپسىرماسىنىڭ ءوزى ارىپتەردى ىقشامداۋ ەمەس پە ەدى؟ ديگراف­تان اپوستروفقا وتكەن كەزدىڭ وزىندە-اق بۇل ءارىپ­تەر ءبىر ارىپپەن بەلگىلەنىپ ەدى عوي. تەك ۇستىندەگى اپوستروفتى اكۋتقا اۋىس­تىرا سالۋ كىم­گە قيىندىق تۋدىردى ەكەن؟ ويتكەنى «اسحانا»، اسحات» سوزدەرى اshana – اشانا، ال Ashat – اشات دەپ وقىلادى عوي… ەسىمى ىسحاق، يسحاق دەگەندەر اتىن ەرتەڭ Ishaq دەپ جاز­سا، ونى مىناۋ ش ءارپىن SH دەپ جازعاندا، ەل قالاي وقىپ، قالاي اتايتىنىنا اۋزىمىز بارماي وتىر؟.. يسحاقتار جينالىپ، جاڭا الىپپە كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىن ىزدەپ جۇرمەسىن؟ ديگرافتان ەل بولىپ ايقايلاپ ءجۇرىپ زورعا قۇتىلعاندا، ەكى ديگراف ءارىپ نە ءۇشىن كىرگىزىلدى ەكەن؟ بۇلاردى دا تۇزەۋ كەرەك. «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» دەگەن قازاق. سوندىقتان ش ءارپىن SH دەپ بەلگىلەگەن دۇ­رىس ەمەس، Ś دەپ بەلگىلەۋ كەرەك. «چ» ءار­پى بولماسا، كۇن كورە المايتىندار بولسا دا قازاقتىڭ ءتىل دىبىسى زاڭدىلىعىنا باعى­نۋىمىز كەرەك. سوندىقتان الىپ تاس­تاۋ كەرەك. «چەمپيون» مەن «چەموداندى» قا­زاق باياعىدان شەمپيون مەن شابادان دەپ ايتىپ كەلە جاتىر. ودان قيراپ قالعان ەش­كىمدى كورگەن جوقپىز. سونىمەن بىرگە V ارپىمەن بەلگىلەنگەن، ورىس تىلىنەن كەلگەن «ۆ» دىبىسى تۋرالى دا وسىلاي ايتۋعا بولادى. «چ» مەن «ۆ» سياقتى «لەگيونەر» دىبىس­تارسىز كۇن كورەتىن ۋاقىت جەتتى. رۋ­حاني جاڭعىرۋعا باستى باعىت بولعان جاڭا ءالىپبيدىڭ دە نەگىزگى ماقساتى وسى ەمەس پە؟!.» دەپ جازعان بولاتىنبىز. ءالىپبيدىڭ جەتىل­دىرىلگەن نۇسقاسىندا بۇدان بۇرىنعى 32 ءارىپ­تەن ءبىز ايتقان «چ» ءارپىن الىپ تاستاپ، 31 ءارىپ قالىپتى.

وسى ورايدا كيريلل قۇرساۋىنان شىعىپ، لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق الىپبيىنە ءوتۋ – كەزىندەگى رۋبل ايماعىنان شىعىپ، ءتول تەڭگەمىزدى قابىلداعانداي ماڭىزدى، رۋ­­حا­ني تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋى بولاتىنى انىق. ۇلت­تىق رۋحاني دەكولونيزاتسيا لاتىن ءالىپ­بيىنە كوشۋ ارەكەتىمەن باستالۋ­دا. ەندى ارقاي­سىمىز جاڭا ءالىپبيدىڭ ارتىقشىلىعىن جال­پى حالىققا تانىستىراتىن اقپاراتتىق-ناسيحات­تىق جۇمىسقا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋىمىز قاجەت.

قازىبەك يسا،

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى

Abai.kz