Erlan Qasenov. Iliyas Jansýgirov. Jalghyzdyq
(I.Jansýgirov poeziyasyndaghy «jalghyzdyq» konseptisining lingvokognitivtik sipaty)
(I.Jansýgirov poeziyasyndaghy «jalghyzdyq» konseptisining lingvokognitivtik sipaty)
Adam balasynyng kognitivtik sanasynda «jalghyzdyq» konseptisi erekshe oryn alghany belgili. Sebebi, ólimning alghysharty da keyingi saldary da adam balasynyng qayghyru әreketine úlasyp, belgili uaqyt ólshemine sәikes jekelenuge, yaghny jalghyzdyqqa әkelip tireydi. Búl - jaratylystyng búljymas zandylyghy. «Jalghyzdyq» - islam dinining tiregi Tauhid iliminin negizgi úghymdarynyng biri. Jalghyzdyq - tútas jaratylysty, mәn men barlyqty Jaratushy Alla Taghala, sonyng ghana qasiyet belgisi. «Jalghyzdyq Qúdaygha ghana jarasady» deu, Qazaq tanymynyng tiregi Kanondyq Islam ekenin kórsetedi. Búl, Qazaq halqynyn әuliye, hakim, danyshpan jәne ghúlamalargha qúrmetpen qaraghanyn, biraq ólsheusizben ólshengenderdi qabyldamaghanyn bayqatady. Jalghyzdyq - filosofiyada da negizgi úghym - kategoriya, sóz ónerinde, sol siyaqty beyneleu ónerinde basty kórkemdik estetikalyq motiyv» [1, 120-121 b.]. Al «Sopylyq dýniyetanymgha negizdelgen jyraulyq qoldanysta jalghyzdyq pen jekelik ózara irgeles te, alshaq ta úghymdardy beretin kognitivtik birlikter retinde tanylady. Jalghyz jәne jeke sózderi leksika-semantikalyq birlik retinde bir dengeydegi maghynalas sózder bolghanymen belgili bir últtyng tildik-mәdeny konteksindegi mentaldy birlik - konsept retinde keyde bir-birimen sәikese bermeydi. Jalghyzdyq konseptisi jyraulyq poetikada bir, taq, jalghyz sózderining úghymdyq ayasynda aiqyndalady. «Jalghyzdyq tek allagha jarasqan» degen filosofiyalyq konsepsiya boyynsha jalghyzdyq jeke adamdar ýshin «jaman» dep baghalansa, jekelik kerisinshe, «daralyq, ózgeden erekshelik, artyqshylyq» retinde baghalanady. «Qúm jiylyp tac bolmas, qúl jiylyp bas bolmas» degen qanatty qaghidanyng astarynda jalpy kópshiliktin nemese birynghaylyqtyng antipody jeke, yaghny dara túlgha turaly tanym jatqany angharylady» [2, 22 b.]. Poetikalyq mәtindegi konseptilik qúrylymdardyng kórinisi turaly zerttegen ghalym A.Ámirbekova «jalghyzdyq» konseptisine toqtala kele: «Jalghyzdyq - búl metafizikalyq konsept. Baqyt úghymy sekildi týsinilui kýngirt úghynyluy men tanyluy qiyn úghym» - degen pikir bildiredi [3, 54 b.].
«Jalghyzdyq qúdaygha ghana jarasqan», «Jalghyz jigit jarymas» degen siyaqty t.b. paremiologiyalyq birlikterden bayqalatyn jalghyzdyq turaly halyqtyq úghym-týsinik óleng tilinde, aqyn I.Jansýgirovtyng kórkemdik tanymynda erekshe qyrynan aiqyndala týsedi. Poetikalyq mәtindegi «jalghyzdyq» konseptisining psihologiyalyq aspektisi: dýniyeden aulaqtanu, japandy jalghyz kezu, oty óshu freymderi arqyly tanylady. Filosofiyalyq aspektisi taghdyr, jan baghu, ómir keshu, dýnie freymderimen beriledi. Mysaly:
Kóniline Qúlagerden qúiylyp múz,
Kýikiyip otyr tasta Aqan bayghyz. .
Jan tynyshyn elden emes, jerden tapqan,
Sonday bir adam bopty jany jalghyz («Qúlager» poemasynan).
Múnda «jalghyzdyq» konseptisi «jany jalghyzsyrau», «kýikiyip otyru», «jan tynyshyn izdeu» freym-ssenariylary arqyly tanylghan. Olar stereotiptik assosiasiyalyq tanbalar arqyly qalyptasqan.
Aqyn tuyndylaryndaghy, yaghny poetikalyq mәtindegi «jalghyzdyq» konseptisining kórinisi individualdy týsinikte jәne poetikaly beynelenuinde avtordyng jeke situasiyalary men metaforalau tәsilderi arqyly tanylatyny anyqtaldy. Ony mynaday kognitivtik modelder arqyly kórsetuge bolady:
«Jalghyzdyq - tynyshtyq» kognitivtik modeli. Jan kýiining tynyshtyq tabugha úmtylysy jalghyzdyqqa aparady. «Tereng týkpirdegi eren jan qozghalystarynyng sanamen býrkemelenui. Búl ataudyng maghynalyq bólshekteri ýnsizdik, tolghanys, túnghiyqqa batqan auyrlyq (oy), tylsym» [4, 97 b.].
«Shat kónildi», «teniz kónildi» azap alyp «jabyrqap japan týzdi jalghyz kezgen» adamnyng ómirdegi sharasyzdyghy ólimmen ten, biraq ólimdi moyynday otyryp ómir sýru - ózge әlemge enu. Demek, sharasyzdyq - ómir sýre otyryp ólu. Ómir men ólimning arajigi tek fiziologiyalyq jaqtan ghana ólshenbese kerek. Osy rette, sharasyzdyq, sharasyz bolu, әreketsiz qalu qazaq úghymynda «tiri ólik», «miskin» tildik birlikterimen sipattalady. Ol túmshalanugha, jekelenuge, bólek bir «tynysh әlemdi» izdeuge әrekettendiredi.
Tentirep tauda údayy, tasta qanghyp,
Oty óshken, boyynda joq jas qúmarlyq;
Ketkende qyzyq tarqap, qany suyp,
Aydaghan ay dalagha jany quyp.
Jap-jalghyz taudy, tasty mekendegen,
Janyna jolatqyzbay jandy juyq.
Ómirden jiyirkenip kónili suyp,
Qalghanday ainaladan ózge tuyp («Qúlager» poemasynan).
Búl joldardan tanylatyn jalghyzdyq - túrmys-tirshiliktegi jalghyzdyq emes, qúlazyghan ruhany jalghyzdyq. Aqynnyng oisuret, freymdik ssenariylik tanymynda qarastyrylghan «jalghyzdyq» konseptisining mәtindegi tildik eksplikasiyasy: oty óshu, qúmary tarqau, qyzyghy tarqau, qany suu, kónili suu elementteri arqyly kórinedi.
«Jalghyzdyq - ishki azap» kognitivtik modeli. «Adam - Álem, Álem - Adam» desek, adamnyng ruhany bolmysynyng kýireuinen jalghyzdyqqa jeteleydi, ómiri tek jabyghu men qúlazudan túrady.
Adam kónilining qúlazuy keyde adam ataulydan aulaqtaugha, jalghyzdyqqa jeteleydi. «Jalghyzdyq» - «dýniyeden aulaqtanu», tughan elden kete almau - «azap». Filosofiyalyq túrghydan týsindirer bolsaq, ishki jannyng әldebir absolutti kýshke úmtyluy.
Ol kýnde osy tauda jalghyz jan jýr,
Dýniyeden aulaqtanghan dabyr-dýbir,
Qara shal qayyndy otyr kólenkelep,
Bir qu bas shal ýstinde iluli túr.
Taba almay tynyshtyqty tughan elde,
Kete almay birjolata bóten jerge,
Tartqanda jalghyzdyqtan jany qorlyq,
Tósegen talay erler oqqa keude («Qúlager» poemasynan).
Dýniyeden aulaqtanu - freym. Sanadaghy stereotiptik assosiasiyalyq tanbalar arqyly qalyptasqan. Qazaq tanymynda dýniyeden aulaqtanu búl әlemnen joghalumen para-par. Joghalu. Abay tili sózdiginde: «qúru», joyylu», «joq bolyp ketu», «iz-týzsiz qúryp ketu» [5, 265 b.]. Konsept boyynsha: adamnyng dýniyeden bólektenui, ózge әlemge jol tartuy, ózin-ózi úmytuy, ishki tartystyng joghaluy. Ghalym Q.Jamanbaeva múny «adamnyng ózining ishki «Menimen» bas tartuy, prosespen tútasuy, ózin ózinen, dýniyeden bólu, ózin-ózi úmytu» - dep týsindiredi[4 , 95 b.].
«Jalghyzdyq - kónil jaylauy» kognitivtik modeli. «Kónilding Kókshetauy» - kónilding kórki, Kókshetaudyng súlulyghy. Búl poetikalyq teneu aqyn poeziyasynda «Kónilining Kókshetauy quang tartyp, Qyzyghyn qayghy oraghy ketken oryp» týrinde qoldanylady. «Qyzyghyn qayghy oru» - oisuret. Sanada beyneleu arqyly qalyptasqan.
Kónilge kólenkening syzat týsirui jalghyzdyqqa jeteleydi.
Bir kýnde bolghan jigit jan jaylauy,
Qayda onyng kýlki, oiynmen jaynandauy?
Qúlazyp kýzdi kýngi Kókshetauday,
Qyzyqtyng kóship ketken - sar jaylauy («Qúlager» poemasynan).
Adamnyng kónil jaylauy aluan týrli sezimning shetsiz-sheksiz kendigi, onyng jaz jaylauynyng kórinisindey san aluan qalpy. «Qyzyqtyn sar jaylauy kóship ketui» - búl ómirde qyzyq pen dumannyng qalmauy, әn men sәnning joghaluy, qúrdymgha ketui, qúlazu, jalghyzsyrau.
Týsindirme sózdikte «jalghyzsyrau», «jabyrqau», «kónilsizdik basu» dep týsindirilgen «qúlazu» - konsept boyynsha: tiri pendening ishki jan dýniyesining qanyrauy bolyp úghynylady.
«Jalghyzdyq - batyrlyq» kognitivtik modeli. «Jalghyzdyq» úghymy últtyng tanym kenistiginde birde jaghymdy, birde jaghymsyz astar beretini angharylady. Jalghyzdyq jaman úghym tuyndatqanmenen, jekelik ýnemi jaman bolyp tabylmaydy. Ol birde azap, birde qorlyq bolsa, keyde batyrlyq úghymymen de shektesedi. Sondyqtan «jalghyzdyq» konseptisine jalang әri bir jaqty qaraugha bolmaydy.
Kórgende múny halyq qaldy qatyp
«Mynaghan shygha almas-dep-eshkim batyp!»
Qoragha týsken jalghyz jolbarystay,
Ol túrdy, kórgen kózdi tanyrqatyp.
Jayrandap Jaysang Aqan qaymyqqan joq,
Jýregin jolbarystan ainytqan joq.
«Jat elde jalghyz jýrmin» dep iymenip,
Bolar dep týbin qalay qayghyrtqan joq («Qúlager» poemasynan).
Múndaghy «Qoragha týsken jalghyz jolbarystay», - oisuret. Sanada epizodty beynemen salystyru arqyly qalyptasqan.
«Jalghyzdyq - qorlyq» kognitivtik modeli.
«Jalghyzdyq. Darashyldyq. Japa -jalghyz qalu. Dýniyeden, әlemnen bólinu. Ózining janyn alastau» ghana emes, jalghyzdyq - qorlyq[4, 97 b.].Abay tili sózdiginde: «jalghyzdyq kóru - kemshilik kóru, opyq jeu, jalghyzsyrau» [5, 236 b.].
Tómendegi óleng joldarynda «jalghyzdyq» úghymyn tanytatyn tildik birlikter týgel derlik sanada metaforalanghan.
- «Ómir bitti, Edil?» dep,
«Molam - qoynyn, aq ózen,
Aq kóilegim - kebin!» dep
Edilge ózin kómgeni...
Jau qolynda el tappay
Jalghyz, әlsiz, panasyz...
Jan sayalar jer tappay,
Ólimge ózin bergeni... («Dala» poemasynan).
Jaqyn joq, janashyr joq, jalghyz qalyp,
Qúz qara zarlap jatyr, dir-dir qaghyp.
Bәigeni as etindey júlqylap jýr,
Bireuding jilinshigin malgha shaghyp («Qúlager» poemasynan).
«Edilge kómu», «jaqyny bolmauy», «janashyrsyz qalu» qayghy emes, kýiinu. «Kýiinu - yzalanu, qapa bolu, nazalanu, kei» [5, 339 b.]. Sondyqtan múndaghy jalghyzdyq azaptanumen, «jan azabymen» baylanysty kórinedi.
«Jalghyzdyq - kedeylik, әlsizdik» kognitivtik modeli.
Aqyn tanymynda jalghyzdyq әlsizdikti, kedeylikti tanytady.
Jabyla jalghyz ýige jau múndalap
Shang basty, shabuylmen qyrdy, joydy.
Ayy joq, jii júldyz. Qara týnek
Jyranqay bir tasada ózegirek
Jalghyz ýi, jarym-jandy kempir men shal.
Lyqyldap bir top bala jatyr týnep («Rýstem qyrghyny» poemasynan).
Poetikalyq mәtindegi «qara týnek», «jalghyz ýi», kempir-shal», «top bala» úghymdary ózara assosiasiyalyq tizbek qúryp, «qara týnek» qorqynysh, ýreydi, «jalghyz ýi» dәrmensizdikti, «kempir-shal», «top bala» әlsizdikti tanytady. Múndaghy «jalghyz jәne kóp qazaq halqynyng konseptualdyq tanymynda dýniyening jaqsy jәne jaman bólikteri retinde baghalauyshtyq ólshemge iye» [3, 21 b.].
«Jalghyzdyq - ókinish, uayym» kognitivtik modeli.
Jaratylys zandylyghy - tuu, ólu. Tilimizdegi «birge tumaq bar da, birge ólmek joq» paremiologiyalyq birligi astaryndaghy oy adamnyng týbinde jalghyzdyq torynan qútylmaytynyn tanytyp, «qayghy» konseptisimen astasatynyn anghartady.
Ómirdegi tosyn jaghdaylar men sebepterding әserinen, kenetten kelgen ajaldyng saldarynan zor qayghy, ókinish tuyndaytyny belgili.
Qúlager shapsang bauyryng jazylatyn,
Jeroshaq túyaghynmen qazylatyn.
Qúshaqtap qu dalada qaldym jylap,
Jazym bop jau qolynan jalghyz atym! («Qúlager» poemasynan).
Qazaqtyng jylqy ansatqan jarly, bayyn,
Jarlyny jalghyz atsyz aldy uayym («Qúlager» poemasynan).
Ayy joq, jii júldyz. Qara týnek
Jyranqay bir tasada ózegirek
Jalghyz ýi, jarym-jandy kempir men shal.
Lyqyldap bir top bala jatyr týnep («Rýstem qyrghyny» poemasynan).
Qazaq úghymyndaghy «óshken janbau» orny tolmas ókinishke әkelip, sheksiz «uayym» qayghy әlemine bastaydy. Búl abstraktyly úghym poetikalyq mәtinde «qu dalada jylau» oisureti arqyly tanylady. «Shyndyq dýniyedegi kórneki beynelerdi jalpylap, nәrselerding ishki qasiyetterin, tabighat pen qoghamnyng zandylyqtaryn abstraktyly oilau arqyly tanyp biledi. Abstraktyly oilau dýniyetanudyng ekinshi, joghary satysy bolyp tabylady. Sezimdik tanymgha qaraghanda oilau dýniyeni terenirek jәne tolyghyraq tanyp biluge mýmkindik beredi» [6, 199 b.].
Poetikalyq mәtinde konsept beyneli reprezentasiyada tanylyp, býtinning bólshegi modeliderimen obektivtengen.
Qoryta aitqanda, I.Jansýgirov poeziyasy boyynsha «jalghyzdyq» konseptisin sipattaytyn tezaurus: jalghyz qalu, jaqynsyz qalu, janashyrsyz qalu, jalghyz jýru, ómirden jiyirkenu, ay dalagha jany quu, jany jalghyzsyrau, jan tynyshyn izdeu, uayym alu, qu dalada jylau, t.b. tirkesterding semantikasy arqyly aiqyndalyp, әlsiz, panasyz, bayghyz sózderimen assosiasiyalanady.
«Qayghy» úghymyn tanytatyn oty óshu, qúmary tarqau, qyzyghy tarqau, qany suu, kónili suu, múz qúiylu, qayghy oraghy oru, kónilin quang tartu, t.b. frazeologiyalyq birlikter «jalghyzdyq» konseptisining mәnin dәl aiqyndaydy. Aqyn poeziyasy «jalghyzdyq» konseptisin tanytatyn konseptilik qúrylymdardan (freymder, ssenariyler, oisuretter t.b.) túratyndyqtan «jalghyzdyq» úghymynyng mәni barynsha tolyq kórinedi.
QASENOV E.S.
Abay atyndaghy QazÚPU-dyng agha oqytushysy, f.gh.k., Almaty qalasy.
Ádebiyetter tizimi:
1. Shanbay T. Úghym mәdeniyeti.Almaty:Rariytet, 2009. - 352 b.
2. Núrdәuletova B. Jyraular poetikasyndaghy dýniyening konseptualdyq beynesi. F.gh.d.disser.avtoref.Almaty, 2008. - 47 b.
3. Ámirbekova A. Konseptilik qúrylymdardyng poetikalyq mәtindegi verbaldanu ereksheligi (M.Maqataev poeziyasy boyynsha). Almaty, 2006. - 124 b.
4. Jamanbaeva Q. Til qoldanysynyng kognitivtik negizderi: emosiya, simvol, tildik sana. Almaty: Ghylym, 1998. - 140 b.
5. Abay tili sózdigi. - Almaty: Ghylym, 1968. - 734 b.
6. Qosymova G. Sheshendik ónerding negizderi. - Almaty: Bayanjýrek», 2007. - 296 b.
Negizgi әdebiyet:
I.Jansýgirov. Qúlager. Almaty: Atamúra, 2003. - 360 b.
«Abay-aqparat»
