«Almaty aqshamynyn» kitaphanasy» seriyasymen jaryq kórgen Sәken Sybanbaydyng «Dilding derti» kitabynan ýzindiler berudi jalghastyramyz. «Lad» Reseyden kómek súramaq!» atty maqala 2004 jyly jazylypty. Sodan beri 8 jyl ótse de Qazaqstannyng aqparattyq qauipsizdik sayasaty esh ózgermeginine, orystildi baspasóz ben sayasy úiymdardyng oiyna kelgenin istep, auzyna týskenin sóilep jýrgenine kezekti mәrte kóz jetkizesiz.

«Abay-aqparat»

«Jurnalisty v bede» qoghamdyq qory (Qazaqstanda múnday da qor bar eken) «Sóz jәne shygharmashylyq bostandyghyna qauip tóndi!» degen taqyryppen ýndeu jariyalapty. Múnday ýreyli ýndeuding qabyldanuyna Almatydaghy Medeu audandyq soty shygharghan sheshim sebep bolsa kerek. Elimizdegi Almaty, Shymkent, Jezqazghan, Qyzylorda, Taldyqorghan sekildi qala ataularyn Alma-Ata, Chimkent, Djezkazgan, Kzyl-Orda, Taldy-Kurgan dep jazyp, «qazaq memlekettiligin moyyndamaghany, qazaqtardy qúrmettemegeni, mensinbegeni ýshin» (talapkerding aryzynda osylay jazylypty) «Argumenty y fakty Kazahstan» gazetin Maqsút Orazay esimdi almatylyq azamat sotqa bergen bolatyn. Jogharyda atalghan sot onyng talap-aryzyn oryndy dep tauyp, gazetti búdan bylay qalalardyng resmy ataularyn elimizding Konstitusiyasynda jәne «QR әkimshilik-aumaqtyq qúrylysy turaly» zanynda kórsetilgen qalypta, búzbay jazugha mindettegen-di.

«Almaty aqshamynyn» kitaphanasy» seriyasymen jaryq kórgen Sәken Sybanbaydyng «Dilding derti» kitabynan ýzindiler berudi jalghastyramyz. «Lad» Reseyden kómek súramaq!» atty maqala 2004 jyly jazylypty. Sodan beri 8 jyl ótse de Qazaqstannyng aqparattyq qauipsizdik sayasaty esh ózgermeginine, orystildi baspasóz ben sayasy úiymdardyng oiyna kelgenin istep, auzyna týskenin sóilep jýrgenine kezekti mәrte kóz jetkizesiz.

«Abay-aqparat»

«Jurnalisty v bede» qoghamdyq qory (Qazaqstanda múnday da qor bar eken) «Sóz jәne shygharmashylyq bostandyghyna qauip tóndi!» degen taqyryppen ýndeu jariyalapty. Múnday ýreyli ýndeuding qabyldanuyna Almatydaghy Medeu audandyq soty shygharghan sheshim sebep bolsa kerek. Elimizdegi Almaty, Shymkent, Jezqazghan, Qyzylorda, Taldyqorghan sekildi qala ataularyn Alma-Ata, Chimkent, Djezkazgan, Kzyl-Orda, Taldy-Kurgan dep jazyp, «qazaq memlekettiligin moyyndamaghany, qazaqtardy qúrmettemegeni, mensinbegeni ýshin» (talapkerding aryzynda osylay jazylypty) «Argumenty y fakty Kazahstan» gazetin Maqsút Orazay esimdi almatylyq azamat sotqa bergen bolatyn. Jogharyda atalghan sot onyng talap-aryzyn oryndy dep tauyp, gazetti búdan bylay qalalardyng resmy ataularyn elimizding Konstitusiyasynda jәne «QR әkimshilik-aumaqtyq qúrylysy turaly» zanynda kórsetilgen qalypta, búzbay jazugha mindettegen-di.

Múnday nәtiyjeni kýtpese kerek, «AiyF-Kazahstan» gazeti búl mәselege ózining tórt betin arnap, kópshilikten tórelik izdepti. «Halyq ne oilaydy?» degen aidarmen berilgen saualnamada elge belgilisi bar, belgisizi bar biraz adam pikirin bildirgen. Onyng ishinde Qazaqstannyng halyq jazushysy Gerolid Beligerding oiy ózgelerden erekshelenip túr: «Qazaq auylynyng tәrbiyesimen ósken men ýshin, sóz joq, dúrysy - Almaty! Bәri qúrmetteytin jazushy Dmitriy Snegin de osynday pikirde edi. Alma-Ata - oidan shygharylghan atau, ótken ghasyrdyng 20-jyldarynda, bolishevikter kezinde payda boldy. Eger keybireuler qalanyng aty ózderi ýshin әuezdi estilgenin qalasa, «Alma-Ata» dep aita bersin, biraq ony «Otes yablok» dep audarmasyn, ol dúrys emes».

G.Beligerding jauabyn «ózgelerden erekshe» deytin sebebimiz, saualnamagha qatysqan basqa adamdardyng barlyghy derlik «Alma-Atany» qoldap shyqqan (ashyq qoldamaghandarynyng ózi «qalay jazylsa da maghan bәribir» synayyndaghy sipay qamshylaumen shektelgen). Basqasy basqa, «Alma-Atany» ansap jýrgenderding qatarynan qazaqtyng әigili әnshilerin kóremiz dep oilamaghan edik.

Mәselen, Roza Baghlanova: «Áriyne, Alma-Ata jaqsy! Almaty degendi kimning oilap shygharghanyn da bilmeymin (shamasy, bú kisi qala bayaghydan «Alma-Ata» dep atalyp, «Almaty» degendi keyin bireuler oilap tapqan dep esepteytin bolsa kerek - S.S.)... Alma-Ata - almalar qalasy degen sóz (sonda «Almaty» neni bildirip túr? - S.S.). Al Almaty septelmeydi de ghoy!» (oypyr-ay, qazaq endi óz qalasynyng atyn oryssha septelu-septelmeuine qarap qonggha da mәjbýr me? - S.S.) - dep, qatty renjipti.

Biybigýl Tólegenova: «Oryssha - Alma-Ata, qazaqsha - Almaty. Biraq maghan Alma-Ata ystyghyraq. Men búl ataugha bauyr basyp kettim...» - dep, aghynan jarylady.

Ermek Serkebaev bolsa: «Tek Alma-Ata! Men búl qalany 80 jyl Alma-Ata dep atap keldim (al qazaq halqy qansha ghasyrdan beri «Almaty» dep atap kele jatqanyn Erekeng bilmey me, әlde bilgisi kelmey me? - S.S.). «Almaty» birtýrli dóreki estiledi. Búdan qútylu kerek - jәne neghúrlym tezirek bolsa, soghúrlym jaqsy», - dep salypty.

Búl jerde bizdi býkil últ bolyp úlyqtaytyn adamdardyng jeme-jemge kelgende «barrikadanyng arghy betine» auysa saluy tandandyryp túrghan joq. Kenes ókimetining qolynan «jem jep» qalghan «ziyalylardyn» kimning tarysy pisse, sonyng tauyghy bola salatynyna boyymyz әbden ýirengen. «Olar qalaysha óz ana tilining aitylu-jazylu erekshelikterine nazar audarmaydy?» - bizdi airan-asyr etetini osy. «Almaty» - «Almaly» degen sóz ghoy! Qazaq tilinde qazir tek qatang dauyssyzben bitetin ataulargha («Sharbaq+ty», «Qamys+ty») ghana jalghanyp jýrgen «-ty» júrnaghy ilgerirekte úyang jәne ýndi dauyssyzdarmen, tipti dauysty dybyspen ayaqtalatyn sózderge de jalghanyp, «-ly» júrnaghynyng qyzmetin atqara bergen. «Ólenti», «Shiderti» siyaqty jer ataulary halyq shygharmalarynda az kezdespeydi.

Al «Alma-Ata» - orystardyng oidan shygharghan atauy. Ony qoldaushylar «búl da qazaqsha ghoy, sonda qazaqtargha ol nege jaqpaydy?» dep tang qalady. Joq, «Alma-Ata» - qazaqsha emes. Búl qazaq tilining eshqanday zandylyghyna sәikes kelmeydi. «Almanyng atasy» degen maghynany da bildirmeydi. Shyn mәninde «Alma-Ata» - «Almatyny» aitqysy kelmegen, ony qazaq tilining zandylyghyna say jazudy qalamaghan júrttyng búrmalaghan sózi (Qaraghandyny da sóitip «Karaganda» dep alghan joq pa?). Áytpese, «Almaty» degen sózde orys tiline tansyq eshqanday әrip joq. Endeshe orystildiler búghan nege qarsy? Óitkeni, olar «Almaty» dep aitsa, jazsa, qazaq memlekettiligin, ondaghy qazaq tilining ýstem boluy kerektigin moyyndap qoyghanday bolady. Al múny olardyng eshqashan moyyndaghysy kelmeydi. Esesine, «Alma-Ata» atauy olardy bayaghy kenestik kezenge, eshkim qazaq tili turaly, tituldy últ turaly әngime qozghaugha batpaghan baqytty shaqtargha jeteleydi. Onyng ýstine, búryn, kenes ókimeti túsynda qazaqtyng kópshiligi auylda túrdy, qalada basqa últ ókilderi basym boldy. Keyingi jyldary Almatyda qazaqtar kóbeye bastady, «Alma-Ata» dep emes, «Almaty» dep aitushylardyng sany kýrt ósti. Qazir orystildiler qalany qazaqtardyng ózinen qyzghanugha kóshti. Sondyqtan da sol tildegi baspasóz «Alma-Atadan» airylmau ýshin qoldan kelgenning bәrin jasaugha bar.

Tek «AiyF-Kazahstan» ghana emes, reseylik gazetterding qazaqstandyq qosymshalarynyng bәri de Almatyny - Alma-Ata, Shymkentti - Chimkent, Qyzylordany - Kzyl-Orda dep jazady. Ras, olar - Resey gazetterining qosymshalary. Biraq QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrliginde tirkelgen ghoy. Demek, olar osy memleketting zanyna baghynuy kerek, Qazaqstannyng zannamasynda jaghrafiyalyq ataular qalay bekitilse, solay aityp-jazugha mindetti. BAQ qay tilde shyqsa da (qazaq, orys, úighyr, t.b.), qay tilde habar taratsa da, ataular zannamada kórsetilgen núsqada bolugha tiyis.

«Qazaqtar Rossiyany - Resey, Moskvany - Mәskeu, Omskini - Omby dep jazsa da, orystar ýndemey jýr ghoy. Onda olar da qazaqtardy sotqa bersin!» degen uәj aitushylar da bar. IYә, qazaq baspasózi jogharydaghy orys ataularyn óz tilining ereksheligine iykemdep jazady. Biraq múnda túrghan eshqanday zang búzushylyq joq. Óitkeni, qazaq gazetteri Qazaqstanda shyghady, Reseyding Konstitusiyasyna nemese zannamasyna baghynbaydy. Eger Reseyde shyghatyn qazaq basylymy (mysal ýshin) «Mәskeu», «Omby» dep jazsa, kez kelgen reseylik azamattyng «myna gazet Resey memlekettiligin, onyng tilin, zanyn moyyndamay otyr» dep, sotqa beruine bolar edi. Sol siyaqty keybir orystildi basylym ókilderi Rimning italiyan tilinde Roma, Parijding fransuzsha Paris dep jazylatynyn, sonda da olardyng dәl solay jazbaghany ýshin eshkimdi sotqa berip jatpaghanyn mysalgha keltiredi. Áriyne, olar bizdi (ózge el basylymdaryn) sotqa bere almaydy! Óitkeni, italiyan jәne fransuz zannamasy, ol tilderding jazylu normasy Qazaqstangha (jәne basqa da elderge) jýrmeydi! Al eger bir qazaq ne orys Italiyada jýrip, sol eldegi BAQ-ta «Riym» dep jazsynshy - sonda problema bastalady. Áriyne, olar isti sotqa da jetkizbeydi, óitkeni, eshkimning zandy búzuyna jol bermeydi.

Múnyng bәrin, shyny kerek, mektep oqushysy da jaqsy biledi. Biraq bizding eldegi orystildi jurnalister esh qysylyp-qymtyrylmastan osylardy mysal retinde keltire beredi. Meninshe, múnyng ýsh sebebi boluy mýmkin: ne olardyng basyndaghy bary osy, ne әdeyi bilmegensip, oqyrmandy shatastyrghysy keledi, ne qay elde ómir sýrip jatqandaryn úmytyp qala beretin skleroz dertine úshyraghan...

Hosh, sonymen «Jurnalisty v bede» qoghamdyq qory ne deydi?

Oqynyz: «Memlekettik organ ózining «basshylyq núsqaularyn» menshik iyesi memleket bolyp tabylatyn basylymdargha ghana oryndata alady, jeke menshik BAQ... neni qalay jazudy, tipti әripter men syzyqshalardy qalay qoldanudy ózi sheshuge qúqyly... Ýkimet, Preziydent әkimshiligi jәne basqa da memlekettik organdar, eger memlekettik tilding bedelin kóteruding basqa tәsilin tappasa, qazaq ataularynyng orys tilinde jazyluynyng әrtýrli formalaryn zandastyra bersin. Biraq memlekettik organdar tek memlekettik BAQ-qa ghana búiyra alady, jeke menshik basylymdargha da solay jasasa, jeke menshikting derbes qúqyghyn saqtau men qorghau turaly konstitusiyalyq normany ayaqqa taptau bolyp tabylady...».

Sonda osy memleketting ministrliginde tirkelgen basylymdar sol memleketting zanyn moyyndamay ma? Búl shekten shyghu emes pe?

Atalghan ýndeudi qoldaushylar da tabyldy. «QDT» partiyasynyng Aqmola oblysyndaghy baspasóz qyzmetinen Vladimir Namovir degen bireu «Kәdimgi fashizm?!» degen atpen baspasóz habarlamasyn joldapty. Múnyng sózining qasynda әlgi qoghamdyq qordyng baybalamy - ógizding ókirgenimen salystyrghandaghy búzaudyng móniregenindey ghana. «...Nasistik Germaniyada kitaptardy otqa órtese, býgingi avtoritarlyq Qazaqstanda әlemdi fashistik indetten qútqaru ýshin ózining 30 million azamatyn qúrban etken halyqtyng tili sottaldy» dep kýnirenedi V.Namoviyr. Al Qazaqstandaghy «Lad» slavyan qozghalysynyng tóraghasy Klimoshenko odan da asyp týsipti. «...Sottyng sheshimi orys tiline ghana emes, eng aldymen, eldegi orystildi halyqqa qarsy baghyttalghan, - deydi ol. - Osy әreketimen biylik qogham jәne memleket ómirindegi ózge últ azamattarynyng qanday oryn alugha tiyis ekenin úqtyrdy. Biz búghan, әriyne, ýn qatpay otyra almaymyz. Resey ókimeti de memleketaralyq, integrasiyalyq prosesterding damuyna syna qaghatyn búl oqighagha layyqty bagha berer degen oidamyn. Biyl Qazaqstandaghy Resey jyly ekenin eske alsaq, sottyng búl sheshimi - Reseydi jәne preziydent Putindi óte shamdandyratyn jәne qorlaytyn sheshim...».

Búlardyng sózine qarap otyrsanyz, Almatynyng Medeu audandyq soty «AiyF-Kazahstandy» qazaq qalasynyng ejelgi atauyn dúrys jazugha emes, qúddy Resey shaharynyng atyn ózgertip jazugha mindettegen siyaqty. Osydan keyin «qazaqstandyq últ», «qazaqstandyq patriotizm» degen әngimeni qalay qozghaugha bolady? Búlardyng Otany - Qazaqstan bolsa, osy elding patriot azamatymyn dese, zandy oryndap otyra bermey me, qazaq memlekettiligin qalyptastyrugha atsalyspay ma? Joq, búlar Qazaqstandy Otan dep sanamaydy. Óitkeni, syrtta óz Otany bar, qit etse, «qútqara gór!» dep soghan jýginedi, soghan jýgiredi. Áytpese Qazaqstan qalasynyng qalay jazyluynda Putinning ne sharuasy bar? Onyng basqa ainalysatyn júmysy joq pa eken?

Ras, bizding eldegi orystildi qauym «Qazaqstannyng patriotymyz, bizding Otanymyz - Qazaqstan!» dep jii aitady. «Qazaqstandyq últ» iydeyasyn jabyla qoldap jatqandar da solar. Biraq olar qay kezde patriot? Elimizde onsyz da oiqastap túrghan orys tilining osy ýstemdigi saqtalghan kezde ghana! Olar «qazaq tilinsiz qazaqstandyq últ» bolghysy keledi! Qazaq tilinin, qazaq últynyng basymdyghy turaly әngime bastalghan zamat olar «patriottyq» betsirisin (maskasyn) laqtyryp tastaydy da, qazaqpen ashyq jaulasugha kóshedi. Tipti, kórip otyrsyzdar, tarihy Otanynan kómek súraugha deyin barady! Búl - qanday patriotizm? Osydan son, Maqsút Orazaydyng nelikten sotqa jýginuge mәjbýr bolghanyna tandanu mýmkin be?

Til, últ mәselesine kelgende bizding biylik - óte jalpaqsheshey, tipti jaltaq, jaghympaz deuge bolady. Múnday mәselening bәrin zang arqyly tastay ghyp sheship, tipti qaytadan әngime qozghap, talqylaugha tyiym salyp tastaudyng ornyna solqyldaqtyq tanytyp otyr. Nәtiyjesinde últtyq sanasy oyau milliondaghan qazaqtyng ar-namysy ayaqqa taptalady, «olay emes, bylay ghoy!» dep týsindiruden jýikesi júqarady (ony týsinip jatqan, tipti týsinuge tyrysyp jatqan júrt ta neken-sayaq). M.Orazaydyng әreketi - memleket óz zanyn ózi oryndata almaghannan keyin, bәlkim, oryndatugha esh pәrmen kórsetpegennen keyin, amal joq, jany kýigennen jasalyp otyrghan tirlik.

Jalpy, memleketting zanyn, tilin moyyndamaytyn, «biz memlekettik organgha baghynbaymyz» dep minez kórsetetin, Qazaqstan halqyn birlikke shaqyrudyng ornyna, qújat jýzinde bekitilip qoyghan ataulardy ary tart ta, beri tart qylyp, júrtty dýrliktiretin osynday basylymdargha qashan tyiym salynady? Elimizde onsyz da oryssha basylym jeterlik, Reseyden keletin bir qúshaq gazet taghy bar. Endeshe, «ýy ishinen ýy tigip alyp», el arasyna iritki salatyn «AiyF-Kazahstan», «Izvestiya-Kazahstan», «Trud-Kazahstan», «KP v Kazahstane», «MK v Kazahstane» sekildi gazetter kerek pe, ózi?!

«Dilding derti», maqala 2004 jyly jazylghan.

«Abay-aqparat»