«Ómir ótkelderi» aidarynyng kelesi keyipkeri suretshi-keskindemeshi, qazaq animasiya ónerining atasy sanalatyn - Ámen Haydar aqsaqal. Keler jyly torqaly 90-yn toylaghaly otyrghan Ámen aqsaqaldyng ýiine birneshe ret habarlastyq. Biraz syrqattanynqyrap jýrgenin aitty, biraq materialdy dayyndauymyzgha kelisimin berdi. Ámen Ábjanúly keskindeme kenepterinin, miniaturalardyn, portretter men peyzajdardyng avtory. «Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr?», «Aqsaq qúlan», «40 ótirik», «Qoja Nasyr - qúrylysshy», «Qúiyrshyq» siyaqty mulitfilimderding rejisseri, ssenariysi. QazKSR Memlekettik syilyghynyn, tәuelsiz «Tarlan» syilyghynyn, Qazaqstannyng kórnekti óner qayratkerlerine arnalghan Preziydenttik stiypendiyasynyng laureaty.

AGRONOM BOLUDY ARMANDAGhAN EDIM...
- Men Qaraghandy oblysynyng Jinishke degen auylynda múghalimder otbasynda dýniyege kelippin. Anamyz 13 qúrsaq kóterip, sodan aman qalghanymyz qaryndasym Rayhan ekeuimiz ghana. Asharshylyq qúrsauynan aman qalu ýshin 1932 jyly bizding otbasymyz Almatygha qonys audarady. Ýlken qalagha kelip, tirshilik jasap, jan saqtap qaludyng amaly bolar. Auyldaghy mektepte bastauysh synypqa barghanmen, Almatygha kóship kelgen song men ekinshi ret mektep tabaldyryghyn attaugha tura keldi. Búl joly nege ekenin әlde ýiimizge jaqyn manda qazaq mektebi bolmady ma eken, ata-anam meni orys mektebine berdi, - dep Ámen ata әngimesin sabaqtady.

«Ómir ótkelderi» aidarynyng kelesi keyipkeri suretshi-keskindemeshi, qazaq animasiya ónerining atasy sanalatyn - Ámen Haydar aqsaqal. Keler jyly torqaly 90-yn toylaghaly otyrghan Ámen aqsaqaldyng ýiine birneshe ret habarlastyq. Biraz syrqattanynqyrap jýrgenin aitty, biraq materialdy dayyndauymyzgha kelisimin berdi. Ámen Ábjanúly keskindeme kenepterinin, miniaturalardyn, portretter men peyzajdardyng avtory. «Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr?», «Aqsaq qúlan», «40 ótirik», «Qoja Nasyr - qúrylysshy», «Qúiyrshyq» siyaqty mulitfilimderding rejisseri, ssenariysi. QazKSR Memlekettik syilyghynyn, tәuelsiz «Tarlan» syilyghynyn, Qazaqstannyng kórnekti óner qayratkerlerine arnalghan Preziydenttik stiypendiyasynyng laureaty.

AGRONOM BOLUDY ARMANDAGhAN EDIM...
- Men Qaraghandy oblysynyng Jinishke degen auylynda múghalimder otbasynda dýniyege kelippin. Anamyz 13 qúrsaq kóterip, sodan aman qalghanymyz qaryndasym Rayhan ekeuimiz ghana. Asharshylyq qúrsauynan aman qalu ýshin 1932 jyly bizding otbasymyz Almatygha qonys audarady. Ýlken qalagha kelip, tirshilik jasap, jan saqtap qaludyng amaly bolar. Auyldaghy mektepte bastauysh synypqa barghanmen, Almatygha kóship kelgen song men ekinshi ret mektep tabaldyryghyn attaugha tura keldi. Búl joly nege ekenin әlde ýiimizge jaqyn manda qazaq mektebi bolmady ma eken, ata-anam meni orys mektebine berdi, - dep Ámen ata әngimesin sabaqtady.
Bir qyzyghy, bala Ámen mektepte oqyp jýrgen kezinde biologiya sabaghyn óte jaqsy kóredi. Suret ónerine ózining ebi baryn bilse de, týbi osy salada ýlken asudy baghyndyratyny tipti de oiyna kirip shyqqan joq. Qanday da bir konkursta syilyq alghany da esinde, biraq suretshi bolamyn dep oilamapty. Onyng esesine jatsa-túrsa «ýlkeygende agronom bolsam» degen oy jadynan bir shyqpaytyn. Mýmkin búl armannyng kókireginde jylt etip oyanuyna sol bir kezderdegi asharshylyq, joq-jútang tirshilik te әser etken bolar.
1938 jyldyng bir kýni búl otbasy ayaqastynan Kókshetaugha qonys audaratyn boldy. Sol kezde apyl-ghúpyl ony-múnysyn jinap súlu Kókshege qonys audarudyng syryn búl keyinirek, es bilgen song bir-aq bildi. Búlarmen kórshi túryp, etene jaqyn aralasatyn әri tuystyq jaghynan jaqyn bolyp keletin qazaqtyng arda azamaty, arqaly aqyny Sәken Seyfullin tap sol kýni ústalyp ketedi. Ol bir nәrsening aq-qarasyn ajyratatynday mamyrajay zaman emes, sondyqtan da búl otbasy jedel týrde Almatyny tastap shyghugha tura kelgen eken. Bala kýnnen sanasynda qalyp qoyghan sol bir kórinis keyin onyng «Oq jetpes» atty kartinasyna arqau bolady. Sóitip, ol Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Mayliyn, Iliyas Jansýgirov syndy halqymyzdyng birtuar úldaryna mәngilik eskertkish jasaydy.

AYaZ ATADAN «AYYRYLYP» QALA JAZDADYQ
Bala ataulynyng jana jyldy, әsirese, Ayaz atany asygha kýtetini haq. Ámen atanyng da sol bir balghyn balalyq shaqtaghy janajyldyq shyrsha esinen ketpeydi. «Mening ómirimdegi birinshi janajyldyq shyrsha merekesi 1939 jyly boldy. Onyng ózi Ayaz atamyzdyng órtenip kete jazdauymen esimde qaldy. Kókshetau oblysyndaghy auyldyq mektep jana jyldy toylamaq boldy. Ýlken zaldyng ortasynda әdemi shyrsha, balalardyng qolymen jasalghan neshe týrli oiynshyqtarmen kómkerilgen. Qaraghanda kóz tartady. Zalgha kóptegen shamdar qoyyp, jarqyratyp qoyghan. Ayaz ata 10 synyptyng oqushysy ekenin bәrimiz de bilemiz. Hor aityldy, balalar әn aityp, by biylep jatyr. Bir kezde Ayaz ata qolaysyz qozghalyp qalsa kerek, maqtadan jasalghan shapany shamgha tiyip ketip, ot lap ete qaldy. Ýlkender jaghy otty sóndirmek bolyp jantalasyp jatyr. Olardyng búl әreketi jaghdaydy odan beter ushyqtyryp jiberdi. «Qútqarushylardyn» әreketinen shyrsha edenge qúlap týsti. Otty qolgha ne týsse, sonymen óshirmek bolyp jatyr. Ystyqqa shydamaghan Ayaz ata janúshyryp zaldy ainalyp jýgirip jýr. Bir top oqushy syrtqa shyqpaq bolyp úmtylyp, zaldyng esigining aldyna keptelip qalghan. Al men terezening jaqtauyna túryp alyp bәrin baqylaugha alghanmyn. Mine, osynday da jaghday bolghan». Ol Ábjannyng Ámeni 16-gha tolyp, bozbala bolyp, múrty tebindep shyghyp qalghan kez. Oghan deyin búlardyng auyly jana jyldy toylamaytyn. Oghan eki týrli sebep bar. Biri - shyrshagha diny rәsim retinde rúqsat etilmeytin. Ekinshisi - qazaqy músylmandyq dәstýr boyynsha jana jyl kýn men týn teneletin - Nauryz. Ótken ghasyrdyng 20-jyldaryndaghy Ámen ósken auylda nauryz búqaralyq sipatta, neshe týrli qyzyqty oiyndarmen, berekeli dastarqanmen atalyp ótiletin.

BIZ QATYSPASAQ SOGhYSTA JENBEYTINDEY BOLDYQ
Ámen Ábjanúly 1941 jyldyng jeltoqsanynda, anyghy 10 synypta oqyp jýrgeninde Aqmoladan óz erkimen soghysqa attanady. Sol kezdegi patriottyq sezimdi, Otangha degen sheksiz sýiispenshilikti qoysanshy, qúddy bir búlar soghysqa barmasa, biz nemisterden jenilip qalatynday kórinedi. Soghystyng aty - soghys, sening erkeligindi, bir ýiding betine qarap otyrghan jalghyz úly ekenindi neghylsyn, óz zany, óz erejesi bar. Ol Tashkentte radiotelegrafist kursyn tamamdaydy. Sosyn Ontýstik-Batys maydanyna, Stalingradty qorghap, Ukrainany jaudan azat etuge attanyp kete barady...
Haydarov ýshin naghyz maydan Harikov týbinde bastaldy. Algha qadam basu az, negizinen, sheginis jasaumen keledi. Baqayshyghyna deyin múzday qarulanghan jau jaghynyng sany da basym. Bir kýni kombat «Haydarov, biz búlay shegine beretin bolsaq, tayau arada sening tughan jerine de jetip qalarmyz, solay ma?» dedi. Búl tas tóbesinen bir shelek múzday su qúiyp jibergendey denesi titirkenip ketti. Sanany san aluan oy aralap ketti. Biraq olay bolghan joq! Qyzyl armiyanyng búl iri jenisi tarihtan býkil әlemge belgili.
Ámen aghanyng әskerden ata-anasyna, qaryndasy Rayhangha jazghan hattary osy kýnge deyin saqtauly. Ol hattardan soghystaghy qiynshylyq, keskilesken qan maydan jayly sóz tappaysyn. Qayta eldegi kónilderi alang bolyp әri-sәri kýide jýrgen jandardy jigerlendiretin, kónilderin serpiltetin hattar keletin. Sonyng jarqyn dәleli ózining sonynan ergen Rayhangha 1943 jyldyng 4 qantarynda jazghan myna bir haty: «...Maghan óz fotondy salyp jiber. Ákemning fotosyn aldym, al apamdiki bar. Eger jana fotosy bolsa, ony da salyp jiberersin. 12/HII 100 rubli salyp jibergenmin - qoldaryna tiydi me әlde joq pa? Men әzirge búrynghy maydanda, búrynghy jerde, sol bólimshedemin. Jaqsy túryp jatyrmyz. Eshtenege múqtaj emespiz. Elimiz bizding bar jaghdayymyzdy jasap, kiyindirip, toyyndyryp otyr. Endigi borysh bizden. Ózim jayly bar aitarym - osy. Sau bol! Jaudy jenip oralghanda, kezdesermiz. Vanda Vasilievskayanyng «Raduga» kitabyn oqy. «Luba» әnin jazyp jiber. Menen bәrine sәlem». Taghy bir hatynda, soghysta әldeqanday bir jaghday bolsa, qaryndasynyng búnyng armanyn jýzege asyryp, agronom boluyn amanattaydy. Ol da aghasynyng kónilin qimay saltanatty týrde uәde beredi. Qúday qoldap, ol soghysta auyr jaralanghanmen, aman-esen elge oralady. Biraq búnyng ózi de, Rayhan da ómirding aghynymen mýldem basqa salada mamandyq alyp shyqty.

QAYTA TUGhAN KÝN
1944 jyldyng 16 aqpany. Baylanysshy Haydarov әdettegidey barlaushynyng qasynda. Kenetten tap qasynan fashisterding snaryady jaryldy. Qúddy bir jon arqasynan bireu dәu balghamen úrghanday. Segizkózi shydatpay barady. Denesining tómengi bóligi jansyzdanyp qalghanday, tipti qozghaludyng ózi mún. Qatty jaralanghan kishi serjantty sanbrigada tek keshqúrym ghana tauyp, medisinalyq kómek kórsetedi. Sóitip, ol nebary 20 jasynda mýgedek bolyp qaldy. Ol kýndi eske aludyng ózi qiyn. Tek biletini - sol joly auyr jaraqatyna jasalghan operasiyadan keyin búl ózin ómirge qayta keldim de esepteydi. Emdeluge ony Kislovodsk qalasyna jiberdi. Beti beri qaraghan song ol gospitalide birge jatqan soldattardyng portretterin sala bastady. Olar ýshbúryshty soldat hatymen Kenes Odaghynyng týkpir-týkpirine ketip jatty. Búl olardyng tiri ekendigining aiqyn belgisi edi. Sol kezde ghana búl ónerding qúdiretin shyn úghyna bastady. Búl salany tereng mengeru ýshin arnayy bilim alu kerektigin de sol kezde úghyndy. Jar degende jalghyz aghasynyng sol kezdegi auyr halin qaryndasy Rayhan óz kitabynda bylay dep әngimeleydi: «Beti bite qoymaghan ashyq jarasymen ony Aqmoladan Almatygha sanitarlyq úshaqpen qalay alyp kelgeni әli esimde. Elimizding ataqty hirurgi Aleksandr Nikolaevich Syzghanov operasiya jasap shyghyp, bizge «Sizderding úldarynyz arghy әlemnen qayta oraldy» dedi. Sol kezde anam jan dәrmen onyng qolynan sýiip, alghysyn jaudyryp, al biz әkemiz ekeuimiz quanyshtan aqqan kóz jasymyzdy sýrtip onyng qasynda túrdyq» dep jazady.

SURET ÁLEMINE SAYaHAT
Soghysta alghan auyr jaraqattan birshama boy kóteremin degenshe arada eki jylday uaqyt zyr etip óte shyqty. Búl kezde soghys ayaqtalghan. Qansha qiynshylyq bolsa da eng bastysy zaman tynysh. Endi-endi ghana onyng sonau gospitalide qylang bergen armanyna qol sozugha mýmkindik tudy. Gospitalide jatqanda suretshiler uchiliyshesi jayly estigeni bar. Ne de bolsa bir baq synap kórmekke uchiliyshege bet búrdy. Studentterdi qabyldap alyp jatqan Halyq suretshisi Abram Markovich Cherkasskiy onyng júmystaryna qarap otyryp, «Birden ekinshi kursqa qabyldandyn» dedi. Ámen ata elimizding ataqshy suretshileri Ýki Ájiyev, Janatay Shәrdenov, Gýlfayrus Ismaylovalarmen birge oqidy. Búlardyng bәri qazaq suret ónerining koriyfeyleri. Uchiliysheni bitirgen song ol «Stalin joly» (qazirgi «Qazaqstan әielderi») jurnalynda suretshi redaktor bolyp qyzmet isteydi. Qaryndasy Rayhannyng jan qúrbysy, QazMU-ding filologiya fakulitetin birge bitirgen Valentina Konstantinovnamen kónili jarasyp, shanyraq kótergen. V.Konstantinovna da Ámen aghamen alghash tanysqan kezderin saghynyshpen eske alady. Tipti ol turaly óz kitabynda da jazyp shyqqan. «Ol kezderi men ómirge romantikalyq kózben qaraytyn jas kezim, biz ýshin ol tiri Pavel Korchagindey kórindi jәne ol rasynda da solay edi - maqsatyna qol jetkizbey tynbaytyn, jaratylysynan romantik jәne óte aqkónil. Suretke ekranda jan bitiruge bolatynyn men birinshi ret sodan bildim, onyng asyl armany - qazaq mulitfilimin jasau bolatyn. Suretterge tek jan bitirip qana qoymay, keyipkerlerining qazaqsha sóilegenin qalady» deydi ol aghynan jarylyp.
Ámen atamyzdyng óz aldyna qoyghan maqsatyn baghyndyrmay qoymaytynyn onyng 35 jasynda VGIYK-ke baryp oqugha týsuinen de angharugha bolady. Jasy 40-qa tayaghanda ol Ukraina, Albaniya, Indoneziyadan kelgen jap-jas kurstastarymen bir partada qatar otyryp suret ónerining qyr-syryna qanygha týsti. Bir qyzyghy, eki jyldan keyin onyng Qúday qosqan qosaghy Valya apa VGIYK-ting kinotanu fakulitetine oqugha týsedi. Olar kýndizgi bólimnen dәris aldy. Tek songhy kursta oqyp jýrgen kezinde ghana olargha jeke bólme berdi. Ol kezde bir úl, bir qyzdary bar. Sonda oqytushylary «Dekabrister kýieuining sonynan Sibirge barghan bolsa, sen qazaq dalasynan Mәskeuge keldin» dep qaljyndaytyn.

QAZAQ MULTFILMIN EKRANNAN KÓP KÓRSETPEGENGE QYNJYLAMYN
Ámen Ábjanúly VI kursta oqyp jýrgeninde-aq ózining túnghysh «Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr?» mulitfilimining barlyq materialdaryn dayyndap qoydy. «Qazaqfilimnen» aqsha bólindi. 1967 jyly kópshilikke úsynylyp, kóp úzamay-aq 48 elde kórsetildi. Qazir ghoy, mulitfilimge balanyng oiynynday qaraytynymyz, ol kezde alghashqy tuyndylardyng barynsha sәtti shyghuyna әrkim ózining qolynan kelgenshe ýlesin qosqysy keldi. Sol bir shaqtardy Ámen ata:
- Úly Núrghisa Tilendiyev mening jәne mening shәkirtterimning barlyq mulitfilimderine últtyq boyauy qanyq әdemi muzyka jazyp berdi. Men óz mulitfilimderimdegi keyipkerlerimning dauysyn salghan akterlerding bәrine rizamyn: «Aqsaq qúlanda» mәtindi Shәken Aymanov oqyp shyqty. Al Shynghyshannyng dauysyn Ydyrys Noghaybaev saldy. «Qarlyghash» - Zәmzәgýl Shәripova, - dep eske alady. - Balalar mulitfilimdi jaqsy kóredi. Degenmen keyingi jyldary teleekrannan da, kinoteatrlardan da kóbine sheteldik mulitfilimder kórsetiletin bolyp jýr. Atys-shabysqa qúrylghan múnday mulitfilimder balany qatygez, kekshil etip tәrbiyeleydi. Keybiri tipti basqa dindi nasihattap jatady. Búl bizding últtyq tabighatymyzgha qarsy әreket. Qazirgi tanda qazaqstandyq mulitfilimder 100-den asady. Nege ekenin solardy ekrannan kórsetpeydi. Mulitfilim - eng aldymen tәrbie qúraly, - deydi ol.
Ózi shyn berilip júmysy jasaghan mulitfilim salasynan bólek suretshi basqa da janrlarda júmys jasady. Onyng elimizding birtuar túlghalarynyng beynesin somdaghan portretterining ózi bir tóbe. J.Jabaev, Á.Moldaghúlova, Q.Sәtbaev, N.Tilendiyevterding jarqyn beynesi Ámen atanyng da shygharmashylyghynan oiyp túryp oryn alady.
Ol adamnyng materialdyq qajettiligi - dýnie jinaudyng sonyna týsken joq, bәrinen de ruhany baylyqty joghary qoyady. Ánebir aumaly-tókpeli ótpeli kezende ózi negizin qalaghan animasiya ónerining ahualyna shyn jany kýizelip, tipti Elbasynyng aldyna deyin baryp osy ónerding qúrdymgha ketpey, jandanuyna nazar audaruyn súrady. Úrpaghymyzdyng qazaqylyqtyng qaymaghy búzylmaghan qúndy dýniyelerge qanyghyp ósuin esh uaqytta jadymyzdan shygharmau kerek ekenimizdi aitady. Búl, әriyne, ózi ýshin emes, keyingi úrpaq - balalarymyz ýshin qajet.
Ámen ata qazir shóbere sýiip otyr. Ómir qanshalyqty synaqtargha salsa da, bәrinen sýrinbey ótip qazaqtyng naghyz abyz qariyasyna ainalghan. Keler jyly 90 jyldyq torqaly toy. Bar jan-tәnimen qazaghym dep enbek etken asyl azamattyng ardaqtalyp, el aldynda mereyining tasatyn kezi - osy. Tek barymyzdy baghalamay, bilmegen bop eleusiz ótkizip jibermey, osy toygha el bolyp atsalyssaq ta aiyp emes. Ol bir әngimesinde «Men úzaq ta qyzyqty ómir sýrdim. Ókinishke qaray, ómir degen ólsheuli, barlyq shygharmashylyq josparyndy iske asyru mýmkin emes. Al mende onday jospar kóp...» degen eken. Bizben әngime barysynda da «Biz ótken ghasyrdyng adamdarymyz ghoy, enbegimiz baghalandy. Elden qúrmet kórdik» dep elge rizashylyghyn bildirip jatty. Osy bir sózden-aq onyng sonshalyqty qarapayymdylyghy angharylyp túrdy. «Úlyq bolsan, kishik bol» degen sózdi qazekem osynday jandargha arnap aitsa kerek...
Gýlnar JÚMABAYQYZY
«Ayqyn» gazeti