Redaksiya: Osydan biraz uaqyt búryn saytymyzda ghylym doktory, Abai.kz aqparattyq portalynyng túraqty avtory Almasbek Ábsadyq myrzanyng aghartushy ústaz Ybyray Altynsarinning jerlengen orny men otbasylyq suretine qatysty birneshe zertteu maqalasy jariyalanghan bolatyn.

Atalghan materialdar: 

Altynsarin bederlengen bir suretting syry

Altynsarinnyng otbasylyq sureti qayda týsirilgen?..

Ybyray Altynsarin qayda jerlengen?

Býgin redaksiyamyzgha Qostanaydaghy Ybyray Altynsarin atyndaghy memorialdyq muzeyining ghylymy qyzmetkeri Saltanat Ótelbaeva hanym Almasbek Ábasdyq myrzanyng zertteu maqalalaryna jauap joldapty.

Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnday oy jarysyptyryp, pikir talastyrugha Qazaqstannyng kez kelgen azamaty qúqyly. Biz avtordyng jauap maqalasyn oqyrman talqysyna úsynyp otyrmyz...

ALTYNSARINNING AQ MAZARY – AZATTYGhYN ANSAGhAN ALASh ARYSTARYNYNG ÚRPAGhYN RUHTANDYRATYN KIYELI NYSAN

Juyrda «Abai.kz» aqparattyq portalynda aghartushy qayratker Ybyray Altynsarinning jerlengen jeri, qystauy jayynda ghylym doktory Almasbek Ábsadyqtyng faktiden góri ózining boljamyna negizdelip jazylghan maqalalary jariyalandy (silteme arqyly maqalanyng tolyq núsqasymen tanysyp shyghugha bolady)

Avtor aghartushynyng qazirgi jatqan jerine kýmәnmen qarap, qorytyndy jasaghany da kópshilikti oilantyp tastady. Onyng pikirinshe, Ybyray Altynsarin qazirgi qoyylghan kesenede emes, Qostanay qalasynyng ishindegi qorymdardyng birinde jerlengen. 

Ybyray Altynsarin Tobyldyng arghy betinde, óz ata babasynyng jatqan qorymy, atasy Balghoja by mәngilik tynystaghan «Aq tamda» jerlengen. Ortalyq ghylymy kitaphanasynyng qoljazbalar qorynda 1875 jyldan bastap aghartushy ómirining songhy minutyna deyin Ybyraydyng janynda bolghan shәkirti Gh.Balghymbaevtyng qoljazba esteligining túpnúsqasy saqtalghan. Balghymbaevtyng sózin tilge tiyek etken maqala avtory estelikting tolyq núsqasymen tanys bolmaghan tәrizdi.

Estelikte: «V deni ego smerty sovershily po musulimanskomu obychay omovereniya tela pokoynogo pry uchastiy mully 6-7 chelovek, potom okutaly telo iz beloy materii, horonily vblizy doma (zimovki) v odnoy verste, v obshey mazarke, gde ranishe horonily vse ego rodstvenniky y ded Balghoja biy, v ogradke, nazyvaemoy Ak tam (belaya mazarka). (1 suret)

Balghymbaevtyng jazghan esteligi

«Pry pereezde iz Turgaya v Kustanay Ibray Altynsarin etot svoy dom prodal pod Turgayskoe remeslennoe uchiliyshe y postroil na ety denigy vblizy Kostanaya za r. Tobyl v 4 verstah ot Kustanaya derevyannyy dom s 5-6 komnatah s nadvornymy postroykami, iz deren y zaborom iz togo je materiala. Nesomnenno emu, kak pribyvshemu posle dolgogo otsutstviya, pomogly blijayshie rodstvenniky glavnym obrazom dostavkoy storoymaterialov y rabochih ruk (Ortalyq ghylymy kitaphanasynyn qoljazbalar qory, «Vospominaniya Balgymbaeva ob I. Altynsariyne», 62-129 b.) 2 suret

Gh.Balghymbaevtyng jazghan esteligi

Balghymbaevtyng esteliginde de, bir jarym ghasyrday uaqytta el auzynda da, jazba derekterde de aghartushy Ybyraydyng «Aq tam» (keyde «Aq beyit») dep atalatyn Balghoja biyding mazarynyng qasynda, Tobyldyn  ar jaghynda jerlengeni, Altynsarin túrghan ýiding qazirgi Michurin auyldyq mekenining manynda bolghany, qystau qasyndaghy kól «Inspektor kóli» atanghandyghy (inspektor bolghan Ybyray osy jerde túrghandyqtan qúrmetpen halyq atap ketken) – aqiqat.

Ózge de derekterdi sóileteyik:

1850 jyldyng 12 nauryzynda shartty kenesshi I.Ya.Osmolovskiyding Orynbor shekaralyq komissiyasynyng tóraghasy M.V. Ladyjenskiyge bergen raportynda Janbyrshin Balghojanyng úzyn qypshaqtyng Altybas tarmaghy biyining balasy ekendigi, jaylauy Tobyldyng bas jaghy men Qazanbasynyng manayynda, qystauy – Tobyl boyynda, Araqaraghay ormanynda bolghany kórsetiledi. Búl aitylghan jaylau da, qystau da Tobyldyng ong jaghynda.

(3 suret)

I.Ya. Osmolovskiydin  M.V. Ladyjenskiyge bergen raporty

Qostanay qalasynyng ong jaghalauy men sol jaghalauy jayynda qala tarihyna qatysty derekterde: «Nekotorye arhivnye istochniky sviydetelistvuet o tom, chto v iile y avguste 1879 goda – a iymenno etot god u nas prinyato schitati godom osnovaniya goroda – na urochiyshe Kostanay iz Orenburga pribylo 300 semey pervyh poselensev. Poselensy razmestilisi taborom na levom beregu Tobola – tam, gde teperi malyy most, do pozdney oseny ony jily v shalashah y pesherah, ojidaya pribytiya pereselencheskoy komissiy, kotoraya doljna byla otvestiy zemlu pod usadiby» dep jazylghan. Sonday-aq, «Pry detalinom izucheniy voprosa okazalosi, chto dlya ustroistva goroda na vybrannom gubernatorom meste neobhodimo sseliti s pravogo berega Tobola 71 kibitku aula, vhodivshego v Arakaragayskuy volosti. General Konstantinovich prepolagal otvesty pod gorod na oboih beregah Tobola uchastok v 1330 desyatiyn, v tom chisle desyati tysyach dlya prigrodnogo zemledelicheskogo poselka, chislennostiu v tysyachu dush mujskogo pola.» (P.M. Chernysh, Ocherky istoriy Kustanayskoy oblasty (istoricheskaya liyteratura). Kustanay. 1995 g. 9-10 str.)

Qala salynbay túrghanda Tobyldyng ong jaghy bos bolmaghan, ol jerdi jergilikti qazaqtar jaylaghan. Al Tobyldyng sol jaghalauy bos bolghandyqtan, oghan pereselender qonystanghan. Osydan-aq, Ybyraydyng ata-babasy Tobyldyng ong jaq alqabyn iyemdengeni eshqanday dәleldeudi qajet etpeytin naqty derek ekeni angharylady.

Myna derekte: «Odnako delo neojidanno dlya vlastey oslojnilosi. Sozvannyy uezdnym nachalinikom volostnoy sezd «ponevole soglashayasi na ustupku v trebuemom viyde, v  prigovore svoem prosilo dozvoleniy «otvod potrebnogo gorodu s poseleniyem kolichestva zemly sdelati odnu storonu Tobola, na kotoroy net ny odnoy zimovki, a potomu ne priydetsya nikogo ne vyselyati»  Volostnoy sezd prosil takje «o vozmojnom sokrasheniy chisla poselensev hotya by do 200 dush» (Prigovor Arakaragayskogo volostnogo sezda, 28 marta 1880 g.).

Búl derekten bolys sezi qonys audaratyndar ýshin Tobyl ózenining birde-bir qystau joq jaghyn, yaghny sol jaq betin qajetti jer kólemin alugha rúqsat súrap otyr.

1880 jylghy 4-sәuirde Y.Altynsarinning Torghay qalasynan V.Katarinskiyge arnaghan hatynda gazetke jazghan óz maqalasy jayynda bylay deydi: «Qazaq eline orys selenderin әkelip ornatpaq bolghan pikirlerge qarsy ekenimdi bildirdim. Sondyqtan qolaysyzdau istep otyrghanymdy bile túrsam da, oghan qarsy ekenimdi bildiruge bel bayladym» – deui sol kezdegi ýkimetting otarlau sayasatyna, mәjbýrli týrde jerin alugha qarsylyq kórsetedi. Ybyray Altynsarin ózi qarsy bola túra selender ortasyna baryp qonys tepti deuding qisyny mýldem kelmeydi.

Qazirgi Qostanay audanynyng ortalyghy bolyp esepteletin Tobyl qalasy (Zatobolovka) ertede «Qútty alap» dep atalghan. Búl turaly Beyimbet Maylin «Jalbyr» povesinde jazghan. «Tobyl ózenin tómen qualay jýrip otyrsan, bir auyldan keyin ekinshi auyl kezdesip, Qostanay qalasyna jetkenshe eki bolys elding basynan kirip, ayaghynan shyqqanday bolasyn. Ásirese, jerin aitsayshy. At shaptyrym jerdi alyp jatqan keng alaptar – Tobyl ózeni tasyghan kezde  tenizdey bop ketedi.  «Ýy ornynday jerden bir keben shóp beretin «Tobyldyng qútty alaby» atanghan jer osy. Alaptyng shóbi baydyng malyna súlydan da júghymdy» (B.Mayliyn. «El syry», Almaty: Jazushy, 1994 j.). Ataqty bi, el qúrmetine bólengen iri túlgha Balghoja Janbyrshyúly «Týgin tartsang mayy shyghatyn» shúrayly jerge qonystanbay, qayda qonystanady?! Taghy qaranyzdar: Tobyldyng ong jaghynda Alqau, Basaghash, Búltyn, Jylandyoy, Kenaral syndy qazaq auyldary erteden qalyptasqan. Al Tobyl ózenining sol jaghynda ylghy orys selenderining eldi mekenderi: Jukovka, Davydenovka, Aleksandrovka, Kamenka, Vvedenka t.s.s. kete beredi.

Pereselensy zahvatily u kazahov vmesto 13 tysyach bolee 40 tysyach desyatin udobnoy dlya seliskogo hozyaystva zemli, y takim obrazom, Zatoboliskiy poselok byl osnovan na samovolino zahvachennyh zemlyah, ego dolgo daje v ofisialinyh dokumentah nazyvaly «Samodurovka». («Spravochnik administrativno-territorialinogo deleniya Kostanayskoy oblasti, izdanie pervoe, Kostanay, 2004, str. 23).

Ybyray Altynsarinning ómiri men tvorchesvosyn úzaq jyldar boyy zerttegen belgili ghalym Á.Derbisaliyn: «Balghoja auly jazda Kókiyq (Talapkerge baratyn jolda) tóniregindegi kólderdi jaylaydy. Búl – Tobyl boyyndaghy Balghoja qystauynan ontýstik shyghys bette 20-25 shaqyrymday qashyqtyqtaghy jer. Kýz týsse Balghoja auly Kókiyqtaghy jaylaudan Tobyldyng ong jaghalauyndaghy Yzalyq atalatyn oipangha (qazirgi Qostanaydan 3-4 shaqyrym jer) kóship kep, bie baylattyryp, biraz otyrady. Keyde jaz jaylaugha kósher aldynda da osy arada 15-20 kýn ayaldaydy. Osy Yzalyqqa jalghas tóbeshik (qazir Ybyraydyng beyiti túrghan jer) Balghojanyng tórelik, bitim súrap kelgen júrtty alqa-qotan jiyp alyp biylik, sheshim aitatyn jeri kórinedi. (Ybyray (Ibrahiym) Altynsariyn: Derekti bayan. – Almaty: «Arda», 2005 j., 12-bet).

1978 jyly QR Ortalyq Memlekettik arhivke Ybyray Altynsarinning tuysy, aghartushynyng jary Ayghanystyng tәrbiyesin kórgen, Núghyman Qoshanúlynyng nemeresi, Qazaqstannyng Halyq Jazushysy Mәriyam Hakimjanova tapsyrghan «Qazaq halqynyng pedagog-aqyny» qoljazba qújatynda «Balghoja biyding ata qonysy – Tobyl ózenining boyy, qystauy da sol jerden qashyq emes. Al Ibrahimning keyingi qonysy – qazirgi Zatobol audanyna qaraytyn «Talapker» sovhozy ornalasqan jer. Ayaq Kókiyqtyng manynda Medet, Aysary, Úzynkól deytin ýsh kól bar. Medet kólining jaghasy – Ibrahimning jaylauy. Jergilikti halyq búl kóldi Altynsary kóli dep ataghan. (Ybyray Altynsarin turaly maqalalar, 1978-1991 j. QR OMA. Op.2. 81 is). Mәriyam Hakimjanovanyng osy sózinen-aq, Ybyray Altynsarinning jerlengen jeri turaly kýmәn keltiruding ózi – artyq. (4- suret)

Memlekettik arhivke tapsyrghan M. Hakimjanovanyng maqalasy

1990 jyly belgili kinorejisser Qalila Omarov Mәriyam Hakimjanova turaly derekti filim týsirgen bolatyn. Búl filimning rejisserimen baylanysqa shyghyp, Mәriyam apaymen súhbaty jayly súrastyrghan edik.

Q.Omarov: «Kinotýsirilim jasaghanda Ybyray Altynsarinning ziratyna Mәriyam apay ekeuimiz bardyq, Mәriyam apaydyng eskertkishti ashqan kezde kóp adam jinaldy, qazirgi Michurindegi zirat ornyn Ybyraydyng jerlegen jeri dep kórsetti. Ayghanystyng tizesinde ósken Mәriyamnyng aghartushynyng jatqan jeri dep basqa jerdi kórsetpeytini anyq».

«Atameken» derekti filimindegi Mәriyam Hakimjanovanyng sózi: «Ótkendi ýlgi etpey jana jarqyrap kórinbeydi ghoy. Men búl jerde aitayyn degenim: Eski tarihy múralardyng azyp-tozyp ketkendigi. Bala kezimizde Qostanaydan ýsh shaqyrym jerde «Aqbeyit» degen zirat boldy. Balghojanyn, Qanqojanyng ziraty sol jerde edi. Ybekenning basynda, ózining basynda da kók reshetka, sosyn Shәripa degen segiz jasar qyzy, onyng da basynda reshetka, bәrining basynda kәdimgi kóktas bolatyn. Al Ybekenning basyndaghy kóktasta kisi boyy ketpen saby bolatyn. Sonyng endi arghy betinde aqyn Núrjan Naushabevtyng óleni jazylghan.

Belgili ybyraytanushy ghalym Serikbay Ospanúly «Ybyray joly» (Qostanay, 2021 j.) enbeginde: «Y.Altynsarin tuyp-ósken jer – aq qayyng aralas qalyng qaraghayly, shúrayly meken. Eki auyldyng arasyndaghy ormandy dalany el Araqaraghay (eki auyldyng arsyndaghy qaraghay) atap ketken. Y.Altynsarin mavzoleyi túrghan jer – Aqbeyit. Tobyldyng ong jaghy. Balghoja biyge tastan qalap biyik aq kýmbezdi tam salypty. Sol tamnyng múnarasy kýnmen shaghylysyp alystan kórinedi eken. Sondyqtan da Úly aghartushynyng ata-babalary jatqan qorym – «Aqbeyit» atalyp ketken. Osy Aqbeyitting qasynda keyin halyq Ybyraydyng qyzmetine qaray «Inspektor kóli» atap ketken aidyn kól jarqyrap jatyr. Búl kól búryn Medet atalypty» dep jazady. Búl jerde «Inspektor kóli» atanghan «Medet» kólin Mәriyam Hakimjanova búrynyraqta «Altynsary kóli» dep ataldy deydi. Demek, kezinde Zatobol audanyna qarasty búl jer – Ybyraydyng qonysy bolghandyghynyng aighaghy.

Ybyray Altynsarindi 40 jyldan astam uaqyt zerttegen Begejan Sýleymenov: Ybyray Altynsarin 1889 jyly shildening 17-júldyzynda kýndizgi saghat 11-de 48 jasqa toluyna ýsh ai, ýsh kýn jetpey dýniyeden ótedi, sansyz halyq jinalyp, qazaqtyng dәstýri boyynsha óz ýiinen qashyq emes,  Tobyl ózenining manyndaghy әkesining qasyna jerlenedi. (Ybyray Altynsarin taghylymy: Ádebiy-syn maqalalar men zertteuler – Almaty: Jazushy, 1991.» 30-bet). Sonday-aq, zertteushinin: «...Ybyray Altynsarin Qostanay qalasynan 3 shaqyrymday jerde, Tobyl ózenining iyininde, bir kishkene kólding jaghasynda, óz qarajatymen ýy saldyryp, sonda túryp, inspektorlyq qyzmetin atqardy. Ózining óler shaghynda sol ýiin orys-qazaq mektepterinde isteytin múghalimderge baghyshtady. Ol ýy keleshekte demalys ýiine ainaldy. Al 500 desyatinaday (555 ga) ózine tiyisti jerin, ol Qostanay qalasynda ashylghaly jatqan auylsharuashylyq uchiliyshesine baghyshtady. Altynsarin mekendegen jerdegi kóldi halyq «Inspektor kóli» dep atady,– sol kól osy uaqytqa deyin «Inspektor kóli» delinip keldi». (I.ALTYNSARIYN: tandamaly shygharmalar, Qazaq SSR Ghylym akademiyasynyng baspasy, Almaty, 1955 jyl).

5 suret

Altynsarin qaytqannan keyin, Alektorov inspektor bolyp taghayyndalyp, 90 jyldarda ýkimet auylsharuashylyq mektebin ashugha rúqsat berip, Y.Altynsarinning ruynan 500 desyatin (555 ga) jerdi uchiliyshe salugha alady. Búl aimaq, sonday-aq, Altynsarin otbasynyng ýii halyqtyq mektep inspeksiyasyn basqarugha auystyryldy jәne «inspektorlyq» degen ataqqa ie boldy. Altynsarin ýii 1905 jyly Qostanay uezining halyq mektebi inspektorlary ýshin sayajay retinde paydalanyldy. 1905-1906 jyldary Qostanay qalasynyng múghalimder újymy jaz mezgili kezinde, qala múghalimderining sayajayy jәne demalys ýy retinde ýiding bir bóligin inspektorlargha berudegi ótinishteri iske asty.

«Áskery kommunizm» kezinde búl ýy Zatobol selosyna qaryzgha satylady, jer Zatobol selosyna auystyryldy. Odan búl ýidi búzyp, aghashtaryn qúrylys materialyna paydalanady. 1920 jyly mәdeny oshaqtar salyna bastap, Ybyraydyng ýiining aghashtarymen klub túrghyzylady. Klub 1965 jyl qiratylyp, materialdarymen dәrihana salynady. Aghashtan salynghan dәrihana 1990 jyly jabylyp, qúrylys materialdary osymen zym-ziya joq bolady. Bizge búl aqparatty jetkizgen Ybyray mektebining týlegi, Ybyraydy nasihattaushy ghalym, f.gh.k. Qalqaman Jaqyp «Ybyraydyng ýiining bir aghashyn taba almay, taban tozdyrdym» deydi.

Qostanay qalasyndaghy orys-qazaq mektebi múghalimderining biri, Y.Altynsarinning qyzmettes dosy F.Sokolov:«Jil na zimovke, chto v 3-h verstah ot Kostanaya. A. I. K. y ya pochty ejednevno peshkom pohajivaly k nemu y prelestno vremya provodili, to v besedah, derja v rukah po chashke kumysa, to v chteniy» («Iz pisima F.D. Sokolova ot 9-go avgusta 1889 goda, k N.IY.»).

Sonday-aq, F.Sokolov «Na drugoy deni ego pohoronily nedaleko ot zimovki, ryadom s ego otsom, na beregu reky Tobola» degeni – Balghoja biyding ata qonysy – Tobyl ózenining boyy, Ybyraydyng qystauy da sol jerden qashyq emes, arasy 3 shaqyrymday jer ekendigi – barlyq auyzsha da, jazbasha derekterde keltirilgen mәlimet.

F.Sokolovtyng esteligimen tanys bolghan, ony ózi qúrastyrghan «Vospominaniya ob I.A. Altynsariyne» (Qazan, 1891 j.) atty jinaqqa engizgen N.Iliminskiy: «17 iilya 1889 goda skonchalsya, v svoem zimovochnom dome vbliz poselka Kostanaya, kirgizin Ibragim Altynsariyn, 48-my let». Búl jerde Iliminskiy Qostanayda dep túrghan joq, Qostanay poselkesine jaqyn jerde dep atap kórsetedi. Al Qostanay – Tobyldyng sol jaq betinde ornalasqan. Eger әr sózge mәn beretin bolsaq, búl jerde «Qostanay poselkesindegi qystauda» dep naqty jazar edi ghoy.

Qostanay oblysynyng memorialdyq muzey qorynda Enbekshiler deputattary Kenesi Qostanay qalalyq atqaru komiytetining «Qazaqtyng Úly aghartushysy Ybyray Altynsarinning jerlengen jerin saqtau turaly» sheshimi bar. Qostanay qalasy, 10 qyrkýiek, 1947 jyl. Ybyray Altynsarin qabirin qorshau jәne tughan-tuysqandary jatqan qorymnyng súlbalyq jospary naqty shemamen kórsetilgen.

(6-suret).

Shemalyq josparda Ybyraydyng jәne onyng janyndaghy tuystarynyng jerlengen jerleri naqty syzbamen berilgen.

Endi osy syzbagha zer salyp qarasaq, «k traktu Semiozernoe trassy» jazudan qazirgi Áuliyekól jolynan qorymdardyng Tobyl ózenining ong jaghynda ornalasqany aiqyn kórsetilgen.

Sonymen qatar, Y.Altynsarinning izbasary, pedagog jәne qazaq mektebining halyq múghalimi Zotik Petrovich Tolstyh 1947 jyldyng aqpan aiynda Qostanay oblysynyng enbekshi deputattar kenesi atqaru komiytetining tóraghasy Jýsipovtyng atyna arnap bayandama hattaryn jazghan. (7-suret)

Bayandama hattyng avtory Z.P. Tolstyh Y.Altynsarin qaytys bolghanyna 60 jyl tolu qarsanynda aldyn-ala (2 jyl búryn) komissiya qúrugha, oblys basshylaryna habarlap, qúndy úsynys engizedi. Onda «Y.Altynsarinning ómiri men qyzmeti jayynda materialdar jinau, auylsharuashylyq tehnikumyna úly aghartushynyng atyn beru jәne jerlengen jerin dúrys saqtap, eskertkish ornatu turaly» aitylady.

Z.P. Tolstyh ózining bayandama hatynda bylay dep jazghan: «Ibray Altynsarin jil v Kustanayskom uezde v 3-h kilometrah ot goroda Kustanaya aul semiy Altynsarina byl raspolojen na beregu ozera nastoyashego nyne nazvanie «Inspektorskoe», Ibray Altynsarin iymel v aule derevyannyy dom, postroennyy v evropeyskom stiyle v neskoliko komnat bolishim gostinnym zalom otoplyaemogo kaminom, stolovui, kabiynet dlya zanyatiy, biblioteka y spalinya. Ibraya Altynsarin neskoliko raz vozbujdal hodotaystvo pered Ministerstvom Narodnogo Prosvesheniya ob otkrytiy selisko-hozyaystvennoy shkoly dlya obucheniya kazahskih detey seliskomu hozyaystvu (zemledelie jivotnovodstva y dr.) dlya chego ot iymeny svoego roda pojertvoval 500 desyatin zemly vblizy svoego aula, no sarskoe praviytelistvo ne hotelo obuchati kazahov seliskomu hozyaystvu shkoly otkryti pry jizny Altynsarina ne razresheno».

Úly ústazdyng esteligine qatysty jetistikter men yqylasy turaly basqa qújattar Qostanay memlekettik múraghatynda saqtalghan. Mysaly, Qostanay qalalyq deputattar kenesi atqaru Komiytetining 1947 jyldyng 10 qyrkýiegindegi №1096 sheshimining «Qazaq halqynyng aghartushysy Y.Altynsarinning jerlengen jerin saqtau turaly» tarmaghynda jazylghan: 1. Gorkomhoz mengerushisi Mudrakov joldasqa 1947 jyldyng 20 qyrkýiegine deyin Y.Altynsarin jatqan jerdi temir tormen qorshaudy jýkteydi jәne kýzet pen shema týrindegi belgili bir jospargha sәikes onyng ýiining irgetasynyng ornyna belgi ornatu (8-suret).

1878 jyly Ishki ister Ministrliginen Tobyl ózeninde kóshpeli qala qúrlysyna jәne onda eginshilik auylyn úiymdastyrugha rúqsat alyndy.

1879 jyly jazda qúrylysqa arnalghan oryndy jeke qaraudan keyin, Torghay oblysynyng jana әskery gubernatory Aleksandr Petrovich Konstantinovich ony qolaysyz dep tanyp, ony ózgertudi, Qostanay toghayy janyndaghy aghysy, Tobyl ózeni arqyly ótetin ótkelden ýsh shaqyrym tómenge auystyrudy úsyndy.

«Pereselensy samy stroily sebe zemlyanky iz derna. Mnogie ryly peshery na krutom beregu Tobola, chtoby ukrytisya ot surovyh morozov. Y v 1881 godu poyavilasi ulisa Bolishaya y neskoliko priylegaiyshih uliys. Pozje za logom Abilisay nachala zastraivatisya Shakirovskaya slobodka, vposledstviy iymenovavshayasya tatarskim poselkom». Seychas eto bolishoy gorodskoy rayon – Narimanovka. [GAKO.F. 1414.Op.2.D.63.L.5].

1881 jyly Bolishaya kóshesi men oghan jaqyn birneshe kósheler payda boldy. Keyin Ábilsay sayynyng artynda «Shakirovka» tatar slobodasy (qazirgi Nariman) salyna bastady.

Biz osy «Narimanovkanyn» bayyrghy túrghyndary Ramili jәne Rais esimdi tatar kónekóz qariyalarymen betpe-bet kezdesip, kezinde tatar últynyng ókilderi qonystanghan Qostanay qalasyndaghy osy aumaq tarihy jayynda súrap bildik.

Rais ata: «Shakirovka» dep atalghan aumaqta atalarym kóship kelgende dәl osy biz túrghan jerde Ybyray beyiti bar degendi eshkimnen estimedik, eshqashan onday әngime bolghan emes, bolsa bizding әti-atalarymyz aitar edi. Tatarlar oqymysty adamnyng búl jerde jerlengenin bilse, ol ziratty syndyrmaq týgili, basyna baryp ziyarat qylar edi. Barlyq el biletin Ybyray «ekining biri emes» qoy. Al Mayakovskiy kóshesindegi músylmandar beyiti Hristandar ziratynyng jalghasy retinde bertinde qalyptasty. «Shahriyn» – osy manda ómir sýrgen orys kópesi.  Onyng diyirmeni bolghan.

Ramili ata: Nasibullin degen kisi osy ziratqa songhy ret, әli esimde 1962 jyly jerlengen edi. Janazasynda da boldym. Qúran baghyshtadym. Berezka manyndaghy zirat 1886 jyly qalyptasty, zirat basyna qoyghan kóktastardaghy jazulardy oqydym, 1939 jyly kóship kelgende noghaylardy sol jerge qoyatyn. Keyin 1944 jyldan bastap sheshender jerlendi. Qazirgi «Zapravka» túrghan jerge evreyler men nemisterdi qoyatyn. Al  emhana sol qorymnyng ornyna salynghan.

Barlyq mәsele mynada: Ybyraydyng shәkirti Gh.Balghymbaevtyng esteliginde: «Qostanay qalasynan 3-4 shaqyrymday (eskishe 3-4 verst) jerdegi Tobyl ózenining sol jaghynan ózine arnap 5-6 bólmeli ýy salghyzdy» dep jazylghan. Áriyne, ózenning aghysynan qarasaq, Qostanay qalasy – Tobyl ózenining sol jaghalauynda túr. Maqala avtorynyng kýmәnin tughyzghan osy sóz. Al endi Gh.Balghymbaev ózenning aghysyna qaramay, ózining túrghan jeri Qostanayda túryp aitsa, onyng «sol jaq» dep túrghany ózenning arghy beti emes pe? Sondyqtan búl jerde  arghy betinde nemese bergi betinde túryp aitqany da eskerilui kerek.

Almatyda últtyq mәdeniyet institutynda ghylymy qyzmetker, Ortalyq muzeyde bibliogaf, Qazaq KSR Ghylym akademiyasy qazaq filialynda ghylymy qyzmetker bolghan, 1943 jyly dýniyeden ótken Ghabdolghaly Balghymbaevtyn, 1878 jyly tuyp, 1956 jyly qaytys bolghan Ybyraydyng tól shәkirti atanghan Spandiyar Kóbeev, 1923-1963 jyldary Balghoja biyding aulynyng basy sanalatyn Temirqazyqta túrghan Omar Shipiyn, 1949 jyly ómirden ótken Beket Ótetileuov Ybyray ústazynyng basyna kelip, Qúran baghyshtamady deuge senu qiyn. Sol kezinde ústazynyng jerlengen jerine kýmәn tughyzghan bolsa, naqty «búl jerde jerlengen joq» dep aitar edi ghoy?! Sodan beri Ybyraydyng kózin kórgen shәkirtteri men tughan-tuystary, barsha ziyaly qauym bos ziratty ziyarat etip jýrmegen shyghar!

1949 jyly Iliyas Omarov Qostanaygha kelip, partiya aktiyvin ótkizedi. Qostanay oblystyq «Bolisheviktik jol» gazetinde qyzmet istep jýrgen aqyn Syrbay Mәulenov meymanhanagha baryp, sәlem berip, Iliyasty ýiine qonaqqa shaqyrady. Ol kisi: Osynda Jamal Omarova gastrolide jýr. Sen solarmen birge bizdi Ybyray Altynsarinning qabirine apar, - deydi.

Tobyl ózeninen ótip bara jatqanda Iliyas: Osynda oqyp jýrgende qayran Tobylgha kóp shomyldyq qoy. Tobyl Obiqa qosylady. Obi Soltýstik Múzdy múhityna qúyady. Sol siyaqty Ybyray da kezinde orys mәdeniyetine qosylyp, ýlken tenizge qúngha úmtylghan edi ghoy, - deydi. Jolshybay ol inspektor kóline shomylyp, Jamalgha túnghiyq gýl syilaydy. Ybyray qabirining halin kórip, Ilekenning kónili qúlazidy. (Mәulenov S. Asyl azamat I. Omarov Úly túlghanyng jyr joldary jәne ol kisi turaly zamandastarynyng estelik-esseleri.-Almaty. «Sanat», 2003 j.)

Keshkilik partiya aktiyvining jinalysynda jasaghan bayandamasynyng ayaghynda «Ataqty jerlesterinnin, úly aghartushynyng qabirining jaghdayy qabyrghalaryna qalay batpaydy?!-deydi. Sodan oblys basshylarynan auyzsha núsqau alghannan keyin 1950 jylghy 31 qantar kýni KazSSR Kommunaldyq sharuashylyq Ministrligi Mәdeny aghartu komiytetining tapsyrysymen Altynsarinning eskertkish jobasyn әzirleydi. Ol jobada týsindirme jazba, smeta da dayyn bolady. (10 suret)

Úly ústaz atyndaghy mektepting 1948-1954 j.j. týlegi, 1970–1990 j.j. diyrektory, san jyldar boyy Ybyray múrasynyng izdenis júmystaryn atqaryp jýrgen, ústaz izbasary Begen Kópeshov: «Ústazym Myrzahmet Shayhin 1950 jyly osy mektep-internatynda oqyp jýrgende «Ybyray atamyzdyng basyna aparyp, osy jerde Ybyray atalaryng jerlengen dep, qazirgi beyit túrghan jerdi kórsetti. Ol jerde eski qyzyl kirpishterding ýiindisi jatqany anyq. Qúlpytas qay jerge qoyyldy – sol jerde Ybyraydyng kesenesi túr. Men de keyin Shayhin aghayym sekildi oqushylardy ertip aparyp túrdym. Aghartushynyng ómirbayany óte keng týrde avtorlardyng jazuy, aituy degen siyaqty, Ybyray atamyzdyng jatqan jeri búrynghy ózining «usadibasy», ózining túrghan jerinde, atasy Balghojanyng jatqan jerinde jerlengen dep esepteymin. Osy mektepte shәkirt bolghandaghy ómirim, mening tikeley ústazdyq ómirim osynday pikirdi qalyptastyrdy».

Qostanaydaghy Ybyray negizin salghan mektepting taghy bir týlegi, f.gh.k. Qalqaman Jaqyp 1960-1966 jyldary aghartushynyng ziratynyng basyna baryp, taghzym etkendigi, ústazdarynyng qúran oqyghan kezderi esinen ketpeytinin  aitady.  11-suret

2017 jyly «Ruhany janghyru» baghdarlamasymen Ybyray Altynsarinning kesenesin qayta qalpyna keltiru júmysyn jýrgizgen manghystaulyq sәuletker, merdiger Qúralbay Ozghanbaev: «Tipti qaqpanyng ar jaghynan bastau alatyn ýlken qorymnyng bar ekenine kóz jetkizdik, olay deytin sebebimiz, dәl Ybyray Altynsarin kesenesi manyndaghy mәiitter tyghyz jerlengen eken. Ybyray Altynsarin jatqan kesene irgetasyn ashqan kezde sany 9 adamnyng mәiiti tabyldy. Sony biz yqshamdap, sýiekterdi jinaqtap, Ybyray Altynsarin jatqan jerding ong qaptal, sol qaptalyna ýiip-ýiip kómdik. Al endi tas jatqan jerdi tútas asha almadyq. Óitkeni, ishin qalap tastaghan, irgetasy qúiylghan, býiirinen kelip qazghanda mәiitting jatqanyna kóz jetkizdik, әiteuir, bir aruaqty kisining mýrdesi ekenine esh kýmәn joq».

Ybyraydyng tuysy Marat Qasymov: «Balghojanyng jerlengen jeri – qazirgi Ybyray atamyzdyng kesenesi túrghan jerding janynda belgi tas qoyylghan. Onda, «Úly aghartushy Ybyraydyng atasy Balghoja, әkesi Altynsary jәne tuys-tughandary jatyr» dep jazylghan. Mening atalarym, óz әkem de solay aitatyn. Al Ybyray Qostanay qalasy ishindegi keybir qorymdargha jerlengen degen pikir – dúrys emes. Men ózim Qostanaydaghy Ybyray ózi salghan eski mektepte oqydym. Ybyray mektebining ústazy Myrzahmet Shayhin de bizdi «stroygha» túrghyzyp, atamyzdyng qabirining basyna jayau aparatyn».

Meruert Baqytjanova (Qanqojanyng úrpaghy, Antaliya qalasynda túrady): «Mening atam Qanqoja odan Qylyshbay, Qylyshbaydan Minaydar, Minaydardan Baqytjan, Baqytjannan Edige tuady. Mening atam – Minaydar Qylyshbaevtyng nemeresi. Edige atam meni janynan tastamaytyn. Shejireni jaqsy biletin. Ybyray jatqan kesene manynda bizding ata-babalarymyz jatyr. Sol esterinizde bolsyn, úmytpandar» dep nyqtap aitatyn.

PS: HIH ghasyr qazaq tarihyndaghy qiyn kezeninde nayza men qylyshtyng kýni ótkenin sezgen aghartushy Ybyray Altynsarin órkeniyetting kóshine kemel bilim men kenen ghylym arqyly ghana ilese otyryp, Tәuelsizdikke qol jetkizuding jalghyz amaly últ mýddesine qyzmet etetin sauatty, ziyaly úrpaq qalyptastyru kerektigin bilip, sol jolda bar sanaly ghúmyryn sarp etti. Biylghy El Tәuelsizdigining 30 jyldyq mereytoyyn atap óter shaqta әri úly ústazdyng 180 jyldyghy qarsanynda atqarylar manyzdy sharalar túrghanda mazaryn izdep, aruaqtyng mazasyn alghan maghynasyz júmystyng maqsaty qanday? Altynsarinning aq mazary azattyghyn ansaghan Alash arystarynyng úrpaghyn ruhtandyratyn kiyeli nysan emes pe edi?! «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ayasynda qyruar júmys atqarylyp, óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilip, ruhany jәne mәdeny qúndylyqtarymyzdy saqtau arqyly últtyq sanagha serpilis alghanda, qayta zertteudi qajet etpeytin qalyptasqan tarihy derekterdi joqqa shygharu danalyqqa jatpaydy. Keshegi nәubet jyldary atylyp ketken arystarymyzdyng sýiegi aidalada qalyp, tughan jerinen bir uys topyraq búiyrmaghanda, úly dalasynyng tósinde mәngi tynystaghan úly ústazdyng qabirin emes, qadirin arttyru ýshin atsalysuymyz kerek-ti. Kisi ólgende qalay jerleu jәne as beru turaly etnografiyalyq enbek jazyp, «Músylmanshylyq tútqasy» atty kitap shygharyp, qalyptasqan ata dәstýrge ýles qosqan Ybyray Altynsarinning ata qorymyna músylmansha jerlengenine esh kýmәn keltirmeyik. Úrpaq taghzym etip ziyarat jasaytyn ziyaly babamyzdyng ziratyn zerttep, mәiitin basqa jerden izdep, aruaqqa ziyanymyz tiyip ketpesin!..

Saltanat Ótelbaeva, 

Qostanay oblystyq Ybyray Altynsariyn
memorialdyq muzeyining ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz