Á degende, yza qysyp, «Rahman Alshanovtyng balasy, shanyraqqa qarashy!» - degen taqyryppen maqala jazghymyz-aq keldi. Kózi qaraqty oqyrman әngimening tórkinin osy alghashqy sóilemnen-aq bayqap otyrghan bolar. Áytse de, kópshilik bile bermeui mýmkin, qazaqqa qatysty qisyq pikirimen talaygha tanylyp ýlgergen jәne sonysyn әste de oghash sanamaytyn sayasattanushy Daniyar Áshimbaev - qazaqqa qadirli, belgili ekonomist Rahman Alshanovtyng balasy. Ángimening retine qaray aityp qoyalyq degenimiz ghoy. Áytpese, biz ýshin múnda túrghan eshtene joq. Sayasattanushy Janaózen oqighasy bolmas búryn, yaghny byltyr qazan aiynda «Central Asia Monitor» gazetine bergen múnayshylar narazylyghyna qatysty súhbatynda oralmandar mәselesin bir týirep ótipti. Onysyna júrt kәdimgidey shamdandy. Biyl sәuir aiynda «Vremya» gazetinde «Qazaqtar tәuelsizdik ýshin kýresken joq» dep, eldi qayran qaldyrdy. Endi ótken aidyng ayaghynda taghy da «Central Asia Monitor» gazetinde qazaq tiline mensinbeushilikpen qaraytyn súhbat bergen.
«Jas qazaqta» Daniyardyng mәlimdemelerine qatysty birneshe material shyqty («Últyn úrghangha úpay», 27 sәuir, 2012 j.; «Daniyar Áshimbaev - patriot», 11 mamyr, 2012 j.; «Tarihy sanasyz halyq túl», 18 mamyr, 2012 j.). Osy joly onyng ózimen tildesuding sәti týsti. Ol jogharyda aitylghan mәselelerge baylanysty júrt arasyndaghy әngimeni qúr baybalam dep esepteydi. Áriyne, sayasattanushymen aradaghy әngime orys tilinde órbidi. Al әkesimen qazaqsha sóilestik.

- Songhy kezde sizding antiqazaq retindegi beyneniz qalyptasyp keledi. Osy jayynda óziniz oilandynyz ba?
- Mening súhbattaryma baylanysty jazylghan maqalalardy oqydym. Olar (maqala jazghandar - O.B.) súhbatymnyng taqyrybynan basqa eshtene oqymaytyn siyaqty. Jalpy, óz ústanymym bar. Al meni antiqazaq dep tanyp jatsa, ol mening mәselem emes. Búl jerde oqyrmannyng ózinde týitkil bop túr. Qoghamda dert kóp. Sony der kezinde tauyp, emdep jiberu kerek. Al biz bir-birimizdi ústanymyng dúrys emes dep kinәlaumen jýrmiz.
- Áytse de, «Qazaqtar tәuelsizdik ýshin kýrespedi» degen sózinizdi qalay týsindiresiz?
- Eger súhbatymdy múqiyat oqysanyz, әngime Kenes Odaghy kezeni jayynda. 15, 17, 19-shy ghasyrlar emes, 20-shy ghasyr turaly. Sol jerin eshkim oqymaghan siyaqty. Osydan keyin kimmen qanday pikirtalas jýrgizuge bolady?
- Qazaq tiline baylanysty pikirleriniz de, óziniz aitatynday, últshyl-patriottargha únamaydy. Búghan ne aitasyz?
- Olar meni týsinbey, tek baybalam salyp jýr. Men búl túrghyda týsinikteme bergim de kelmeydi. Al dúrystap jaza da, oqy da almaytyn adamdargha bәrin tәptishtep týsindirip otyrghym kelmeydi. Meni olar sharshatyp jiberdi. Búl mәselege qatysty óz pikirimdi aittym. Ári qaray qauzamaymyn.
- Siz «Qazaq tiline qysym jasaldy deu - aqymaqtyq» deysiz. Biraq bizge kezinde orys tilin kýshtep tanghany ras qoy. Qazaq tili sondyqtan da býgingi mýshkil halge jetti.
- Men múraghattaghy kóptegen qújattardy qaradym. Negizi, tildi damytu mәselesi ótken ghasyr basynan beri ýnemi qozghalumen keledi. Al orys tilin bizge kýshtep tanghan joq. Osy joldy ózimiz tandadyq. Búghan qatty qarsylyq tanytyp kýresken eshkimdi kórgen joqpyn. Men jiyndardyng hattamalaryn qaradym. Áldebireudi til ýshin kýresti dep, batyr etip shygharamyz. Onday bolghan joq. 50-60-jyldary filologtar bir-birin aiyptap, biri-birimen daulasumen bolghan. Mysaly, Mәskeuge jiberilgen bir hatty kórdim. Filologtarymyzdyng biri ózinen basqa akademikter men jazushylardyng bәrin atyp tastaudy úsynghan. Ayyptalghandardyng arasynda Ády Shәripov te jýr. Mine, sol kezden bastap naqty júmys jýrgizuding ornyna osynday tirliktermen ainalysqan. Solar osyghan bosqa uaqyttaryn ótkizbegende, qazir múnday mәseleni qozghap otyrmas edik. Óziniz qaranyzshy, Ukraina, Gruziya, Belarusi, Tәjikstan, Ózbekstan, Týrkimenstan óz tilderin saqtap qaldy. Kenes kezinde de olar isti óz tilderinde jýrgizdi. Jalpy, Kenes Odaghynda bolghan bizden basqa respublikalardyng bәri tilin saqtap qaldy.
- Sonda bizdegi jaghdaygha kim kinәli?
- Óz tilimizdi ózimiz saqtay almasaq, ol ýshin ózimizden basqa kimdi kinәlaymyz? Bәrin Mәskeuge jaba salu jón emes. Mәskeu Qazaqstan ýshin kóp nәrse jasady.
- Endi qazaq tilin bolashaqta damyta alamyz ba?
- Til damyp jatyr. Onyng qoldanylu ayasy keneyip keledi. Qazaq tilinde oqityn studentter sany ósip jatyr. Osy tilde bilim alatyn mamandyqtar sany ósip keledi. Qazaqsha jaqsy kinolar kóbeyip keledi.
- Al siz ýnemi qazaq tilin tek túrmystyq dengeyde qoldanylady dep kemsitesiz...
- Dәl qazir oghan sebep bar ghoy. Bizde birkelki sózdik joq. Árkim әrtýrli jasaydy. Til mamandary men jazushylar ortasynda sol mәsele talqylanuy kerek edi. Al olar «til qúryp barady» dep bosqa aighaylay beredi. Mysaly, qazaqshany kompiuterge, úyaly telefongha dúrystap engizu mәselesi qaralsa. Ony endiru qiyn emes. Osynday naqty ispen ainalysudyng ornyna bir-birimizdi kinәlaumen, jylap-syqtaumen kelemiz.
Memlekettik baghdarlamalar búl mәselede ziyannan basqa týk bergen joq. Osynday baghdarlamalar ayasynda naqty sharalar atqarudyng ornyna tek ýgit-nasihatpen shekteludemiz. Qazir ghalamtordan da qazaqsha tolyqqandy mәlimet alu qiyn. Al oryssha qalauynyzsha tolyp túr. Bayqap qarasanyz, mening aitqandarym osy qazaq tilining kýiip túrghan mәselesi ghoy.
- Demek, sizdi antiqazaq dep tanugha bolmaydy ghoy?
- Men olay deytindey eshtene aitqan joqpyn. Tek mәselening baryn aittym. Onday mәselelerding bary ras. Júrt naqty problemany talqylaudyng ornyna dau-damaydy kóbeytip jiberdi.

Jap-jaqsy jauap berdi. Kónilge qonymdy oilary bar. Áytse de, key tústa Daniyar Áshimbaevtyng múrat-maqsaty bizge týsiniksiz. Aldymen elding qytyghyna tiyetin sózder aitady da, sosyn «júrt meni týsinbey qalghan» deydi. Al biz Daniyar qansha aqtalghanymen, júrt bosqa shulap jýrgen joq dep oilaymyz. Qalyng oqyrman bәrin de jaqsy týsinedi. Yaghny sayasattanushynyng súhbattarynda últty mensinbeushilik, qazaq tilin kemsitu, sol arqyly orys tilining mereyin asyru saryny bәribir de bayqalady. Búl rette ony orystildi gazetter jaqsy paydalanyp jýr.

Orazәli BAYMÚRAT

«Jas qazaq» gazeti