ءا دەگەندە، ىزا قىسىپ، «راحمان الشانوۆتىڭ بالاسى، شاڭىراققا قاراشى!» - دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جازعىمىز-اق كەلدى. كوزى قاراقتى وقىرمان اڭگىمەنىڭ توركىنىن وسى العاشقى سويلەمنەن-اق بايقاپ وتىرعان بولار. ايتسە دە، كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى مۇمكىن، قازاققا قاتىستى قيسىق پىكىرىمەن تالايعا تانىلىپ ۇلگەرگەن جانە سونىسىن استە دە وعاش سانامايتىن ساياساتتانۋشى دانيار اشىمباەۆ - قازاققا قادىرلى، بەلگىلى ەكونوميست راحمان الشانوۆتىڭ بالاسى. اڭگىمەنىڭ رەتىنە قاراي ايتىپ قويالىق دەگەنىمىز عوي. ايتپەسە، ءبىز ءۇشىن مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ساياساتتانۋشى جاڭاوزەن وقيعاسى بولماس بۇرىن، ياعني بىلتىر قازان ايىندا «Central Asia Monitor» گازەتىنە بەرگەن مۇنايشىلار نارازىلىعىنا قاتىستى سۇحباتىندا ورالماندار ماسەلەسىن ءبىر تۇيرەپ ءوتىپتى. ونىسىنا جۇرت كادىمگىدەي شامداندى. بيىل ءساۋىر ايىندا «ۆرەميا» گازەتىندە «قازاقتار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن جوق» دەپ، ەلدى قايران قالدىردى. ەندى وتكەن ايدىڭ اياعىندا تاعى دا «Central Asia Monitor» گازەتىندە قازاق تىلىنە مەنسىنبەۋشىلىكپەن قارايتىن سۇحبات بەرگەن.
«جاس قازاقتا» دانياردىڭ مالىمدەمەلەرىنە قاتىستى بىرنەشە ماتەريال شىقتى («ۇلتىن ۇرعانعا ۇپاي»، 27 ءساۋىر، 2012 ج.; «دانيار اشىمباەۆ - پاتريوت»، 11 مامىر، 2012 ج.; «تاريحي ساناسىز حالىق تۇل»، 18 مامىر، 2012 ج.). وسى جولى ونىڭ وزىمەن تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ول جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى جۇرت اراسىنداعى اڭگىمەنى قۇر بايبالام دەپ ەسەپتەيدى. ارينە، ساياساتتانۋشىمەن اراداعى اڭگىمە ورىس تىلىندە ءوربىدى. ال اكەسىمەن قازاقشا سويلەستىك.

- سوڭعى كەزدە ءسىزدىڭ انتيقازاق رەتىندەگى بەينەڭىز قالىپتاسىپ كەلەدى. وسى جايىندا ءوزىڭىز ويلاندىڭىز با؟
- مەنىڭ سۇحباتتارىما بايلانىستى جازىلعان ماقالالاردى وقىدىم. ولار (ماقالا جازعاندار - و.ب.) سۇحباتىمنىڭ تاقىرىبىنان باسقا ەشتەڭە وقىمايتىن سياقتى. جالپى، ءوز ۇستانىمىم بار. ال مەنى انتيقازاق دەپ تانىپ جاتسا، ول مەنىڭ ماسەلەم ەمەس. بۇل جەردە وقىرماننىڭ وزىندە تۇيتكىل بوپ تۇر. قوعامدا دەرت كوپ. سونى دەر كەزىندە تاۋىپ، ەمدەپ جىبەرۋ كەرەك. ال ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى ۇستانىمىڭ دۇرىس ەمەس دەپ كىنالاۋمەن ءجۇرمىز.
- ايتسە دە، «قازاقتار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەدى» دەگەن ءسوزىڭىزدى قالاي تۇسىندىرەسىز؟
- ەگەر سۇحباتىمدى مۇقيات وقىساڭىز، اڭگىمە كەڭەس وداعى كەزەڭى جايىندا. 15, 17, 19-شى عاسىرلار ەمەس، 20-شى عاسىر تۋرالى. سول جەرىن ەشكىم وقىماعان سياقتى. وسىدان كەيىن كىممەن قانداي پىكىرتالاس جۇرگىزۋگە بولادى؟
- قازاق تىلىنە بايلانىستى پىكىرلەرىڭىز دە، ءوزىڭىز ايتاتىنداي، ۇلتشىل-پاتريوتتارعا ۇنامايدى. بۇعان نە ايتاسىز؟
- ولار مەنى تۇسىنبەي، تەك بايبالام سالىپ ءجۇر. مەن بۇل تۇرعىدا تۇسىنىكتەمە بەرگىم دە كەلمەيدى. ال دۇرىستاپ جازا دا، وقي دا المايتىن ادامدارعا ءبارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ وتىرعىم كەلمەيدى. مەنى ولار شارشاتىپ جىبەردى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءوز پىكىرىمدى ايتتىم. ءارى قاراي قاۋزامايمىن.
- ءسىز «قازاق تىلىنە قىسىم جاسالدى دەۋ - اقىماقتىق» دەيسىز. بىراق بىزگە كەزىندە ورىس ءتىلىن كۇشتەپ تاڭعانى راس قوي. قازاق ءتىلى سوندىقتان دا بۇگىنگى مۇشكىل حالگە جەتتى.
- مەن مۇراعاتتاعى كوپتەگەن قۇجاتتاردى قارادىم. نەگىزى، ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسى وتكەن عاسىر باسىنان بەرى ۇنەمى قوزعالۋمەن كەلەدى. ال ورىس ءتىلىن بىزگە كۇشتەپ تاڭعان جوق. وسى جولدى ءوزىمىز تاڭدادىق. بۇعان قاتتى قارسىلىق تانىتىپ كۇرەسكەن ەشكىمدى كورگەن جوقپىن. مەن جيىنداردىڭ حاتتامالارىن قارادىم. الدەبىرەۋدى ءتىل ءۇشىن كۇرەستى دەپ، باتىر ەتىپ شىعارامىز. ونداي بولعان جوق. 50-60-جىلدارى فيلولوگتار ءبىر-ءبىرىن ايىپتاپ، ءبىرى-بىرىمەن داۋلاسۋمەن بولعان. مىسالى، ماسكەۋگە جىبەرىلگەن ءبىر حاتتى كوردىم. فيلولوگتارىمىزدىڭ ءبىرى وزىنەن باسقا اكادەميكتەر مەن جازۋشىلاردىڭ ءبارىن اتىپ تاستاۋدى ۇسىنعان. ايىپتالعانداردىڭ اراسىندا ءادي ءشارىپوۆ تە ءجۇر. مىنە، سول كەزدەن باستاپ ناقتى جۇمىس جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا وسىنداي تىرلىكتەرمەن اينالىسقان. سولار وسىعان بوسقا ۋاقىتتارىن وتكىزبەگەندە، قازىر مۇنداي ماسەلەنى قوزعاپ وتىرماس ەدىك. ءوزىڭىز قاراڭىزشى، ۋكراينا، گرۋزيا، بەلارۋس، تاجىكستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان ءوز تىلدەرىن ساقتاپ قالدى. كەڭەس كەزىندە دە ولار ءىستى ءوز تىلدەرىندە جۇرگىزدى. جالپى، كەڭەس وداعىندا بولعان بىزدەن باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى ءتىلىن ساقتاپ قالدى.
- سوندا بىزدەگى جاعدايعا كىم كىنالى؟
- ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز ساقتاي الماساق، ول ءۇشىن وزىمىزدەن باسقا كىمدى كىنالايمىز؟ ءبارىن ماسكەۋگە جابا سالۋ ءجون ەمەس. ماسكەۋ قازاقستان ءۇشىن كوپ نارسە جاسادى.
- ەندى قازاق ءتىلىن بولاشاقتا دامىتا الامىز با؟
- ءتىل دامىپ جاتىر. ونىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭەيىپ كەلەدى. قازاق تىلىندە وقيتىن ستۋدەنتتەر سانى ءوسىپ جاتىر. وسى تىلدە ءبىلىم الاتىن ماماندىقتار سانى ءوسىپ كەلەدى. قازاقشا جاقسى كينولار كوبەيىپ كەلەدى.
- ال ءسىز ۇنەمى قازاق ءتىلىن تەك تۇرمىستىق دەڭگەيدە قولدانىلادى دەپ كەمسىتەسىز...
- ءدال قازىر وعان سەبەپ بار عوي. بىزدە بىركەلكى سوزدىك جوق. اركىم ءارتۇرلى جاسايدى. ءتىل ماماندارى مەن جازۋشىلار ورتاسىندا سول ماسەلە تالقىلانۋى كەرەك ەدى. ال ولار «ءتىل قۇرىپ بارادى» دەپ بوسقا ايعايلاي بەرەدى. مىسالى، قازاقشانى كومپيۋتەرگە، ۇيالى تەلەفونعا دۇرىستاپ ەنگىزۋ ماسەلەسى قارالسا. ونى ەندىرۋ قيىن ەمەس. وسىنداي ناقتى ىسپەن اينالىسۋدىڭ ورنىنا ءبىر-ءبىرىمىزدى كىنالاۋمەن، جىلاپ-سىقتاۋمەن كەلەمىز.
مەملەكەتتىك باعدارلامالار بۇل ماسەلەدە زياننان باسقا تۇك بەرگەن جوق. وسىنداي باعدارلامالار اياسىندا ناقتى شارالار اتقارۋدىڭ ورنىنا تەك ۇگىت-ناسيحاتپەن شەكتەلۋدەمىز. قازىر عالامتوردان دا قازاقشا تولىققاندى مالىمەت الۋ قيىن. ال ورىسشا قالاۋىڭىزشا تولىپ تۇر. بايقاپ قاراساڭىز، مەنىڭ ايتقاندارىم وسى قازاق ءتىلىنىڭ كۇيىپ تۇرعان ماسەلەسى عوي.
- دەمەك، ءسىزدى انتيقازاق دەپ تانۋعا بولمايدى عوي؟
- مەن ولاي دەيتىندەي ەشتەڭە ايتقان جوقپىن. تەك ماسەلەنىڭ بارىن ايتتىم. ونداي ماسەلەلەردىڭ بارى راس. جۇرت ناقتى پروبلەمانى تالقىلاۋدىڭ ورنىنا داۋ-دامايدى كوبەيتىپ جىبەردى.

جاپ-جاقسى جاۋاپ بەردى. كوڭىلگە قونىمدى ويلارى بار. ايتسە دە، كەي تۇستا دانيار اشىمباەۆتىڭ مۇرات-ماقساتى بىزگە تۇسىنىكسىز. الدىمەن ەلدىڭ قىتىعىنا تيەتىن سوزدەر ايتادى دا، سوسىن «جۇرت مەنى تۇسىنبەي قالعان» دەيدى. ال ءبىز دانيار قانشا اقتالعانىمەن، جۇرت بوسقا شۋلاپ جۇرگەن جوق دەپ ويلايمىز. قالىڭ وقىرمان ءبارىن دە جاقسى تۇسىنەدى. ياعني ساياساتتانۋشىنىڭ سۇحباتتارىندا ۇلتتى مەنسىنبەۋشىلىك، قازاق ءتىلىن كەمسىتۋ، سول ارقىلى ورىس ءتىلىنىڭ مەرەيىن اسىرۋ سارىنى ءبارىبىر دە بايقالادى. بۇل رەتتە ونى ءورىستىلدى گازەتتەر جاقسى پايدالانىپ ءجۇر.

ءورازالى بايمۇرات

«جاس قازاق» گازەتى