Qazaqstanda til turaly ne aitylmady, qashan aitylmady, qayda aitylmady – bәri kóz aldymyzda, bәri oiymyzda, jadymyzda. Osy aitylghandardan ózgergen nәrse bar ma, aqiqat ýshin «joq» deuge bolmas, biraq auyz toltyryp «bar» deuge de sol aqiqattyng aqiqat bolu ýshin jәne bolmas. Yaghni, bir qaraghanda jasalyp jatqanday, bir qaraghanda jasalmay da jatqanday. Desek te, baghyt dúrys bolghanymen qarqyn bayau. Ne istemek kerek, әldebir nauqandyq, kezendik sharalarmen qazaq tilining mәselesi sheshilmeytini әrkimge-aq týsinikti bolyp qaldy. Sondyqtan búl iske betbúrys kerek.

Adamzat tarihyna qarap otyrsanyz, bir sapalyq dengeyden ekinshi sapalyq dengeyge kóshu osynday betbúrystar negizinde jasalyp túrghan. Ony «reforma» dep ataghan. Biz biletin әlemdegi Renessanstyng barlyghy osy reformalardan bastalghan. Ádepkide latynnyng «qayta tuu» degen sózinen shyqqan «Renessans» úghymy osynday reformalyq betbúrystardy kórsetetin sózge ainaldy. Alghash ret ghylymda HVI ghana qoldanyla bastaghanymen, әlemdegi eng ýlken renessanstardyng basy – VIII ghasyrdan bastau alatyn Músylman Renessansy. Ghylymy әdebiyetterde «Islamnyng Altyn Ghasyry» dep atalatyn kezeng әlemdik damugha zor yqpal etken betbúrys boldy.

Qazaq tarihyna ýnilsek, últtyq Renessanstyng basy – Abay, damyghan shaghy – Alash kezeni. Búny aityp otyrghan sebebimiz, tilge, osy til arqyly jalpy qazaqqa jana renessanstyq kezeng qajet siyaqty. Qazir «til reformasy», «tildi janghyrtu» degen úghymdar kóbirek aityla bastady. Til reformasy órkeniyetti elderding bәrinde de bolghan. Bizde de Ahmet Baytúrsynúlynyng «Tóte jazuy» túsynda, 1920 jyldardyng ayaghy, 30-jyldary latyn әlipbiyine, 1940 jyldary kirill әlipbiyine kóshken kezenderde bolghan. Búl reformalar ózining auqymy jaghynan qazirgi jasalmaq reformadan basqashalau. Ahang әlipby engizilgende halyqtyng kóbi hat tanymaytyndyqtan endi oqyp jaza bastaghandargha ol onayyraq boldy. Kenestik kezendegi eki reforma iydeologiya kýshimen jýrgizildi. Qazir Qazaqstan qoghamy qos tildi bolyp túrghanda búl reforma onaygha soqpaydy. Sebebi aldynghy ýsh reforma kezinde qazaq balasynyng barlyghy ana tilin biletin. Býgin tildik túrghydan qazaq tildi biletin jәne jazatyndargha, tildi biletin biraq jaza almaytyndargha, tildi mýlde bilmeytin nemese nashar biletin jaza almaytyndargha jiktelip túrghanda reforma tek jazudy ghana qamtymaydy, oghan qosa eki ózekti mәseleni de qosa alyp jýrui tiyis dep oilaymyz. Olar: Qazaqstanda memlekettik tilding barlyq saladaghy qoldanysyn tolyq qamtamasyz etu, búl reformanyng qoghamdyq-әleumettik úiymdastyrushylyq jaghy bolsa, ekinshiden, til bilmeytinderge til ýiretuding jýiesin jasau, búl әdistemelik reforma.

Til reformasy әlbette, eng aldymen tildik mәsele. Qazaq tilining kenestik kezende latyn jәne kirill әlipbiylerinde boluy emlemizdi biraz ózgertkeni, tipti býldirgeni býgin sauatty qauymgha belgili. Osy ózgeris, osylaysha býldiru neden shyqty. Onyng basty sebebi kenestik órkókirek jýiening til siyaqty eshkimge, eshtenege baghynbaytyn jaratylystyng erekshe qúbylysynyng tabighy sipatyn búzghandyghynan. Til jandy aghza retinde týzetuge zәru emes, tabighatynda túrghan nәrseni soghan say tanbalaugha zәru, ózining tabighatyna say keletin erejelerdi ghana qabyldaugha zәru. Bir qaraghanda osy onay aksiomany bilsek te, úghynsaq ta qazaq tilinen tys faktorlargha, onyng ishinde ekstralingvistikalyq faktorlargha kóbirek búrylyp ketetin siyaqtymyz. Qazirgi til reformasy kezinde osy qaghidany ghalymdarymyz myqtap eskerui kerek. Osy arada latyn әlipbii sóz bola bastaghannan beri ghalymdar arasynda pikir alshaqtyghy, tipti pikir qayshylyghy airyqsha angharyldy. Bizding oiymyzsha, ghalymdar keng formatta ózara tilding tabighatynan shyghyp konsensusqa kelmese, onda kenestik kezendegi әldebir jayttardyng taghy da qaytalanuy bek mýmkin. Dәl osy tústa Abay aitqanday, «Sózine qaray kisini al, Kisige qarap sóz alma» degen qaghidany myqtap ústanghanymyz abzal. Sondyqtan tildi janghyrtuda jazu reformasy, kirme sózderdi qabyldau, onomastikalyq ataulardy jazu erejeleri jәne memlekettik tildi ýiretuding ortaq jýiesin jasau siyaqty mәselelerdi ghylymy jәne úiymdastyrushylyq túrghydan sheshuding әdisteri men tetikteri mamandar tarapynan talqylanyp baryp ghana jýzege asyryluy tiyis.

Osynday júmystardyng barysynda biz eng aldymen tilding qatynas qúraly ghana emes, onyng adam men últty qalyptastyrudaghy tótenshe manyzyna mәn bergenimiz jón. Bizding oiymyzsha, qazir qazaq tilin sóileuding ghana qúraly dep týsinu basym. Aqiqatynda, til tútas últty onyng salt-sanasymen, minezimen, tanymymen qosa qalyptastyratyn jasampaz qúbylys, taghdyrsheshti qúral. «Qazaqtyng dini, tili, jazuy súmdyq pikir, suyq qoldan tynysh bolargha kerek» dep jazypty Ahmet Baytúrsynúly. Últ ústazy neden saqtandyryp otyr desek, әrqaysysy qazaqtyng jýregi men janyn saqtaytyn, eldigin qorghaytyn eng jandy, qasiyetti nәrselerding býlinbeuinen saqtap otyr. Osylardyng bireui ortaysa, bireuine zaqym kelse, onda últqa qauip tónbek. Ahang búl arada tildi qatynas qúraly retinde emes, últty saqtaushy úly ústyn retinde qarastyrghan. Jalpy últ degenimiz – til, al til degenimiz sol últtyng ózi. Basqasha boluy mýmkin emes. Sondyqtan tilge jay qatynas qúraly dep qarau, birneshe sóz ben sóilem ýirenip alghan adamdy qazaqsha biledi deu qate. Ghúmar Qarash: «Til eshbir uaqytta ózge nәrselerge bas iymeske tiyis. Biz ony begirek te sýiyge hәm týrli júqpaly shet tilderden saqtaugha boryshtymyz» depti. Tilimizding «ózge nәrselerge bas iygen», «týrli júqpaly shet tilderden» saqtanbaghan kezeni bolghan. Áli de onyng taby bar. Endeshe, biz osylardan aryluymyz kerek. Tildi janghyrtudyng da basty mindeti osy bolsa kerek. Osy kýni ana tilinde sóilemegen óz aghayyndarymyzgha eskertu aita qalsan: «Qay tilde sóilese, adamnyng óz erki, onda túrghan ne bar» dep shamyrqanady. Olar tilding jaratylys pen jazmyshtaghy mәnin úghynbaghandar. Jalpy til lingvistika nysanasy boludan búryn filosofiya men logikanyn, psihologiya men etikanyn, tarihtyng mәselesi. Óitkeni til bolmysty jetkizushi ghana emes, sol bolmystyng ózi. Tilge tiyisu aitylghan sózge tiyisu emes, últtyq bolmysqa tiyisu. Sebebi til – ghajayyp, qúdiretti ruh. Ony kezinde V.Gumbolidt: «Til halyq ruhynyng syrtqa shyghuy siyaqty: halyqtyng tili onyng ruhy, halyqtyng ruhy – onyng tili jәne osydan asqan sәikestikti elestetu qiyn» dep dәl anyqtaghan. Osy oiyn tolyqtyryp, nemis ghalymy: «Tilderding payda boluy, ruhany kýshting payda bolu sebepterimen teng sabaqtastyqta, sonymen birge til onyng ýnemi yntalandyrushysy bolady» dep asha týsedi. Qazaq tili qazaqtardyng ana tili retinde osynday ruhany yntalandyrushy kýshke ie boluy tiyis. Sonda ghana ol qatynas qúraly ghana emes, halyqtyng jasampazdyghynyng әri ólshemi, әri qaynary bolmaq.

Tilding osynday jasampazdyghynan óristesek, onda tildi janghyrtudy jana qúndylyqtar qalyptastyryp jatqan osynau jahandanu zamanynda últty janghyrtu dep úghynsaq, onda oidaghymyzdyng bolghany. Eger tilden bastap ruhany qúndylyqtar der kezinde janghyrtylmaytyn bolsa, onda jahandanu kóshinde әrkimning arbasyna minip keterimiz haq. Onday tendensiyalar qoghamda barshylyq. Jastarymyzdyng shetelge elendep túruy, aghylshyn tiline degen aqyly súranys osynday tendensiyanyng kórinisi. Býgingi HHI ghasyrdyng adamy ol әlemge jatsynbay qaraytyn, ózining jeke basynyng mýddesin joghary qoyatyn túlgha. Ony nesine jasyramyz. Qanshama elshildik, otanshyldyq úrandar men sharalardyng da múnday shaqta tiyimdiligi jetkiliksiz bolyp qalady. Jahandanu elimiz týgil, ýiimizge, tórimizge kirip alghan. Osynday shaqta tilimiz saqtaydy desek, qazaq tilin janghyrtu barlyq salada qarqyndy, keng sipatty, quatty kýshpen jýrgizilui tiyis. Búl til biluding ghana emes, tútas últymyz ben azat elimizdi saqtaudyng basty qadamy.

Tildi janghyrtu, jogharyda aitqanymyzday, kóp baghytty reforma. Osy retten kelgende, ony әlipby auystyrumen ghana baylanystyrmay, memlekettik tilding mәrtebesin kóteretin mindettermen de sabaqtastaru qajet. Búl rette Bilim jәne ghylym ministrligi mәselening kýrdeliligi men manyzdylyghyna tiyisinshe mәn berude. Oghan til ýiretu әdistemesin jetildiru, jazu reformasy beretin nәtiyjelerdi múqiyat saralau, til problemalaryna monitoring jýrgizu siyaqty auqymdy júmystargha basa nazar audaryp jatqany dәlel bolady. Bastysy osy júmystardyng nauqandyq emes, jýieli, salmaqty eng bastysy nәtiyje bererlik iske ainaluynda. Onyng osylay boluy ýshin elimizde tilding naghyz janashyrlary da, mamandary da barshylyq. Mәsele tilge degen dúrys niyet pen tabandylyqta.

Erbol Tileshov

Sh.Shayahmetov atyndaghy «Til-Qazyna»
últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghynyn
atqarushy diyrektory

Abai.kz