قازاقستاندا ءتىل تۋرالى نە ايتىلمادى، قاشان ايتىلمادى، قايدا ايتىلمادى – ءبارى كوز الدىمىزدا، ءبارى ويىمىزدا، جادىمىزدا. وسى ايتىلعانداردان وزگەرگەن نارسە بار ما، اقيقات ءۇشىن «جوق» دەۋگە بولماس، بىراق اۋىز تولتىرىپ «بار» دەۋگە دە سول اقيقاتتىڭ اقيقات بولۋ ءۇشىن جانە بولماس. ياعني، ءبىر قاراعاندا جاسالىپ جاتقانداي، ءبىر قاراعاندا جاسالماي دا جاتقانداي. دەسەك تە، باعىت دۇرىس بولعانىمەن قارقىن باياۋ. نە ىستەمەك كەرەك، الدەبىر ناۋقاندىق، كەزەڭدىك شارالارمەن قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى شەشىلمەيتىنى اركىمگە-اق تۇسىنىكتى بولىپ قالدى. سوندىقتان بۇل ىسكە بەتبۇرىس كەرەك.

ادامزات تاريحىنا قاراپ وتىرساڭىز، ءبىر ساپالىق دەڭگەيدەن ەكىنشى ساپالىق دەڭگەيگە كوشۋ وسىنداي بەتبۇرىستار نەگىزىندە جاسالىپ تۇرعان. ونى «رەفورما» دەپ اتاعان. ءبىز بىلەتىن الەمدەگى رەنەسسانستىڭ بارلىعى وسى رەفورمالاردان باستالعان. ادەپكىدە لاتىننىڭ «قايتا تۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان «رەنەسسانس» ۇعىمى وسىنداي رەفورمالىق بەتبۇرىستاردى كورسەتەتىن سوزگە اينالدى. العاش رەت عىلىمدا ءحVى عانا قولدانىلا باستاعانىمەن، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن رەنەسسانستاردىڭ باسى – ءVىىى عاسىردان باستاۋ الاتىن مۇسىلمان رەنەسسانسى. عىلىمي ادەبيەتتەردە «يسلامنىڭ التىن عاسىرى» دەپ اتالاتىن كەزەڭ الەمدىك دامۋعا زور ىقپال ەتكەن بەتبۇرىس بولدى.

قازاق تاريحىنا ۇڭىلسەك، ۇلتتىق رەنەسسانستىڭ باسى – اباي، دامىعان شاعى – الاش كەزەڭى. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، تىلگە، وسى ءتىل ارقىلى جالپى قازاققا جاڭا رەنەسسانستىق كەزەڭ قاجەت سياقتى. قازىر «ءتىل رەفورماسى»، «ءتىلدى جاڭعىرتۋ» دەگەن ۇعىمدار كوبىرەك ايتىلا باستادى. ءتىل رەفورماسى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بارىندە دە بولعان. بىزدە دە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «توتە جازۋى» تۇسىندا، 1920 جىلداردىڭ اياعى، 30-جىلدارى لاتىن الىپبيىنە، 1940 جىلدارى كيريلل الىپبيىنە كوشكەن كەزەڭدەردە بولعان. بۇل رەفورمالار ءوزىنىڭ اۋقىمى جاعىنان قازىرگى جاسالماق رەفورمادان باسقاشالاۋ. احاڭ ءالىپبي ەنگىزىلگەندە حالىقتىڭ كوبى حات تانىمايتىندىقتان ەندى وقىپ جازا باستاعاندارعا ول وڭايىراق بولدى. كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەكى رەفورما يدەولوگيا كۇشىمەن جۇرگىزىلدى. قازىر قازاقستان قوعامى قوس ءتىلدى بولىپ تۇرعاندا بۇل رەفورما وڭايعا سوقپايدى. سەبەبى الدىڭعى ءۇش رەفورما كەزىندە قازاق بالاسىنىڭ بارلىعى انا ءتىلىن بىلەتىن. بۇگىن تىلدىك تۇرعىدان قازاق ءتىلدى بىلەتىن جانە جازاتىندارعا، ءتىلدى بىلەتىن بىراق جازا المايتىندارعا، ءتىلدى مۇلدە بىلمەيتىن نەمەسە ناشار بىلەتىن جازا المايتىندارعا جىكتەلىپ تۇرعاندا رەفورما تەك جازۋدى عانا قامتىمايدى، وعان قوسا ەكى وزەكتى ماسەلەنى دە قوسا الىپ ءجۇرۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. ولار: قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارلىق سالاداعى قولدانىسىن تولىق قامتاماسىز ەتۋ، بۇل رەفورمانىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ۇيىمداستىرۋشىلىق جاعى بولسا، ەكىنشىدەن، ءتىل بىلمەيتىندەرگە ءتىل ۇيرەتۋدىڭ جۇيەسىن جاساۋ، بۇل ادىستەمەلىك رەفورما.

ءتىل رەفورماسى البەتتە، ەڭ الدىمەن تىلدىك ماسەلە. قازاق ءتىلىنىڭ كەڭەستىك كەزەڭدە لاتىن جانە كيريلل الىپبيلەرىندە بولۋى ەملەمىزدى ءبىراز وزگەرتكەنى، ءتىپتى بۇلدىرگەنى بۇگىن ساۋاتتى قاۋىمعا بەلگىلى. وسى وزگەرىس، وسىلايشا ءبۇلدىرۋ نەدەن شىقتى. ونىڭ باستى سەبەبى كەڭەستىك وركوكىرەك جۇيەنىڭ ءتىل سياقتى ەشكىمگە، ەشتەڭەگە باعىنبايتىن جاراتىلىستىڭ ەرەكشە قۇبىلىسىنىڭ تابيعي سيپاتىن بۇزعاندىعىنان. ءتىل جاندى اعزا رەتىندە تۇزەتۋگە ءزارۋ ەمەس، تابيعاتىندا تۇرعان نارسەنى سوعان ساي تاڭبالاۋعا ءزارۋ، ءوزىنىڭ تابيعاتىنا ساي كەلەتىن ەرەجەلەردى عانا قابىلداۋعا ءزارۋ. ءبىر قاراعاندا وسى وڭاي اكسيومانى بىلسەك تە، ۇعىنساق تا قازاق تىلىنەن تىس فاكتورلارعا، ونىڭ ىشىندە ەكسترالينگۆيستيكالىق فاكتورلارعا كوبىرەك بۇرىلىپ كەتەتىن سياقتىمىز. قازىرگى ءتىل رەفورماسى كەزىندە وسى قاعيدانى عالىمدارىمىز مىقتاپ ەسكەرۋى كەرەك. وسى ارادا لاتىن ءالىپبيى ءسوز بولا باستاعاننان بەرى عالىمدار اراسىندا پىكىر الشاقتىعى، ءتىپتى پىكىر قايشىلىعى ايرىقشا اڭعارىلدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، عالىمدار كەڭ فورماتتا ءوزارا ءتىلدىڭ تابيعاتىنان شىعىپ كونسەنسۋسقا كەلمەسە، وندا كەڭەستىك كەزەڭدەگى الدەبىر جايتتاردىڭ تاعى دا قايتالانۋى بەك مۇمكىن. ءدال وسى تۇستا اباي ايتقانداي، «سوزىنە قاراي كىسىنى ال، كىسىگە قاراپ ءسوز الما» دەگەن قاعيدانى مىقتاپ ۇستانعانىمىز ابزال. سوندىقتان ءتىلدى جاڭعىرتۋدا جازۋ رەفورماسى، كىرمە سوزدەردى قابىلداۋ، ونوماستيكالىق اتاۋلاردى جازۋ ەرەجەلەرى جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋدىڭ ورتاق جۇيەسىن جاساۋ سياقتى ماسەلەلەردى عىلىمي جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق تۇرعىدان شەشۋدىڭ ادىستەرى مەن تەتىكتەرى ماماندار تاراپىنان تالقىلانىپ بارىپ عانا جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.

وسىنداي جۇمىستاردىڭ بارىسىندا ءبىز ەڭ الدىمەن ءتىلدىڭ قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، ونىڭ ادام مەن ۇلتتى قالىپتاستىرۋداعى توتەنشە ماڭىزىنا ءمان بەرگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازىر قازاق ءتىلىن سويلەۋدىڭ عانا قۇرالى دەپ ءتۇسىنۋ باسىم. اقيقاتىندا، ءتىل تۇتاس ۇلتتى ونىڭ سالت-ساناسىمەن، مىنەزىمەن، تانىمىمەن قوسا قالىپتاستىراتىن جاسامپاز قۇبىلىس، تاعدىرشەشتى قۇرال. «قازاقتىڭ ءدىنى، ءتىلى، جازۋى سۇمدىق پىكىر، سۋىق قولدان تىنىش بولارعا كەرەك» دەپ جازىپتى احمەت بايتۇرسىنۇلى. ۇلت ۇستازى نەدەن ساقتاندىرىپ وتىر دەسەك، ارقايسىسى قازاقتىڭ جۇرەگى مەن جانىن ساقتايتىن، ەلدىگىن قورعايتىن ەڭ جاندى، قاسيەتتى نارسەلەردىڭ بۇلىنبەۋىنەن ساقتاپ وتىر. وسىلاردىڭ بىرەۋى ورتايسا، بىرەۋىنە زاقىم كەلسە، وندا ۇلتقا قاۋىپ تونبەك. احاڭ بۇل ارادا ءتىلدى قاتىناس قۇرالى رەتىندە ەمەس، ۇلتتى ساقتاۋشى ۇلى ۇستىن رەتىندە قاراستىرعان. جالپى ۇلت دەگەنىمىز – ءتىل، ال ءتىل دەگەنىمىز سول ۇلتتىڭ ءوزى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان تىلگە جاي قاتىناس قۇرالى دەپ قاراۋ، بىرنەشە ءسوز بەن سويلەم ۇيرەنىپ العان ادامدى قازاقشا بىلەدى دەۋ قاتە. عۇمار قاراش: «ءتىل ەشبىر ۋاقىتتا وزگە نارسەلەرگە باس يمەسكە ءتيىس. ءبىز ونى بەگىرەك تە سۇيۋگە ءھام ءتۇرلى جۇقپالى شەت تىلدەردەن ساقتاۋعا بورىشتىمىز» دەپتى. ءتىلىمىزدىڭ «وزگە نارسەلەرگە باس يگەن»، «ءتۇرلى جۇقپالى شەت تىلدەردەن» ساقتانباعان كەزەڭى بولعان. ءالى دە ونىڭ تابى بار. ەندەشە، ءبىز وسىلاردان ارىلۋىمىز كەرەك. ءتىلدى جاڭعىرتۋدىڭ دا باستى مىندەتى وسى بولسا كەرەك. وسى كۇنى انا تىلىندە سويلەمەگەن ءوز اعايىندارىمىزعا ەسكەرتۋ ايتا قالساڭ: «قاي تىلدە سويلەسە، ادامنىڭ ءوز ەركى، وندا تۇرعان نە بار» دەپ شامىرقانادى. ولار ءتىلدىڭ جاراتىلىس پەن جازمىشتاعى ءمانىن ۇعىنباعاندار. جالپى ءتىل لينگۆيستيكا نىساناسى بولۋدان بۇرىن فيلوسوفيا مەن لوگيكانىڭ، پسيحولوگيا مەن ەتيكانىڭ، تاريحتىڭ ماسەلەسى. ويتكەنى ءتىل بولمىستى جەتكىزۋشى عانا ەمەس، سول بولمىستىڭ ءوزى. تىلگە ءتيىسۋ ايتىلعان سوزگە ءتيىسۋ ەمەس، ۇلتتىق بولمىسقا ءتيىسۋ. سەبەبى ءتىل – عاجايىپ، قۇدىرەتتى رۋح. ونى كەزىندە ۆ.گۋمبولدت: «ءتىل حالىق رۋحىنىڭ سىرتقا شىعۋى سياقتى: حالىقتىڭ ءتىلى ونىڭ رۋحى، حالىقتىڭ رۋحى – ونىڭ ءتىلى جانە وسىدان اسقان سايكەستىكتى ەلەستەتۋ قيىن» دەپ ءدال انىقتاعان. وسى ويىن تولىقتىرىپ، نەمىس عالىمى: «تىلدەردىڭ پايدا بولۋى، رۋحاني كۇشتىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىمەن تەڭ ساباقتاستىقتا، سونىمەن بىرگە ءتىل ونىڭ ۇنەمى ىنتالاندىرۋشىسى بولادى» دەپ اشا تۇسەدى. قازاق ءتىلى قازاقتاردىڭ انا ءتىلى رەتىندە وسىنداي رۋحاني ىنتالاندىرۋشى كۇشكە يە بولۋى ءتيىس. سوندا عانا ول قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، حالىقتىڭ جاسامپازدىعىنىڭ ءارى ولشەمى، ءارى قاينارى بولماق.

ءتىلدىڭ وسىنداي جاسامپازدىعىنان ورىستەسەك، وندا ءتىلدى جاڭعىرتۋدى جاڭا قۇندىلىقتار قالىپتاستىرىپ جاتقان وسىناۋ جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتى جاڭعىرتۋ دەپ ۇعىنساق، وندا ويداعىمىزدىڭ بولعانى. ەگەر تىلدەن باستاپ رۋحاني قۇندىلىقتار دەر كەزىندە جاڭعىرتىلمايتىن بولسا، وندا جاھاندانۋ كوشىندە اركىمنىڭ ارباسىنا ءمىنىپ كەتەرىمىز حاق. ونداي تەندەنتسيالار قوعامدا بارشىلىق. جاستارىمىزدىڭ شەتەلگە ەلەڭدەپ تۇرۋى، اعىلشىن تىلىنە دەگەن اقىلى سۇرانىس وسىنداي تەندەنتسيانىڭ كورىنىسى. بۇگىنگى ءححى عاسىردىڭ ادامى ول الەمگە جاتسىنباي قارايتىن، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قوياتىن تۇلعا. ونى نەسىنە جاسىرامىز. قانشاما ەلشىلدىك، وتانشىلدىق ۇراندار مەن شارالاردىڭ دا مۇنداي شاقتا تيىمدىلىگى جەتكىلىكسىز بولىپ قالادى. جاھاندانۋ ەلىمىز تۇگىل، ۇيىمىزگە، تورىمىزگە كىرىپ العان. وسىنداي شاقتا ءتىلىمىز ساقتايدى دەسەك، قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋ بارلىق سالادا قارقىندى، كەڭ سيپاتتى، قۋاتتى كۇشپەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بۇل ءتىل ءبىلۋدىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ۇلتىمىز بەن ازات ەلىمىزدى ساقتاۋدىڭ باستى قادامى.

ءتىلدى جاڭعىرتۋ، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كوپ باعىتتى رەفورما. وسى رەتتەن كەلگەندە، ونى ءالىپبي اۋىستىرۋمەن عانا بايلانىستىرماي، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن مىندەتتەرمەن دە ساباقتاستارۋ قاجەت. بۇل رەتتە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىنا تيىسىنشە ءمان بەرۋدە. وعان ءتىل ۇيرەتۋ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ، جازۋ رەفورماسى بەرەتىن ناتيجەلەردى مۇقيات سارالاۋ، ءتىل پروبلەمالارىنا مونيتورينگ جۇرگىزۋ سياقتى اۋقىمدى جۇمىستارعا باسا نازار اۋدارىپ جاتقانى دالەل بولادى. باستىسى وسى جۇمىستاردىڭ ناۋقاندىق ەمەس، جۇيەلى، سالماقتى ەڭ باستىسى ناتيجە بەرەرلىك ىسكە اينالۋىندا. ونىڭ وسىلاي بولۋى ءۇشىن ەلىمىزدە ءتىلدىڭ ناعىز جاناشىرلارى دا، ماماندارى دا بارشىلىق. ماسەلە تىلگە دەگەن دۇرىس نيەت پەن تاباندىلىقتا.

ەربول تىلەشوۆ

ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا»
ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ
اتقارۋشى ديرەكتورى

Abai.kz