TILDING SÓNUI – ELDIKTING ÓShUI

Tayauda qalamger Roza Múqanovanyng «Qazaq ózin syilamaydy, namys joq» degen jazbasy Abai.kz portalynda jariyalanghan edi. Onda Roza hanym Núr-Súltan qalasyndaghy «Preziydent poliklinikasy» delinetin emdeu kesheninen ýiine kónili kýpti, jýregi sherli hәlde әreng jetkenin jazypty. Sebebi, qazaqtar tolyp jýrgen emhanada, ana tilinde sóilegen bir pendeni de kóre almaghan. Qazaq tilining qazirgi mýshkil hәli shiqandy ezgendey jangha batyp, kópshilikti bey-jay qaldyra almady. Sóz bolyp otyrghan jazbagha qatysty әleumettik jelide «Endi qayttik? Qazaq qazaq bolyp qala ala ma?» degen pikirler kóp boldy jәne búl ýreyli qúbylysqa «Últ tragediyasy» degen bagha berildi. Men de óz pikirimdi ortagha salghandy jón kórdim.

Men Astanada on jylday túrghan adammyn. Aspangha shanshylghan ýiler arasyndaghy alanda 30-40 qaradomalaq býldirshin oinap jýredi. Key-keyde olardyng dauysyna qúlaq týre qalsang – shoshisyn. Nege? Óitkeni, kileng tili oryssha shyqqandar. Qazaq tilining janashyry, qogham belsendisi Baqytjan Tobayaq degen azamat ekeumiz: «Búl dertting tórkini qaydan, onyng dauasy nede?» dep pikir bóliskenimiz bar birde. Estuimizshe, bas qaladaghy 112 mektepting tek 26 ghana taza qazaq mektebi eken. Ózgeleri aralas.  Aralas deytin býrkemeleu, shyn mәninde búlar orystildi oqu oryndary. Baqsam, baqa eken demekshi, bar bәlening basy osy arada. Boghauyz, iyisalmas qaraorys qaptap óretin inkubator – osy mektepter!

Eki til – eki әlem. Balany orystildi orta men internetke baylap-matap tastadyq, ata-ana men balanyng qarym-qatynasy ýzilmegende qaytedi. Kesilgen terek bórenege ainalyp, shiry bastamaq. Óitkeni, tamyrsyz. Mine, tútas qazaqtyng búzyluy da sonan aumaydy.

Barlyq kinә jalghyz biylikte me? Búlay deu asyghystyq bolar, sirә. «Men paqyr janadan salynghan mektepterdi qazaq mektebi qylu mәselesine kóp aralastym, – dep ashyndy jana aty atalghan Baqytjan degen tanysym, – qay audanda demeniz, orystar emes, qúdanyng qúdireti, qazaqtyng qatyndary bizge oryssha mektep kerek dep túryp alady. Al, neghylasyn? Kýllisi balasyn millioner ya ministr, qala berdi, advokat kórmekshi me. Orystanghan zәuzaty kәrilerdi «Qarttar ýiine» topyrlatyp jatqanyn bilse ghoy, esi ketken bayghústar». Qany sorghalaghan shyndyq – namystan júrdaymyz.  Ata, әje jasyna jetken qazaqtardyng ózara oryssha sóilesip, aldyna alghan erkesi – kishkentay sәbiymen ózge tilde shýldirlep otyrghan masqaralyqqa etimiz ýirendi. Ar-namysty oyatu isi tym bayau jýrip, últtyq iydeologiya uaqyt kóshining sonynda qalghany ózekti órteytin ókinish.

Abaydyng «Internatta oqyp jýr, talay qazaq balasy» óleninde:

Balam zakon bildi dep,
Quanar ata-anasy.
Oyynda joq olardyn
Sharighatqa shalasy, – deytini bar. Es-sana azyghy – diny tanym, últtyq kod pen tәrbie arqyly. «Sharighatqa shalasy» dep Abay osyny, yaghny adam bolu mәselesin aitqan.

Ári qaray tәrbiyesizdikti bylaysha týireydi:

Orys teris aitpaydy,
Jaman bol dep olardy.
Qany búzyq ózi oilar,
Qu menen súm bolar-dy.

Kórshimiz Resey Federasiyasy aghylshyn tilinde shyqqan meyli, tәuir әn, әngime, meyli  mulitfilim bolsyn, dereu oryssha sayratady da qoyady. Tis qaqqan kәri sayasat. Týrkitildini túqyrtudyn, bodandy úzarta týsuding ailasy. Ezilgen últtar bar ónerdi orystiki dep qabyldap, oryssyz kýnimiz qarang degen dogma beky týssin dep. Átten, dýniye. Últtyng ghylymy, mektebi, audarma isi, mulitfilim, balalar әdebiyeti, aifon, gadjetti qazaqshagha toltyru sekildi jan saqtau isteri shómishten qaghylady. Ondy-soldy shashatyn qayran qarjy, nege ekenin kim bilsin, osylargha tausyla, taryla qalady. Búl qalay? «Qazaq qazaq bolyp qala ala ma?» degen ýreyden qashan arylmaqpyz?

Aytyp-jazuda qapy joq. «Oy-hoy, azatpyz, el Tәuelsizdigine 30 jyl!» dep. Biraq, biraq... El bolashaghyna qamyqqan Abay: «Ashulansam, yzalana almaymyn. Kýlsem, quana almaymyn» deydi. Jasyrary joq, býgingi bizder de syrty sau, ishi ólip qalghan kýidemiz. Roza qaryndastyng «Últ tragediyasy» degen jazbasyna qosqan ýnim, pikirim de osy.

«Bostandyq tany atty» (1917) degen óleninde Shәkәrim:

Kýndestikting ózimshil kózin qúrtyp,
Úmtylyp, erikti el bolyp qalyndar.
Ar týzer adamnyng adamdyq sanasyn,
Aq jenip shyghady aramnyng qarasyn, – dep keledi de, bylaysha optimistik ruhpen týiin týiedi:

Talaspay bólisse, tabighat syilyghyn,       
Qara jer toyghyzar adamnyng barlyghyn.
Mahabbatpen birlesip, enbek qylghan,
Ómirding kóredi baqytyn, syilyghyn.

Búl ómir tausylmas, janarar adamzat,
Aram oy úmytylyp, zorlyqshyl bolar mat.
Adal jýrsen, enbekting jemisin jep,
Shalqyghan el-júrtym, bolarsyng kóniling shat!         

Sonymen, tilding sónui – eldik ottyng óshui. Bostandyq tany atty, әitse de, shalqyghan, elding kónili shat zaman jete almaghanymyz sol. Janghyrugha kedergi kóp, sonyng eng kesirlisi – balabaqshalar men aralas mektepterding balany «orys» qyluy.  Essiz tobyrgha ainalmayyq, jaqsylyqqa ter tógip, jol arshiyq.  Eldikti saqtau ýshin qol qusyryp otyrmay, barshamyz da at salysayyq, aghayyn. Talaby pen yntasy oyanghan júrttyng almaytyn qamaly joq әste.

Asan Omarov,

Semey qalasy

Abai.kz