ءتىلدىڭ ءسونۋى – ەلدىكتىڭ ءوشۋى

تاياۋدا قالامگەر روزا مۇقانوۆانىڭ «قازاق ءوزىن سىيلامايدى، نامىس جوق» دەگەن جازباسى Abai.kz پورتالىندا جاريالانعان ەدى. وندا روزا حانىم نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى «پرەزيدەنت پوليكلينيكاسى» دەلىنەتىن ەمدەۋ كەشەنىنەن ۇيىنە كوڭىلى كۇپتى، جۇرەگى شەرلى حالدە ارەڭ جەتكەنىن جازىپتى. سەبەبى، قازاقتار تولىپ جۇرگەن ەمحانادا، انا تىلىندە سويلەگەن ءبىر پەندەنى دە كورە الماعان. قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى مۇشكىل ءحالى شيقاندى ەزگەندەي جانعا باتىپ، كوپشىلىكتى بەي-جاي قالدىرا المادى. ءسوز بولىپ وتىرعان جازباعا قاتىستى الەۋمەتتىك جەلىدە «ەندى قايتتىك؟ قازاق قازاق بولىپ قالا الا ما؟» دەگەن پىكىرلەر كوپ بولدى جانە بۇل ۇرەيلى قۇبىلىسقا «ۇلت تراگەدياسى» دەگەن باعا بەرىلدى. مەن دە ءوز پىكىرىمدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىم.

مەن استانادا ون جىلداي تۇرعان اداممىن. اسپانعا شانشىلعان ۇيلەر اراسىنداعى الاڭدا 30-40 قارادومالاق ءبۇلدىرشىن ويناپ جۇرەدى. كەي-كەيدە ولاردىڭ داۋىسىنا قۇلاق تۇرە قالساڭ – شوشيسىڭ. نەگە؟ ويتكەنى، كىلەڭ ءتىلى ورىسشا شىققاندار. قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى، قوعام بەلسەندىسى باقىتجان توباياق دەگەن ازامات ەكەۋمىز: «بۇل دەرتتىڭ توركىنى قايدان، ونىڭ داۋاسى نەدە؟» دەپ پىكىر بولىسكەنىمىز بار بىردە. ەستۋىمىزشە، باس قالاداعى 112 مەكتەپتىڭ تەك 26 عانا تازا قازاق مەكتەبى ەكەن. وزگەلەرى ارالاس.  ارالاس دەيتىن بۇركەمەلەۋ، شىن مانىندە بۇلار ءورىستىلدى وقۋ ورىندارى. باقسام، باقا ەكەن دەمەكشى، بار بالەنىڭ باسى وسى ارادا. بوعاۋىز، ءيىسالماس قاراورىس قاپتاپ ورەتىن ينكۋباتور – وسى مەكتەپتەر!

ەكى ءتىل – ەكى الەم. بالانى ءورىستىلدى ورتا مەن ينتەرنەتكە بايلاپ-ماتاپ تاستادىق، اتا-انا مەن بالانىڭ قارىم-قاتىناسى ۇزىلمەگەندە قايتەدى. كەسىلگەن تەرەك بورەنەگە اينالىپ، ءشىري باستاماق. ويتكەنى، تامىرسىز. مىنە، تۇتاس قازاقتىڭ بۇزىلۋى دا سونان اۋمايدى.

بارلىق كىنا جالعىز بيلىكتە مە؟ بۇلاي دەۋ اسىعىستىق بولار، ءسىرا. «مەن پاقىر جاڭادان سالىنعان مەكتەپتەردى قازاق مەكتەبى قىلۋ ماسەلەسىنە كوپ ارالاستىم، – دەپ اشىندى جاڭا اتى اتالعان باقىتجان دەگەن تانىسىم، – قاي اۋداندا دەمەڭىز، ورىستار ەمەس، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، قازاقتىڭ قاتىندارى بىزگە ورىسشا مەكتەپ كەرەك دەپ تۇرىپ الادى. ال، نەعىلاسىڭ؟ كۇللىسى بالاسىن ميلليونەر يا مينيستر، قالا بەردى، ادۆوكات كورمەكشى مە. ورىستانعان ءزاۋزاتى كارىلەردى «قارتتار ۇيىنە» توپىرلاتىپ جاتقانىن بىلسە عوي، ەسى كەتكەن بايعۇستار». قانى سورعالاعان شىندىق – نامىستان جۇردايمىز.  اتا، اجە جاسىنا جەتكەن قازاقتاردىڭ ءوزارا ورىسشا سويلەسىپ، الدىنا العان ەركەسى – كىشكەنتاي سابيمەن وزگە تىلدە شۇلدىرلەپ وتىرعان ماسقارالىققا ەتىمىز ۇيرەندى. ار-نامىستى وياتۋ ءىسى تىم باياۋ ءجۇرىپ، ۇلتتىق يدەولوگيا ۋاقىت كوشىنىڭ سوڭىندا قالعانى وزەكتى ورتەيتىن وكىنىش.

ابايدىڭ «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر، تالاي قازاق بالاسى» ولەڭىندە:

بالام زاكون ءبىلدى دەپ،
قۋانار اتا-اناسى.
ويىندا جوق ولاردىڭ
شاريعاتقا شالاسى، – دەيتىنى بار. ەس-سانا ازىعى – ءدىني تانىم، ۇلتتىق كود پەن تاربيە ارقىلى. «شاريعاتقا شالاسى» دەپ اباي وسىنى، ياعني ادام بولۋ ماسەلەسىن ايتقان.

ءارى قاراي تاربيەسىزدىكتى بىلايشا تۇيرەيدى:

ورىس تەرىس ايتپايدى،
جامان بول دەپ ولاردى.
قانى بۇزىق ءوزى ويلار،
قۋ مەنەن سۇم بولار-دى.

كورشىمىز رەسەي فەدەراتسياسى اعىلشىن تىلىندە شىققان مەيلى، ءتاۋىر ءان، اڭگىمە، مەيلى  مۋلتفيلم بولسىن، دەرەۋ ورىسشا سايراتادى دا قويادى. ءتىس قاققان كارى ساياسات. تۇركىتىلدىنى تۇقىرتۋدىڭ، بوداندى ۇزارتا ءتۇسۋدىڭ ايلاسى. ەزىلگەن ۇلتتار بار ونەردى ورىستىكى دەپ قابىلداپ، ورىسسىز كۇنىمىز قاراڭ دەگەن دوگما بەكي ءتۇسسىن دەپ. اتتەڭ، دۇنيە. ۇلتتىڭ عىلىمى، مەكتەبى، اۋدارما ءىسى، مۋلتفيلم، بالالار ادەبيەتى، ايفون، گادجەتتى قازاقشاعا تولتىرۋ سەكىلدى جان ساقتاۋ ىستەرى شومىشتەن قاعىلادى. وڭدى-سولدى شاشاتىن قايران قارجى، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، وسىلارعا تاۋسىلا، تارىلا قالادى. بۇل قالاي؟ «قازاق قازاق بولىپ قالا الا ما؟» دەگەن ۇرەيدەن قاشان ارىلماقپىز؟

ايتىپ-جازۋدا قاپى جوق. «وي-حوي، ازاتپىز، ەل تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل!» دەپ. بىراق، بىراق... ەل بولاشاعىنا قامىققان اباي: «اشۋلانسام، ىزالانا المايمىن. كۇلسەم، قۋانا المايمىن» دەيدى. جاسىرارى جوق، بۇگىنگى بىزدەر دە سىرتى ساۋ، ءىشى ءولىپ قالعان كۇيدەمىز. روزا قارىنداستىڭ «ۇلت تراگەدياسى» دەگەن جازباسىنا قوسقان ءۇنىم، پىكىرىم دە وسى.

«بوستاندىق تاڭى اتتى» (1917) دەگەن ولەڭىندە شاكارىم:

كۇندەستىكتىڭ ءوزىمشىل كوزىن قۇرتىپ،
ۇمتىلىپ، ەرىكتى ەل بولىپ قالىڭدار.
ار تۇزەر ادامنىڭ ادامدىق ساناسىن،
اق جەڭىپ شىعادى ارامنىڭ قاراسىن، – دەپ كەلەدى دە، بىلايشا وپتيميستىك رۋحپەن ءتۇيىن تۇيەدى:

تالاسپاي بولىسسە، تابيعات سىيلىعىن،       
قارا جەر تويعىزار ادامنىڭ بارلىعىن.
ماحابباتپەن بىرلەسىپ، ەڭبەك قىلعان،
ءومىردىڭ كورەدى باقىتىن، سىيلىعىن.

بۇل ءومىر تاۋسىلماس، جاڭارار ادامزات،
ارام وي ۇمىتىلىپ، زورلىقشىل بولار مات.
ادال جۇرسەڭ، ەڭبەكتىڭ جەمىسىن جەپ،
شالقىعان ەل-جۇرتىم، بولارسىڭ كوڭىلىڭ شات!         

سونىمەن، ءتىلدىڭ ءسونۋى – ەلدىك وتتىڭ ءوشۋى. بوستاندىق تاڭى اتتى، ايتسە دە، شالقىعان، ەلدىڭ كوڭىلى شات زامان جەتە الماعانىمىز سول. جاڭعىرۋعا كەدەرگى كوپ، سونىڭ ەڭ كەسىرلىسى – بالاباقشالار مەن ارالاس مەكتەپتەردىڭ بالانى «ورىس» قىلۋى.  ەسسىز توبىرعا اينالمايىق، جاقسىلىققا تەر توگىپ، جول ارشيىق.  ەلدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن قول قۋسىرىپ وتىرماي، بارشامىز دا ات سالىسايىق، اعايىن. تالابى پەن ىنتاسى ويانعان جۇرتتىڭ المايتىن قامالى جوق استە.

اسان وماروۆ،

سەمەي قالاسى

Abai.kz