Basy

Qazaq Elining óz tәuelsizdigin jariyalauy jәne jeke memleket retinde óz ayaghynan qaz túryp qalyptasuy búrynghy birpartiyalyq óktemdikting tas-talqanyn shygharyp, demokratiyalyq prinsipter negizinde qyzmet jasaytyn san aluan sayasy partiyalar men qoghamdyq birlestikterding el mýddesi ýshin berle qyzmet jasauyna keng de, danghyl jol ashty. Kóppartiyalylyq jýiege ótken shaghymyzda respublika halyqtarynyng maqsat-mýddelerin, talap-tilekterin jýzege asyru jolynda qyzmet jasaghan sayasy partiyalar qogham ómirine belsene aralasty.

Qazaqstan Respublikasyndaghy songhy jyldardaghy saylau nauqandarynyng nәtiyjesi kórsetkendey, últtyq sanada qanday da bir sayasy partiyanyng ong beynesining payda boluy saylauda alghan dauystardyng sanyna tikeley baylanysty. Sol sebepti, sayasy partiyalardyng imidjin qalyptastyruda Ýkimettik baghdarlamalar men eli ishinde tuyndaghan problemalar qazaqstandyq partiyalardyng tiyimdi sayasy imidjin qalyptastyruda basty ról oinaytyndyghy jasyryn emes. Osyghan baylanysty elimizde arnayy bir salagha nemese jalpy halyqqa arnap qabyldanghan baghdarlamalardyng jýieli oryndauyn qadaghalau men oghan atsalysu eki basqa dýniye. Mine, Ýkimet tarapynan qabyldaghan barsha baghdarlamalar boyynsha elimizdegi alty birdey partiya atsalysyp jatyr. Onyng qanday tiyimdi nәtiyje berip jatqandyghyn júrt kórip óz baghasyn berude. Jәne qazirgi sayasy qozghalystaghy saqa partiyalar men óz júmysyn toqtatqan sayasy partiyalardyng Tәuelsizdikting 30 jyly ayasyndaghy tarihymyzdaghy alghashqy imidjdik qadamdaryna toqtala keteyik.

Janadan qúrylghan qoghamdyq birlestikter men sayasy partiyalar qoghamdyq-sayasy ómirdi demokratiyalandyru, sayasy әr aluandyq, halyqtyng әr týrli әleum. toptardyng mýddeleri men qúqyqtaryn qorghau, túraqty әleum.-ekon. damugha qol jetkizu maqsatynda keninen qyzmet jasady. 1990 j. 1 nauryzgha qaray respublikada 100-ge juyq qoghamdyq úiym qyzmet istep túrdy. Olardyng qatarynda: “Dostastyq” azamattyq qozghalysy, “Forum” qoghamy, “Inisiativa” әleumettik-sayasy birlestigi, “Qazaq tili” qoghamy, Qazaq últtyq mәdeniyeti Assambleyasy, Últtyq mәdeny ortalyqtar assosiasiyasy, “Birlesu” tәuelsiz kәsipodaghy, “Jeltoqsan” qoghamdyq komiyteti, “Birlestik” azamattyq qozghalysy, sonday-aq qoghamdyq birlestikterding iri ekologiyalyq úiymdary – yadrolyq jarylysqa qarsy “Nevada-Semey” halyqaralyq qozghalysy, “Aral-Aziya-Qazaqstan” halyqaralyq qoghamdyq komiyteti, Ekologiyalyq bilim qory, Respublikalyq “HH ghasyr ekologiyasy”, “Jasyl maydan” ekolologiyalyq assosiasiyalary, t.b. boldy. Halyq arasynda keninen qoldau tapqan “Nevada-Semey” qozghalysy respublika basshylyghynyng qoldauymen 1989 j. qazanda Semey poligonyndaghy yadr. synaqtardy toqtatugha qol jetkizdi. Qyzmeti tarihi-aghartu sipatyndaghy birlestikterden “Aqiqat”, “Memorial”, “Ádilet” tarihi-aghartu qoghamdary, “Jerúiyq” tarihi-etnografiyalyq birlestigi júmys istedi. Qoghamdyq úiymdar men qozghalystar respublikada ekologiyany qorghau, tәuelsizdikke qol jetkizu jolynda kýresu maqsatynda sayasy sahnagha shyghyp, qogham ómirindegi manyzdy mәselelerding sheshiluine septigin tiygizdi. 90-jyldary qúrylyp, qyzmet jasaghan qúqyq qorghau úiymdary qatarynda adam qúqyqtaryn qorghau isinde ózining belsendiligimen Adam qúqyqtary jónindegi Qazaqstan-amerika burosy, “Qazaqstannyng qúqyqtyq damuy”, Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary assosiasiyasy, Adam qúqyqtary jónindegi demokraktiyalyq komiytet, t.b. boldy. Qazaqstanda әr týrli odaqtar men qorlar da belsendi qyzmet jasady. Mys., Qazaqstannyng Agrarlyq (Sharualar) odaghy, Qazaqstan jastar odaghy, arhiytektorlar, kiynematografister, jazushylar, suretshiler, kompozitorlar odaqtary, Qazaqstannyng erkin kәsipodaqtarynyng konfederasiyasy, Qazaqstannyng mәdeniyet qory, Beybitshilik qory, Ghylymgha jәrdemdesu qory, “Bóbek” balalar qayyrymdylyq qory, Qylmyspen kýresti qorghau qory, Jol jýru qauipsizdigi qory, t.b. Qazaqstannyng әielder qozghalysy qatarynda belsendi qyzmet atqarghan Qazaqstannyng músylman әielderining respublikalyq ligasymen qatar, Almaty femida ligasy, “Qazaqstannyng kәsipker әielderi”, sonday-aq, ardagerler úiymdarynyng arasynda – Ardagerlerding respublikalyq úiymy, Sayasy jazalau qúrbandarynyng qazaqstandyq assosiasiyasy, “Chernobyli” qoghamy, dene mýshelerinde kemistigi bar adamdardyng birlestikteri qatarynda – “Speshial Olimpiks”, Zaghiptardyng sport jónindegi assosiasiyasy, t.b. boldy. Qoghamdyq-sayasy qozghalystardyng ishinen “Azat” (1990 j. 1 shilde), “Pokoleniye” (1992 j. 24 qarasha), “Lad” (1993 j. mamyr), “Azamat” azamattyq qozghalysy (1996 j. 20 sәuir) keng kólemdi qyzmetimen erekshelendi. Qazaqstanda qoghamdyq birlestikterding qalyptasuynyng kelesi kezeninde Qazaqstannyng liyberaldyq qozghalysy (1997 j., mamyr), “Qazaqstannyng bolashaghy ýshin” (1998 j., aqpan) jastar qozghalysy, “Qazaqstan – 2030 ýshin” (1998 j., 6 qazan) qoghamdyq qozghalysy, “Órleu” (1998), “Aq jol” qoghamdyq qozghalystary (1998), Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy qoghamdyq birlestigi (2002), t.b. qúryldy.

Qazaqstandaghy sayasy partiyalar men qoghamdyq birlestikter әleumettik әdildik, demokratiyalyq qúqyqtyq memleket pen azamattyq qogham, últaralyq jәne azamattyq kelisim ornatugha jәrdemdesip, Qazaqstannyng túraqty damuyna, ózekti qoghamdyq mәselelerding sheshiluine ýlesin qosyp keledi. Osy qosylghan ýlesting ishinde resmy tirkelgen partiyalardyng alatyn orny erekshe. Ony olardyng júrt arasyndaghy osy 30 jyl ishinde qalyptasqan sayasy imidji  jan-jaqty tanytyp otyr.

Sayasy imidj mәselesi kóbine júmyssyzdyq, bilim beru, etnosaralyq tatulyq jәne memlekettik tilding qanat jangyna qatysty. Parlamenttegi jәne oghan enbey qalghan partiyalardyng saylaushylardyng kónilinen shyghatyn istegen isteri arqyly tanylyp, bet-beynesi men bedelin qalyptastyrady https://abai.kz/post/91718  .

Kezinde «Qazaqstan azamattarynyng әl-auqatyn arttyru-memlekettik sayasattyng basty maqsaty» atty Qazaqstan Halqyna Joldauynda Elbasymyz  elding qazirgi zamanghy sayasy jýiesin damytudaghy negizgi róldi sayasy partiyalar atqaruy tiyis ekendigi atap ótken bolatyn. Onda: «Qazirgi kezende «Núr Otan» partiyasynyng basym modeli Qazaqstannyng sayasy jýiesining ontayly nysany retinde qarastyryluy mýmkin. Ol barlyq basqa sayasy partiyalar ýshin saylaugha qatysugha, parlamentke ótuge jәne barlyq sayasy prosesterge qatysugha mýmkindik beredi» dep aitylady.

Búl pikirding astarynda Qazaqstandaghy kóppartiyalylyq jaghdayynda sayasy partiyalardyng imidjin qalyptastyru mәseleleri erekshe manyzgha ie bolatyndyghy jatyr. Sayasy partiyalar qazirgi demokratiyalyq qoghamnyng bazalyq instituttarynyng biri bolyp tabylady. Azamattyq qogham men memleket arasyndaghy deldaldyng rólin orynday otyryp, partiya sosiumdy retteu tetigining bir bóligi bolyp tabylady. Partiya qoghamnyng belgili bir jikterining mýddelerin bildirumen qatar, osy mýddelerdi qalyptastyrugha qatysady.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz