Búqaralyq aqparat qúraldarynda qajyrly enbek etip, ghylymiy-pedagogikalyq isteri tarihta qalghan túlghanyng biri - Tauman Salyqpayúly Amandosov.

1921 jyly 5 jeltoqsanda Atyrau oblysy Balyqshy audany  Kenózek auyldyq kenesining Qayyrshaqty auylynda dýniyege kelgen. Jetim balalar ýiinde tәrbiyelenip, orta mektepti ayaqtaghan son, «Sosialistik qúrylys» gazetinde bólimshe bastyghy sanatyna deyin qyzmet atqarghan. Búl turaly Hamit Erghaliyúly: «Ekeumiz de jetimnen jetilgen, adal jannyng sarqytyn Allanyng bergen nesibesindey qasterlegen, týnergennen týnile bilgen pendemiz. Sondyqtan bizdi týsinu –onaydyng onayy», - degen eken.

1946 jyly  Qazaq memlekettik uniyversiyteti filologiya fakulitetining jurnalistika bóliminde bilim alyp, oqumen qatar jurnalistika salasynda tynbay izdenis jasap, qalamgerlik ónerdi janyna serik etti.

Jurnalistika - óz uaqytyndaghy janalyqtardy jinaqtay otyryp qoghamgha aqparat jetkizu. Jurnalistikanyng basty qaghidasy aqiqatty aitu, qoghamnyng aqparat alu qúqyghyn qúrmetteu. Jurnalistika termiyni 18 ghasyrda  alghash ret Fransiyada payda bolghan. Sol jyldan bastap qoldanystaghy búl auqymdy teoriyany  tereng zerttep qazaq jurnalistikasyn qalyptastyrghan túlghanyng biri de biregeyi  T.S. Amandosov boldy.

Tauman Salyqbayúly Amandosov tarihta túnghysh ret qazaq jurnalistika fakulitetin qúrdy. Derbes fakulitette alghash dekan bolyp, ústazdyq etti. Shәkirtterine bilim bere jýrip, ghylymmen ainalysty. 1991 jylgha deyin jurnalistika fakulitetinde oqyghandardyng bәri  Amandostovtyng shәkirti bolghanyn maqtanyshpen aitady. «Dýniyede adam tәrbiyeleuden artyq ardaqty is, abyroyly әreket joq. Ústazdyq – úly nәrse! Tәkeng osynday úlylyq ólkesining ókili edi. Tabighaty tap taza, jan jýregi kirshiksiz әppaq, túla boyy toly meyirim edi» -dep, eske aldy  jazushy, әriptes-inisi  Zeynolla Qabdolov. Al, tarihshy-ghalym Manash Qozybaev bolsa: «Ómirge kelgen pende ózine tiyisti ýsh mindetti oryndauy paryz. Bú rette Tәkeng orda tigip, qara shanyraq túrghyzdy, perzentterin ayaqtandyrdy. Ol aghash ósirmedi, esesine jýzdegen, myndaghan shәkirt tәrbiyeledi.Orys qyzmetkerlerining «Biz Gogoliding shiynelinen shyqtyq» deytini siyaqty, elimizding kәsiby jornalshylyqtyng qalyptasuy men damuy osynday ýlken jýrek iyesine qaryzdar. Búl kýni qazaq baspasózining tútqasyn ústap jýrgen jurnalisterding basym kópshiligi –Tәkenning shәkirtteri. Tәkeng az ghana ómirinde ózindik iz qaldyrdy» - dep shynayylyghymen qúndy estelik qaldyrghan.

T.S.Amandosovtyng taghy bir qyry –talantty audarmashy ekendigi. Kenes zamanyndaghy ataqty audarmashylar S.Bayishev, J.Janturiyn, Q.Saghyndyqovtarmen etene aralasyp, tәjiriybe almasyp, birlese júmys istedi. S.L.Luponovtyng «Álemning ashyluyn», N.Kasiliding «Teniz qashyghyndaghysyn», A.Safronovtyng «Ókimet» atty piesalaryn qazaq tiline audarghan Amandosovtyng enbegin halyq joghary baghalady.

Jazushy-jurnalist, professor Ábilfayyz Ydyrysov Amandosov jayly esteliginde bylay deydi: Professor Amandosovtyng jurnalist-sardarlyq-túlghalyq bolmysynyng syry mynalar:

Ol qazaq jurnalistikasynyng joghary oqu ornyn kenestik totalitarlyq jýie túsynda aq Alashtyq, azattyq, demokratiyalyq iydeyalargha negizdey qúrghan ghalym.

Ol - bolashaq jurnalisterdi qazirgi zaman ghylym - ilimning asa qajet salalarymen tereng qarulandyrugha kýsh salghan patriot.

Ol - orys tildi nashar biletin qazaq shәkirtterge qazaq tili jetik biletin orys ústazdargha taza qazaq tilinde dәris bergizdi. Amandosovtyng núsqauymen qazaq shәkirtterge ekonomikany F.A.Jerebiyatov qazaq tilinde oqydy, I.I. Homutov degen orys tilining mamany orys tili grammatikasyn taza qazaq tilinde týsindirdi.

Amandosov - jurnalistika fakulitetinde: Jurnalistika sheberlik jәne Ádeby redaksiyalau, Teleradio jurnalistika, Jurnalistikanyng teoriyasy men praktikasy , Jurnalistika tarihy, Merzimdi baspasóz kafedralaryn úiymdastyrushy inisiator.

«Atamúra» korporasiyasynyng preziydenti, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Qúl-Múhammed Raqymghaly Abrarúly óz esteliginde: «Tauman Salyqbayúly - fakulitettegi taza jurnalistikagha qatysty ghylymmen ainalysqan, jurnalistika teoriyasy boyynsha doktorlyq dissertasiya qorghaghan túnghysh ghalym. Óz ómirinde 100 baspa tabaqtan astam ghylymy enbek jazghan ústaz 11 kitap shygharsa, sonyng jeteui monografiyalyq enbek, ýsheui oqu qúraly, bireui oqulyq eken. Solardyng ishinde «Qazaq kenes baspasózining janrlary» oqulyghynyng orny bólek. Eng aldymen, ol - jurnalistika salasyndaghy teoriyalyq mәselelerdi arqau etken qazaq tilindegi túnghysh oqulyq. Búghan deyin qazaq jurnalistikasyna arnalghan oqulyq shyqqan emes. Oqytushylar qazaq auditoriyasyna kóbine-kóp orys tilindegi oqulyqtar men oqu qúraldaryn paydalanatyn-dy. Tauman Salyqbayúly osy oqulyghy arqyly jurnalistikadaghy jýieli teoriyalyq bilim berudi jolgha saldy dese de bolady.

«Qazaq publisistikanyng tamyry kóne dәuirden bastaldy». T.S.Amandosov Qazaqstanda birinshi bolyp publisistikanyng әdebiyetten bólek óner ekendigin dәleldedi. «Publisistika - dәuir ýni» kitabynda: «Publisistika janrlarynyng jalpy damu joldaryn, ol damudyng jalpy zandylyghyn zertteu, sonymen qatar jeke janrlardyng damu erekshelikteri men zandylyghyn zertteu - qazirgi kezeng qoyyp otyrghan zor mindet. Zertteulerding barlyghy da publisistikanyng jalpy damu zandylyghyna negizdele jýrgizilui kerek. Publisistikalyq shygharmalardy jýiege, janrlargha bóluding ózi funksiyalyq jәne pәndik birlikti salystyrmaly týrde derbes mýsheleuden baryp shyqqan. Eger búlay bolmasa jeke janrlar qalyptaspaghan bolar edi», - dep publisistikany negizi ýsh janrgha bóldi: publisistikanyng habar janrlary, publisistikanyng tandamaly janrlary, kórkem publisistikalyq janrlar.

Tauman Salyqpayúlynyng qazaq ghylymyna qosqan eleuli janalyqtarynyng biri – kósemsóz janrlarynyng aiqyndamalary men sipattamalaryn alghash qazaq tilinde jasap shygharghany. Sonymen qatar Qazaqstandaghy baspa isi turaly tújyrymdar jazyp qaldyruy. «Qazaqstan baspalary», «Kitap baspalary» dep atalatyn aishyqty zertteuleri qazirgi kezde baspa salasyna baylanysty alghashqy ghylymy enbekter.

Kenestik kezeng qazirgi zamandaghyday emes baspasóz salasynyng bedeli artyp túrghan kezeng edi. «Gazet – halyqtyng kózi, qúlaghy hәm tili» dep Ahmet Baytúrsynúly aitqanday, sol zamandaghy barlyq janalyqtardan habardar etip otyratyn gazetting manyzy zor. Ghalym óz enbekterinde gazet-jurnaldargha da airyqsha kónil bólgen. «Gazetting negizgi erekshelikterine: ómir shyndyghyn jan-jaqty jәne belgili bir baghytta jýrgizetindigi, onyng aktualidyghy men operativtiligi, shygharyluynyng merzimdiligi men ritmdiligi: tirajynyng kóptigi tәn»- dep, ghalymnyng ózi aitpaqshy gazetting sol zamanda eleuli oryngha ie bolghanyn kóre alamyz. Enbekterin oqy otyra týsingenim ghalym basqa búqaralyq qúraldardan góri baspasózdi algha qoyghan. «Jurnalist jәne ómir» kitabynda, Amandosov óz maqalasynda: «Adamzat balasyna aua qanday kerek bolsa, baspasóz de sonday qajet. Árbir sauatty adam kýndelikti gazet oqugha qúshtar. Óitkeni ol ómirde bolyp jatqan jaydy bilgisi keledi. Sol arqyly qoghamdaghy óz ornyn týsinedi. Otanynda qanday ózgerister bolyp jatqanyn bayqaydy. Sondyqtan da baspasóz qoghamdaghy manyzdy da iygilikti roli atqarady» - dep gazet oqityn adamnyng qoghamda óz orny bar adam ekenin aiqyndap berdi.

Gazetting múnday manyzdy, tanymal boluy zamangha emes gazetke shyqqan әr aqparattyng qúndy boluymen eleuli bolghan shyghar dep oilaymyn. Ol zamanda gazet tek aqparat jetkizushi ghana emes, halyqqa berer tәlim tәrbiyesi mol múra bola bildi. Búl orayda ghalymnyng myna bir sózin dәiekke keltire alamyz: «Gazet - kollektivtik nasihatshy, kollektivtik ýgitshi ghana emes, sonymen qatar kollektivtik úiymdastyrushy da». Tariyhqa kóz jiberetin bolsaq, ol kezende gazette qatang senzura boldy, halyqqa hәm aiqyn eleuli aqparattar shyghyp otyrdy. Derbes qazaq memleketi bolghanymyzda Alash ardaqtylarynyng men  qogham qayratkerlerining enbekteri jaryqqa shyghyp, býgingi kýnge qúndy jәdiger bolyp qalary anyq edi... Biraq sol kezding ózinde   jaryqqa shyqqan әr  maqalany halyq jarysa oqyp, qoghamda ne bolyp jatqanynan habardar bolyp otyrdy. Aqparatqa ilandy, óz mýdesine jarata bildi. Búl bir jaghynan gazetting qajettiligin kórsetse, búl jaghdaydyng da óz kemshiligi boldy. Búl jayly T.S.Amandosov «Baspasózding qoghamdyq roli men onyng negizi prinsipteri» maqalasynda: «Burjuaziyalyq baspasóz búqaramen baylanys jasay almaydy jәne ol mýmkin de emes. Óitkeni burjuaziyalyq baspasóz әleumettik jaghynan shenberi tar, halyq mýdessine qayshy keledi. Ózining sózin sóileytin ýstem tappen auyz jalasa otyryp, ókimet mekemelerine arqa sýiep, ótirikti, ósekti suday sapyrady. Burjuaziyalyq iydeologiyany nasihattap, kapitalistik túrmysty madaqtaydy. Sonday jalghan nasihat arqyly halyqtyng belgili bir bóligin ózi uaghyzdap otyrghan qylmysty jolgha týsiredi» - dep kýiinishin bildirgen edi. Qazirgi tәuelsiz, egemen el bolyp otyrghanymyzda baspasózding onyng ishinde gazet-jurnaldardyng dәrejesining týskenin bayqaymyz. Onyng sebebi gazette halyqqa berer janashyl kózqaras, manyzdy, qyzyqtyratyn aqparattyng azdyghy dep oilaymyn. Internetting damuy eshqanday baspasózding joghaluyna alyp kelmeydi. Kitap pen gazet-jurnaldy qolymyzben paraqtap oqyp  otyru arqyly qaghazdyng qúnyn, aqparattyng qúnyn týsinemiz, ruhaniyatymyzdy kóteremiz, Múhtar Shahanov aitqanday «Kompiuterbasty jarty adamdar» boluydan saqtanamyz. Qazirde gazetting búrynghyday yqpaly men manyzdylyghyn joghaltqandyghy gazet jurnaldyng manyzdylyghyn nasihattaytyn, dúrys búrysyn taldap jәrdemshil bolatyn Amandosov syndy adamdardyng azdyghynan da shyghar...

Amandosovtyng shәkirti, ghalym-jazushy Abdul-Hamit Marhabaev «Amandosovtyng ózgelerden ózgesheleu bolatyndyghy sonda, ol jurfaktyng kýn sayynghy bitpeytin de qoymaytyn qat-qabat sharuasynyng arasynan uaqyt tauyp, jastar oqityn arnayy oqulyqtar jazyp shyqqandyghyn aitsanyshshy! Amandosovtyng kitaptary býgingi kýni de mәn-manyzyn joyghan joq, meyli myng jerden dýniyeni kompiuter qaptay bersin, internetke jýginetinderding qatary kóbeye bersin. Qysqasy, Amandosov Amandosov bolyp qaldy. Sol kisining janqiyarlyq enbegining arqasynda jurnalistikanyng oqu jýiesi qalyptasty. Jurnalistika japsyrma mamandyq emes, býtindey ghylymy salagha ainaldy. Jurnalistikanyng jauaptylyghymen qatar sapasy artty».

IYә, zamana súranysyna say jurnalistikany zertteuding teoriyasy men metodologiyasyn qalyptastyrghan Tauman Salyqbayúly Amandosov esimin dәriptep, enbegin úlyqtau jas jurnalisterding paryzy dep bilemin.

Ayzada Satybaldy,

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU jurnalistika
fakuliteti, baspa isi mamandyghynyng 3-kurs studenti

Abai.kz