بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، عىلىمي-پەداگوگيكالىق ىستەرى تاريحتا قالعان تۇلعانىڭ ءبىرى - تاۋمان سالىقپايۇلى اماندوسوۆ.

1921 جىلى 5 جەلتوقساندا اتىراۋ وبلىسى بالىقشى اۋدانى  كەڭوزەك اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ قايىرشاقتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. جەتىم بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ، ورتا مەكتەپتى اياقتاعان سوڭ، «سوتسياليستىك قۇرىلىس» گازەتىندە بولىمشە باستىعى ساناتىنا دەيىن قىزمەت اتقارعان. بۇل تۋرالى حاميت ەرعاليۇلى: «ەكەۋمىز دە جەتىمنەن جەتىلگەن، ادال جاننىڭ سارقىتىن اللانىڭ بەرگەن نەسىبەسىندەي قاستەرلەگەن، تۇنەرگەننەن تۇڭىلە بىلگەن پەندەمىز. سوندىقتان ءبىزدى ءتۇسىنۋ –وڭايدىڭ وڭايى»، - دەگەن ەكەن.

1946 جىلى  قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جۋرناليستيكا بولىمىندە ءبىلىم الىپ، وقۋمەن قاتار جۋرناليستيكا سالاسىندا تىنباي ىزدەنىس جاساپ، قالامگەرلىك ونەردى جانىنا سەرىك ەتتى.

جۋرناليستيكا - ءوز ۋاقىتىنداعى جاڭالىقتاردى جيناقتاي وتىرىپ قوعامعا اقپارات جەتكىزۋ. جۋرناليستيكانىڭ باستى قاعيداسى اقيقاتتى ايتۋ، قوعامنىڭ اقپارات الۋ قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ. جۋرناليستيكا تەرمينى 18 عاسىردا  العاش رەت فرانتسيادا پايدا بولعان. سول جىلدان باستاپ قولدانىستاعى بۇل اۋقىمدى تەوريانى  تەرەڭ زەرتتەپ قازاق جۋرناليستيكاسىن قالىپتاستىرعان تۇلعانىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى  ت.س. اماندوسوۆ بولدى.

تاۋمان سالىقبايۇلى اماندوسوۆ تاريحتا تۇڭعىش رەت قازاق جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن قۇردى. دەربەس فاكۋلتەتتە العاش دەكان بولىپ، ۇستازدىق ەتتى. شاكىرتتەرىنە ءبىلىم بەرە ءجۇرىپ، عىلىممەن اينالىستى. 1991 جىلعا دەيىن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىعانداردىڭ ءبارى  اماندوستوۆتىڭ شاكىرتى بولعانىن ماقتانىشپەن ايتادى. «دۇنيەدە ادام تاربيەلەۋدەن ارتىق ارداقتى ءىس، ابىرويلى ارەكەت جوق. ۇستازدىق – ۇلى نارسە! تاكەڭ وسىنداي ۇلىلىق ولكەسىنىڭ وكىلى ەدى. تابيعاتى تاپ تازا، جان جۇرەگى كىرشىكسىز اپپاق، تۇلا بويى تولى مەيىرىم ەدى» -دەپ، ەسكە الدى  جازۋشى، ارىپتەس-ءىنىسى  زەينوللا قابدولوۆ. ال، تاريحشى-عالىم ماناش قوزىباەۆ بولسا: «ومىرگە كەلگەن پەندە وزىنە ءتيىستى ءۇش مىندەتتى ورىنداۋى پارىز. بۇ رەتتە تاكەڭ وردا تىگىپ، قارا شاڭىراق تۇرعىزدى، پەرزەنتتەرىن اياقتاندىردى. ول اعاش وسىرمەدى، ەسەسىنە جۇزدەگەن، مىڭداعان شاكىرت تاربيەلەدى.ورىس قىزمەتكەرلەرىنىڭ «ءبىز گوگولدىڭ شينەلىنەن شىقتىق» دەيتىنى سياقتى، ەلىمىزدىڭ كاسىبي جورنالشىلىقتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى وسىنداي ۇلكەن جۇرەك يەسىنە قارىزدار. بۇل كۇنى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ جۇرگەن جۋرناليستەردىڭ باسىم كوپشىلىگى –تاكەڭنىڭ شاكىرتتەرى. تاكەڭ از عانا ومىرىندە وزىندىك ءىز قالدىردى» - دەپ شىنايىلىعىمەن قۇندى ەستەلىك قالدىرعان.

ت.س.اماندوسوۆتىڭ تاعى ءبىر قىرى –تالانتتى اۋدارماشى ەكەندىگى. كەڭەس زامانىنداعى اتاقتى اۋدارماشىلار س.بايىشەۆ، ج.جانتۋرين، ق.ساعىندىقوۆتارمەن ەتەنە ارالاسىپ، تاجىريبە الماسىپ، بىرلەسە جۇمىس ىستەدى. س.ل.لۋپونوۆتىڭ «الەمنىڭ اشىلۋىن»، ن.كاسيلدىڭ «تەڭىز قاشىعىنداعىسىن»، ا.سافرونوۆتىڭ «وكىمەت» اتتى پەسالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان اماندوسوۆتىڭ ەڭبەگىن حالىق جوعارى باعالادى.

جازۋشى-جۋرناليست، پروفەسسور ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ اماندوسوۆ جايلى ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: پروفەسسور اماندوسوۆتىڭ جۋرناليست-ساردارلىق-تۇلعالىق بولمىسىنىڭ سىرى مىنالار:

ول قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جوعارى وقۋ ورنىن كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە تۇسىندا اق الاشتىق، ازاتتىق، دەموكراتيالىق يدەيالارعا نەگىزدەي قۇرعان عالىم.

ول - بولاشاق جۋرناليستەردى قازىرگى زامان عىلىم - ءىلىمنىڭ اسا قاجەت سالالارىمەن تەرەڭ قارۋلاندىرۋعا كۇش سالعان پاتريوت.

ول - ورىس ءتىلدى ناشار بىلەتىن قازاق شاكىرتتەرگە قازاق ءتىلى جەتىك بىلەتىن ورىس ۇستازدارعا تازا قازاق تىلىندە ءدارىس بەرگىزدى. اماندوسوۆتىڭ نۇسقاۋىمەن قازاق شاكىرتتەرگە ەكونوميكانى ف.ا.جەرەبياتوۆ قازاق تىلىندە وقىدى، ي.ي. حومۋتوۆ دەگەن ورىس ءتىلىنىڭ مامانى ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىن تازا قازاق تىلىندە ءتۇسىندىردى.

اماندوسوۆ - جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە: جۋرناليستيكا شەبەرلىك جانە ادەبي رەداكتسيالاۋ، تەلەراديو جۋرناليستيكا، جۋرناليستيكانىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسى ، جۋرناليستيكا تاريحى، مەرزىمدى ءباسپاسوز كافەدرالارىن ۇيىمداستىرۋشى ينيتسياتور.

«اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قۇل-مۇحاممەد راقىمعالي ابرارۇلى ءوز ەستەلىگىندە: «تاۋمان سالىقبايۇلى - فاكۋلتەتتەگى تازا جۋرناليستيكاعا قاتىستى عىلىممەن اينالىسقان، جۋرناليستيكا تەورياسى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان تۇڭعىش عالىم. ءوز ومىرىندە 100 باسپا تاباقتان استام عىلىمي ەڭبەك جازعان ۇستاز 11 كىتاپ شىعارسا، سونىڭ جەتەۋى مونوگرافيالىق ەڭبەك، ۇشەۋى وقۋ قۇرالى، بىرەۋى وقۋلىق ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە «قازاق كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ جانرلارى» وقۋلىعىنىڭ ورنى بولەك. ەڭ الدىمەن، ول - جۋرناليستيكا سالاسىنداعى تەوريالىق ماسەلەلەردى ارقاۋ ەتكەن قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش وقۋلىق. بۇعان دەيىن قازاق جۋرناليستيكاسىنا ارنالعان وقۋلىق شىققان ەمەس. وقىتۋشىلار قازاق اۋديتورياسىنا كوبىنە-كوپ ورىس تىلىندەگى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن پايدالاناتىن-دى. تاۋمان سالىقبايۇلى وسى وقۋلىعى ارقىلى جۋرناليستيكاداعى جۇيەلى تەوريالىق ءبىلىم بەرۋدى جولعا سالدى دەسە دە بولادى.

«قازاق پۋبليتسيستيكانىڭ تامىرى كونە داۋىردەن باستالدى». ت.س.اماندوسوۆ قازاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ پۋبليتسيستيكانىڭ ادەبيەتتەن بولەك ونەر ەكەندىگىن دالەلدەدى. «پۋبليتسيستيكا - ءداۋىر ءۇنى» كىتابىندا: «پۋبليتسيستيكا جانرلارىنىڭ جالپى دامۋ جولدارىن، ول دامۋدىڭ جالپى زاڭدىلىعىن زەرتتەۋ، سونىمەن قاتار جەكە جانرلاردىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن زاڭدىلىعىن زەرتتەۋ - قازىرگى كەزەڭ قويىپ وتىرعان زور مىندەت. زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى دا پۋبليتسيستيكانىڭ جالپى دامۋ زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلە جۇرگىزىلۋى كەرەك. پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالاردى جۇيەگە، جانرلارعا ءبولۋدىڭ ءوزى فۋنكتسيالىق جانە پاندىك بىرلىكتى سالىستىرمالى تۇردە دەربەس مۇشەلەۋدەن بارىپ شىققان. ەگەر بۇلاي بولماسا جەكە جانرلار قالىپتاسپاعان بولار ەدى»، - دەپ پۋبليتسيستيكانى نەگىزى ءۇش جانرعا ءبولدى: پۋبليتسيستيكانىڭ حابار جانرلارى، پۋبليتسيستيكانىڭ تاڭدامالى جانرلارى، كوركەم پۋبليتسيستيكالىق جانرلار.

تاۋمان سالىقپايۇلىنىڭ قازاق عىلىمىنا قوسقان ەلەۋلى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى – كوسەمسوز جانرلارىنىڭ ايقىندامالارى مەن سيپاتتامالارىن العاش قازاق تىلىندە جاساپ شىعارعانى. سونىمەن قاتار قازاقستانداعى باسپا ءىسى تۋرالى تۇجىرىمدار جازىپ قالدىرۋى. «قازاقستان باسپالارى»، «كىتاپ باسپالارى» دەپ اتالاتىن ايشىقتى زەرتتەۋلەرى قازىرگى كەزدە باسپا سالاسىنا بايلانىستى العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەر.

كەڭەستىك كەزەڭ قازىرگى زامانداعىداي ەمەس ءباسپاسوز سالاسىنىڭ بەدەلى ارتىپ تۇرعان كەزەڭ ەدى. «گازەت – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي، سول زامانداعى بارلىق جاڭالىقتاردان حاباردار ەتىپ وتىراتىن گازەتتىڭ ماڭىزى زور. عالىم ءوز ەڭبەكتەرىندە گازەت-جۋرنالدارعا دا ايرىقشا كوڭىل بولگەن. «گازەتتىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىنە: ءومىر شىندىعىن جان-جاقتى جانە بەلگىلى ءبىر باعىتتا جۇرگىزەتىندىگى، ونىڭ اكتۋالدىعى مەن وپەراتيۆتىلىگى، شىعارىلۋىنىڭ مەرزىمدىلىگى مەن ريتمدىلىگى: تيراجىنىڭ كوپتىگى ءتان»- دەپ، عالىمنىڭ ءوزى ايتپاقشى گازەتتىڭ سول زاماندا ەلەۋلى ورىنعا يە بولعانىن كورە الامىز. ەڭبەكتەرىن وقي وتىرا تۇسىنگەنىم عالىم باسقا بۇقارالىق قۇرالداردان گورى ءباسپاسوزدى العا قويعان. «جۋرناليست جانە ءومىر» كىتابىندا، اماندوسوۆ ءوز ماقالاسىندا: «ادامزات بالاسىنا اۋا قانداي كەرەك بولسا، ءباسپاسوز دە سونداي قاجەت. ءاربىر ساۋاتتى ادام كۇندەلىكتى گازەت وقۋعا قۇشتار. ويتكەنى ول ومىردە بولىپ جاتقان جايدى بىلگىسى كەلەدى. سول ارقىلى قوعامداعى ءوز ورنىن تۇسىنەدى. وتانىندا قانداي وزگەرىستەر بولىپ جاتقانىن بايقايدى. سوندىقتان دا ءباسپاسوز قوعامداعى ماڭىزدى دا يگىلىكتى رول اتقارادى» - دەپ گازەت وقيتىن ادامنىڭ قوعامدا ءوز ورنى بار ادام ەكەنىن ايقىنداپ بەردى.

گازەتتىڭ مۇنداي ماڭىزدى، تانىمال بولۋى زامانعا ەمەس گازەتكە شىققان ءار اقپاراتتىڭ قۇندى بولۋىمەن ەلەۋلى بولعان شىعار دەپ ويلايمىن. ول زاماندا گازەت تەك اقپارات جەتكىزۋشى عانا ەمەس، حالىققا بەرەر ءتالىم تاربيەسى مول مۇرا بولا ءبىلدى. بۇل ورايدا عالىمنىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن دايەككە كەلتىرە الامىز: «گازەت - كوللەكتيۆتىك ناسيحاتشى، كوللەكتيۆتىك ۇگىتشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كوللەكتيۆتىك ۇيىمداستىرۋشى دا». تاريحقا كوز جىبەرەتىن بولساق، ول كەزەڭدە گازەتتە قاتاڭ تسەنزۋرا بولدى، حالىققا ءھام ايقىن ەلەۋلى اقپاراتتار شىعىپ وتىردى. دەربەس قازاق مەملەكەتى بولعانىمىزدا الاش ارداقتىلارىنىڭ مەن  قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى جارىققا شىعىپ، بۇگىنگى كۇنگە قۇندى جادىگەر بولىپ قالارى انىق ەدى... بىراق سول كەزدىڭ وزىندە   جارىققا شىققان ءار  ماقالانى حالىق جارىسا وقىپ، قوعامدا نە بولىپ جاتقانىنان حاباردار بولىپ وتىردى. اقپاراتقا يلاندى، ءوز مۇدەسىنە جاراتا ءبىلدى. بۇل ءبىر جاعىنان گازەتتىڭ قاجەتتىلىگىن كورسەتسە، بۇل جاعدايدىڭ دا ءوز كەمشىلىگى بولدى. بۇل جايلى ت.س.اماندوسوۆ «ءباسپاسوزدىڭ قوعامدىق ءرولى مەن ونىڭ نەگىزى پرينتسيپتەرى» ماقالاسىندا: «بۋرجۋازيالىق ءباسپاسوز بۇقارامەن بايلانىس جاساي المايدى جانە ول مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى بۋرجۋازيالىق ءباسپاسوز الەۋمەتتىك جاعىنان شەڭبەرى تار، حالىق مۇدەسسىنە قايشى كەلەدى. ءوزىنىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ۇستەم تاپپەن اۋىز جالاسا وتىرىپ، وكىمەت مەكەمەلەرىنە ارقا سۇيەپ، وتىرىكتى، وسەكتى سۋداي ساپىرادى. بۋرجۋازيالىق يدەولوگيانى ناسيحاتتاپ، كاپيتاليستىك تۇرمىستى ماداقتايدى. سونداي جالعان ناسيحات ارقىلى حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن ءوزى ۋاعىزداپ وتىرعان قىلمىستى جولعا تۇسىرەدى» - دەپ كۇيىنىشىن بىلدىرگەن ەدى. قازىرگى تاۋەلسىز، ەگەمەن ەل بولىپ وتىرعانىمىزدا ءباسپاسوزدىڭ ونىڭ ىشىندە گازەت-جۋرنالداردىڭ دارەجەسىنىڭ تۇسكەنىن بايقايمىز. ونىڭ سەبەبى گازەتتە حالىققا بەرەر جاڭاشىل كوزقاراس، ماڭىزدى، قىزىقتىراتىن اقپاراتتىڭ ازدىعى دەپ ويلايمىن. ينتەرنەتتىڭ دامۋى ەشقانداي ءباسپاسوزدىڭ جوعالۋىنا الىپ كەلمەيدى. كىتاپ پەن گازەت-جۋرنالدى قولىمىزبەن پاراقتاپ وقىپ  وتىرۋ ارقىلى قاعازدىڭ قۇنىن، اقپاراتتىڭ قۇنىن تۇسىنەمىز، رۋحانياتىمىزدى كوتەرەمىز، مۇحتار شاحانوۆ ايتقانداي «كومپيۋتەرباستى جارتى ادامدار» بولۋىدان ساقتانامىز. قازىردە گازەتتىڭ بۇرىنعىداي ىقپالى مەن ماڭىزدىلىعىن جوعالتقاندىعى گازەت جۋرنالدىڭ ماڭىزدىلىعىن ناسيحاتتايتىن، دۇرىس بۇرىسىن تالداپ جاردەمشىل بولاتىن اماندوسوۆ سىندى ادامداردىڭ ازدىعىنان دا شىعار...

اماندوسوۆتىڭ شاكىرتى، عالىم-جازۋشى ابدۋل-حاميت مارحاباەۆ «اماندوسوۆتىڭ وزگەلەردەن وزگەشەلەۋ بولاتىندىعى سوندا، ول جۋرفاكتىڭ كۇن سايىنعى بىتپەيتىن دە قويمايتىن قات-قابات شارۋاسىنىڭ اراسىنان ۋاقىت تاۋىپ، جاستار وقيتىن ارنايى وقۋلىقتار جازىپ شىققاندىعىن ايتساڭىششى! اماندوسوۆتىڭ كىتاپتارى بۇگىنگى كۇنى دە ءمان-ماڭىزىن جويعان جوق، مەيلى مىڭ جەردەن دۇنيەنى كومپيۋتەر قاپتاي بەرسىن، ينتەرنەتكە جۇگىنەتىندەردىڭ قاتارى كوبەيە بەرسىن. قىسقاسى، اماندوسوۆ اماندوسوۆ بولىپ قالدى. سول كىسىنىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جۋرناليستيكانىڭ وقۋ جۇيەسى قالىپتاستى. جۋرناليستيكا جاپسىرما ماماندىق ەمەس، بۇتىندەي عىلىمي سالاعا اينالدى. جۋرناليستيكانىڭ جاۋاپتىلىعىمەن قاتار ساپاسى ارتتى».

ءيا، زامانا سۇرانىسىنا ساي جۋرناليستيكانى زەرتتەۋدىڭ تەورياسى مەن مەتودولوگياسىن قالىپتاستىرعان تاۋمان سالىقبايۇلى اماندوسوۆ ەسىمىن دارىپتەپ، ەڭبەگىن ۇلىقتاۋ جاس جۋرناليستەردىڭ پارىزى دەپ بىلەمىن.

ايزادا ساتىبالدى،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جۋرناليستيكا
فاكۋلتەتى، باسپا ءىسى ماماندىعىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى

Abai.kz