IV

Egindiginde jusap jatqandardan auystyrylyp, qystaulyghynda qausap jatqandargha kelippin. Meni qajydan kelgendey qauqalaqtasyp qarsy alghan bauyrlardyng ortasynda aulada otyrghanymda kók esekke qaugha qara saqaldy bireudi ólikshe kóldeneng óngerip qyzylsary jigit keldi. «Endi ólimtikterin artyp óltiretin boldy ghoy!» dep týtige jetti de teris jaghyna audara saldy óngergenin. Óliktey sylq ete týsken qarasaqal, jerge bas tiygende ynq ete týsip ynyrsydy. Tiri eken, jýregim zyrq ete týsti. Qatty terlep balqyp otyrghan denem, qaltyrap ketti. Yrshyp túryp baryp, shala ólikting basyn sýiep, tizeme aldym.

«Kisim әli músylman eken!- dep syrt jaghymnan múrtty qazaq kýbirledi de - «qaytsyn, azamattyq әdeti ghoy!»- dep kәrileui qúptady. Syldyr-súiyq myna músylmandyqtyng ózi de suyq estildi maghan.

- Jerge qoya salynyz Bigha, ony endi mamyqqa orasanyz da ólgeni-ólgen!- dep Qapas kýlimsirep edi, Toqbay ashyq kýldi.

- Ólgenimizdi búlay qúrmettey berseniz, kýndiz-týni bas qúshaqtarsyz! Múnshalyq tasbauyr bolyp ketkendikterine tandana qaradym. Qiynshylyq kórgen song esterinen azyp ketken be deuge ónderinen onshalyq airyla qoymapty. Oishyl kózderi jaynap túr. Hal ýstinde jatqan adamgha bolatyn meyirimnen qalay airylghandyqtaryna anyryp otyrghanymda, art jaghymdaghy múrtty endi syqaqtay kýldi.

IV

Egindiginde jusap jatqandardan auystyrylyp, qystaulyghynda qausap jatqandargha kelippin. Meni qajydan kelgendey qauqalaqtasyp qarsy alghan bauyrlardyng ortasynda aulada otyrghanymda kók esekke qaugha qara saqaldy bireudi ólikshe kóldeneng óngerip qyzylsary jigit keldi. «Endi ólimtikterin artyp óltiretin boldy ghoy!» dep týtige jetti de teris jaghyna audara saldy óngergenin. Óliktey sylq ete týsken qarasaqal, jerge bas tiygende ynq ete týsip ynyrsydy. Tiri eken, jýregim zyrq ete týsti. Qatty terlep balqyp otyrghan denem, qaltyrap ketti. Yrshyp túryp baryp, shala ólikting basyn sýiep, tizeme aldym.

«Kisim әli músylman eken!- dep syrt jaghymnan múrtty qazaq kýbirledi de - «qaytsyn, azamattyq әdeti ghoy!»- dep kәrileui qúptady. Syldyr-súiyq myna músylmandyqtyng ózi de suyq estildi maghan.

- Jerge qoya salynyz Bigha, ony endi mamyqqa orasanyz da ólgeni-ólgen!- dep Qapas kýlimsirep edi, Toqbay ashyq kýldi.

- Ólgenimizdi búlay qúrmettey berseniz, kýndiz-týni bas qúshaqtarsyz! Múnshalyq tasbauyr bolyp ketkendikterine tandana qaradym. Qiynshylyq kórgen song esterinen azyp ketken be deuge ónderinen onshalyq airyla qoymapty. Oishyl kózderi jaynap túr. Hal ýstinde jatqan adamgha bolatyn meyirimnen qalay airylghandyqtaryna anyryp otyrghanymda, art jaghymdaghy múrtty endi syqaqtay kýldi.

- Múnday bas «altyn tabaqqa salsa shorshyp týsedi» deushi edi, mynauyng qybyr etpeydi ghoy tipti!

Aldymdaghynyng nening basy ekendigin osy maqaldan sezdim. Aryzdasyp-qoshtasar shaqta itke tenelui beker emes qoy, búl da bir shaghympaz jalaqorlyqpen kópten airylghan saqal bolsa kerek. Basyn jerge qoya salyp týregelgenimde mening mólsherimdi Zaryqbek anyqtady.

- Bigha, búl pәlening ótirik shaghymynan, ózi asharshylyqtan jyghylghan song ghana qútylyp edik, oqys bop qayta tirilip ketpesin!

- Búl it týgil neler asyl azamattarymyzdan da airyldyq!- dep kýrsindi taghy bir qazaq...

- Kórshi jataqtan eki úighyr jigit shyqty da ólimtikting eki qolynan sýirep ala jóneldi. Olar da mening myna «tasjýrekterimshe» kýlimsireydi. Múnyng ólimine olar da quanatyn tәrizdi. Daual týbine jatqyzyp, birdememen jaba saldy da jataghyndaghy ornyna ólmey túryp-aq adalap sypyryp shygharyp tastady.

- Shyraghym Bighabil, bizge qaray berdin, jýrek-bauyry joq, qaydan kelgen qazaqtar dep, osyndaghy jasy ýlken bizdi kinәlaytyn shygharsyn, men sóilep bereyin,- dep salaly qara múrttysy bastady sózdi.

Studentterden basqasy týgelimen Altaydyng Kóktoghay audanynan kelipti. 58-shi jyly kommuna qúrylyp, «zor sekirip ilgerleu» bastalghanda sekirip kóterilip taugha shyghyp ketken «bandygha ilesushiler» eken. Qylmystary zang kesimine tolmay, Lopnorgha sol jyly aidalyp kelgen jetpisinen qazir jiyrmasy ghana qalypty.

- Kóbi osy jyldyng basynan beri qaray qyryldy!- dep kýrsindi múrtty. - Marqúmdardyng әrqaysysynyng ólimine jendettik-tasbauyrlyq sebep bolghan. Ony qazirshe aityp qayteyik, sening myna bauyrlaryng kelip qosylghan song ghana jandayshap jendetterden tendik aldyq. Qalghandarymyzdyng buyndarymyz qazirshe berikteu syqyldy. Múnan song ne bolarymyzdy kim bilsin, ólim-jitim qazir úighyr tuystarda kóbirek bolyp túr!

Búl ólimge birinshi әtirettegiden basqasha bir sebep baryn seze súradym.

- Qazir jazdyq orma uaqytynda tauyq bolyp terip jep túrugha bolady eken. Tym bolmaghanda shóje bolugha da ónerleri jetpey qalghany ma?

- Shóje týgil qoraz, tipti, qasqyr bolyp alghandar da ólip jatyr. Biyl dymdy jerge ekken bidayymizdi qamys basyp týnshyqtyryp óltirdi. «Sekiremiz» dep qaghynyp, qaghyr dalagha shasha bergen kóp bidayymyz óspey, kóde bop bas jara sala soldy. Qamysyna da, kódesine de әulekilerimiz oraqshylyq óner kórsetip, ýsh-aq kýnde sypyryp qyrmangha ótkizip bere saldy da toghan qazugha quyldy. Qazir qyrmangha da, jýgeri taqtalaryna da jolay almay qúrtylyp otyr. Bir ay boldy totighanymyzgha!

- Biylghy jauynnan ýy qúlasa da «quanshylyq apat keldi» dep jariyalap, ailyq tamaq normamyzdy on tórt kilodan toghyz kilogha bir-aq týsirdi!- dep bireui kýnkildedi.

- Basqalarynan kóri sizderding ónderiniz tәuir eken. Nesibeleriniz ýzile qoymaghan siyaqty ghoy?

- Búl, birlik-yntymaghymyzdyng arqasy edi. Myna bauyrlar qyrman men jýgeri kýzetterindegi hanzu-dýngendermen baylanysyp jýr edi. Basshylyghymyz sony sezdime eken, qyrmanynda qalghan eki qap dәnin kletkagha kirgizip ala qoydy da atyzdaghy jýgeri kýzetin dýngendermen kóbeytti. Birin-birine kýzettirip, eki-ýsh kýnnen beri tynysymyzdy bir-aq budy sóitip!

Jana tabysqandaghy quanyshymyz osymen toqtady. Keshki tamaq bolyp kelgen sasyq sary syqbasy men sonyng suyn ishe salyp qamys sýtindegi ornymyzgha býrise-býrise qúladyq. Qasymda jatqan Qapasqa qalyndyghynyng jyndanyp ketken habaryn aitudan shekteldim. Mynaday halde jýrgeninde ony estirtuge qaraghanda ózin «peri» bolyp soghuym jenilirek siyaqty...

Ólimimen quantqan qara saqaldyny tanerteng eki jigit zәmbilmen kóterip, dónge әketti de qalghanymyz ketpen-kýrek kóterip shúbay jóneldik. Endigi istep jatqan júmystary tómengi sortang sazdy egindikting arasynan soryn tartatyn sorghytqysh toghan qazu júmysy eken. Ayaqtaryn múzda kele jatqanday sýirete ilbip auladan túnjyray shyqqandardyng aldyna tizilip edik. Art jaghymyzdan kýrs-kýrs qúlaghan dabys estildi. Jalt qarasam, jol shetindegi jar qabaqtan eki laujyau qatar qúlapty. Jardyng jarylyp túrghan keneresi ýstilerine qúlap, lezde kómip te ýlgerdi. Alasalau jerinen sekirip týsip qútqarugha jýgirgenimde Qapas pen Asylbek atty dazujan[1] ústay aldy. «Ony qaytesiz» desedi! «Búlay jyghylghandardyng bireuin de qútqara alghan emespiz», «qúlaghan son-aq óldi dey ber!»- ekeui eki qolymnan tarta jóneldi.

Sonda da qayrylyp qaray berdim. Art jaghymyzda shúbay kele jatqan eki jýzden kóbirek laujyaudyng birde-biri kóz qyryn da salmady qúlaghandaryna. Sonymyzdan aidap kele jatqan eki kadrdyng biri aulada qalghandargha dauystap qoyyp qana óte berdi.

Qazyp jatqan sorghytqysh toghan maydan shtabynyng dәl túsynda eken. Bes kilometr jol jýrip, týske jaqyn әreng jettik. Emhanasynyng qayda ekendigin súrasam, bizding әtiretting ar jaghynda osynday jerde «kóne maydan shtabynda» desti.

Agha-bauyrlardyng eng yqylasty júmysy, qazylyp jatqan toghannyng ishinen qamystyng qatpaghan aq tamyryn suyryp jeu boldy. Búl kәsipke de bajyraya qarap qalghanymda Qapas bir uys aldyma әkelip qoya qoydy. «Óneshten ótkenning bәri tamaq, alyp jiberiniz!» deydi. Óneshimnen rasynda da tamaq tәrizimen ótti.

Týski kelgen tamaqtan qamystyng osy aq tamyry jaghymdyraq sezildi. Bir kýrek topyraq laqtyrghan bolyp men de eki tútam tamyr suyrdym da túrdym. Keshte ash adamsha qiralandamay, tik jýrip qayttym da ertenine tipti dәndep, sazdan shúbalshang suyrghan qaratorghaysha suyryp, qylghy berdim. Al, shynyna jetip qalghan laujyaular qaytar jolda birneshe jerge otyryp, qoyyndaryndaghy osy jolazyqtarymen «qona-týstene» jyljyp, ymyrt jabylghanda әreng jetedi. Aydaushy kadrlardyng múndayda kók esektegi jidashy zujangha tapsyrudan basqa amaly joq. Birinshi әtirettegidey sýirep әketuge jol úzaq eken.

«Ózi ólgisi kelip jyghylyp óletinderdi» esepke almaghanda, әiteuir kýz mausymyn «aman» ótkizdik. «Ap-amanmyn, alang bolmandar, densaulyghyma búl jer tipti jaqty» dep Maqpalgha ýshinshi ret hat jazyp jónelttim. Odan jauap hat kelmese de, hatym jetse de, jetpese de ay sayyn jazyp túrmasam, jegen qamysym óneshimnen óter emes. Tym bolmaghanda qyrylyp jatqan qandy maydangha әdeyilep aidap salghan saqshy nazaraty eskere túrsyn dep jazamyn.

Jaughan qaryn toqtatpay jútyp qoyatyn sorly saharanyng qara qysy qaqap bastaldy. Ólip ýlgere almay qalghanymyz әli de jýz eludey bar edik. әtiretting qojasy, Ma familiyaly bir qaqa túyaq zydauyan[2] keldi de qazyp jatqan sorghytqyshymyzdyng jarymyn basqa bir әtiretke ótkizgendigin aityp, jarymymyzdy alystaghy bir jerden qazylatyn sorghytqyshqa aidap jóneldi. Mening bauyrlarymnan Asylbek, Zaryqbek, Toqbay, Aqbay, Jaqan, Shayza da soghan bólinip ketti.

Sóitip búl sorghytqyshtyng qalghan jarymyn zor sekirip birinshi aidyng sonyna deyin bitiru mindeti bizge artylghany úqtyryldy. Kadrlar men әskerler kelip jetpisimizding jelkemizde qydiyp túryp aldy. Eki kýnnen son-aq olardyng talabynyng kerisinshe, laujyaulardyng kóbi otyryp qaldy. Qyr kórsetu ýshin emes, kәdimgi kóterem malsha jer tirep shonqidy. Týrtip qalsa qúlay ketip, qalshyldaghan iyekterin jalghyz-aq qaghatyndardyng kóbeygeni kórindi. Alaqtay qaldy kadrlar. Qaytarda bәrin kótere alatyn kók esek barma, týngi suyqqa qalsa, týgel qyrylghany. Sony oilap olar da shonqidy. Tip-tik qalpymda men de qisaya ketip, «al sekirt!» dedim. Qaza bersek, osy jyragha ózimiz kómiletindigimiz kórinip bolghan.

Maydan shtabyndaghy bastyqtar túsymyzdan kórip otyrypty. «Jalqaulyghymyzdy» joyyp, myqtap sekirtuding jana búiryghyn jariyalay qoydy ertenine. Qyrylsa manymyzdy sasytpay, alysta qyrylsyn degen siyaqty: «múzdyng qatqan shaghynan paydalanyp, kól qasyndaghy keyin bastalghan sorghytqyshty aldymen bitirip alyndar» depti. Sóitip aldynghy ketkenderding sonynan bizdi de aiday jóneldi.

Birinshi әtiretten kóship kelgendegi qiynshylyqtan zәtte bolghandyghymnan tósenishim men kórpemdi ghana iyin aghashqa ilip kóterdim. Qashyp shyghu orayy kele qalsa kerek bolar dep jenil batinkamdy ghana alyppyn.

Jiyrma shaqty avtomat aidaghan jetpis laujyau jyghyla-sýrine jyljyp, týs aua qúm shaghyl tóbeler arasyndaghy  bir әtiretting jynghyl qorghanyna әreng jettik. Ashana tayqazanyna kapusta týbirin qaynatyp qoyghan eken. Ydystarymyzgha ekiden-ýshten sanap salyp berdi. Art jaqtaghy oshaq auzyna ailanyp baryp otyra kettim. Múzdap qalghan jalghyz sary syqpamdy qolamtagha qoya salyp, kapusta týbirining birin kemire bastadym.

Keudesin týk basqan jalang tós byrysqan teri bórikti, ýiitilgen qalyng kýreng saqaldy bir dәu eki kózi órttey tútanyp qarsy aldyma kelip qalghanyn bir-aq kórippin. Qútyrghan qasqyrday siqynan shimirigip sәlem berip edim, tyndar emes. Jútyp jibererdey, kirpik qaqpay qadalyp enteley týsti. Eki ayaghymnyng arasyndaghy ydysyma qarap qoyyp jyljydy. Alqymymnan ala týserdey arbighan eki shengelin býrkitshe ynghaylap alypty. Toqta degendey qolymmen isharalaghanyma da qarar emes. Adamdyq sezimnen mýlde airylghan asa jyrtqysh kózinen naqtyly qútyrghan adam kórindi. Seskenerme dep men de qadala qaradym. Bassalugha ynghaylanyp enkeye tóndi. Jalpaq teri shaqayly ayaghynyng úshy ydysyma tiydi. Ayaghymdy jiyp, ydysty bir qolyma ala týregeldim. Qos shengelimen jarmasa ketti ydysqa. Bir qolymmen keuidesinen iyterip qaldym. Jay iyteru emes, sasqanymnan bar kýshimmen týiip jiberippin. Art jaghyndaghy ýigen kýlge sylq etip qúlay ketken «dәu dii» kishkene balasha shyr ete týsti. Býiimtayyn sonda týsindim:

- Men búl jayynyzdy bilmey, qolymdy qoryqqanymnan júmsap qaldym!- dep sýiemeldep otyrghyzdym da qolymdaghy ydysty ústata qoydym. Kapustanyng qatty eki týbirin tisimen qarsyldatyp jiberip júta saldy. Sary kebek syqpamdy kórmegen eken. Jartysyn syndyryp auzyna tyqqanymda sýiingen de, kýiingen de ray kórinbedi jýzinen. Kózi sol óshikken qasqyr qalpynda shatynap qadala berdi. Syqpanyng qalghan jarymyn óz auzyma saldym da ydysymdy alyp jýrip kenttim. Jylap baramyn, tamsana shaynandap baramyn. Oshaq auzynan alystanqyrap baryp qarasam, dәuim әli sol qadalghan - «jaulasqan» qalpy, qútyrghan kózin menen audarar emes. Ashana búryshyna baryp men de qarap túryp qalyppyn.

- Osy syrttan jylaghan balanyng dauysy estildi me?- dep syrtymnan kóktoghaylyq múrtty kelip súrady. Men, bala emes, «dii» ekendigin kórsete túryp, bolghan oqighany sóilep berdim.

- Oy beyshara-ay, búl da bitken eken ghoy, osy әtiretting otyzynshysy bolatyn!- dedi múrtty aghay.

Kóp kórgendigi әngime-kenesinen bilinip túratyn búl kisining aty Dәmelqan edi. Men tebirene aitqan búl oqighany solay tújyra saldy da ózimdi kinәlay sóilep, erte jóneldi.

- Siz óte kónilshek ekensiz, biz ózimiz de osy halde jýrmiz ghoy, ólim aldyndaghy bәrine janynyz ashyp, auzynyzdaghyny jyryp bere berseniz, bәrinen búryn óziniz ketesiz! Tastay qatty myna túrmysta temirdey beriktik qajet. Taptyrghan әkege de qarasyp-qayrylysatyn kez emes!... Al, býgin baratyn jerimizge jete almaytyn bolghan song osy әterette qonyp qalatyn siyaqtymyz. Basqalardan búrynyraq baryp, bos ýiding birine ornalasa qoyalyq!

Osyny aita sala menen oza úmtylyp, eng shettegi jer ýige kirip ketti. Men jetkende qamys tóselgen oryndargha týgelimen bir-bir nәrsesin qoyyp ýlgeripti. Shapany qoyylghan óz ornynyng qataryndaghy tymaghy qoyylghan oryndy maghan núsqady. Beldigi qoyyghan oryndy «Qapastiki» dey sala tymaghyn qolyna ala jýgirip, syrtqa qayta shyqty. Ashana jaqtan kóringen qazaqtyng bәrine sol tymaqty ýnsiz búlghap  qoyyp túr eken. Sóitip, basqa saparlastardyng bәrinen búryn, eki ghana bos ýiding birin iyelene qoyyppyz. Jetpis laujyaudyng qyryq auruy týgel dalagha qisaydy.

- Ýy jylytatyn otyn teremiz dep әuire bolmandar, saghy baghana ketken!- dedi sonson. Myna shaqta bir adamnyng әkelgen otyny bir týnge jetpeytindigin aityp, men de shyghugha úmtylyp edim.

- Jetetindigin qazir-aq kóresiz, tósenishinizdi jay da tynyq!- dep búiyrdy.

Bútarlap sidalap baylanghan, atan týiening tenindey qu jynghyl kýrs ete týsti esik aldyna. Qyr múryndy qaratory súlu jigit eki iyghyna tórt adam mingeskendey zor denesin eki býktep kirdi jer ýige. Saghy degeni osy jigit edi. Átirettin  otynyn tasyp, arbakeshtermen birge jatatyndyqtan siyrek kezdesetinbiz. Kereyshe shoshaq tymaghyn busanghan basynan alyp, esik jaqtaghy bos oryngha tastay saldy. Úzyn kópisin sheship jatyp, ot jaghugha kiriskenderge toytarys aityp qaytardy.

- Ózim jaghamyn, tynyghyp jata berinder!

- Jaqyn manda múnday otyn joq, nedәuir alystan әkelipsin, rahmet, endi sen kirispey-aq qoy!- dep Qapas otyn alyp kirip edi. Saghy ony qolynan tartyp aparyp, ornyna otyrghyzdy.

Bәrinnen kishi men túrghanda otyn-su júmysyna kýsh shygharmandar!

Qapas, syqaqshyl kózin kýlimdete qadap tergedi ony.

- Sen bizdikinen artyq qansha kebek, qansha tomar jep edin?... Búl jerde kishiligindi aitqansha sony ait! Norma teng bolghan son, teng ghana kýsh shyghar, әitpese tyrapay asasyn! Jana týsken kelinsheginning tiri qaytady dep kýtip otyrghanyn úmyttyng ba?

- Mening myna sýiegimning qanshalyq juan ekendigin siz de úmyta kórmeniz, «juan jinishkergenshe jinishkening ýzilip ketetinin» bilmeysiz be, endi búdan da azayyp ketpesek eken aghalar!... Ýkimetting zorlyq júmysynan basqasyn maghan-aq artynyzdarshy!

Men eljirey qarap jattym jýzine. Ol jer ýy týnligining dәl túsyna otyn ýiip tútatty da, eki shelekti ala jýgirdi. Su әkelip, qara shelekti otqa asty. Ystyq ýide bylqytyp et asyp jatqanday-aq kýnkildenip edik. Krushkamyzgha bir-bir shymshym shay salyp, qúrday qúryq-qúryq úrttaghanymyzda ghana «kedeyligimizdi» eske alyp túqyrastyq. Dәmelqan mening jútaghan jayymdy sonda sóiledi basqa aghayyndargha. Áserlendire әngimelep edi. Olardyng kónilin bosatyp esirketpek eken de olargha tatyrmaytyn dәmin maghan beruge razylyqtaryn almaq eken: beline baylap jýretin shay dorbasynyng ishindegi kishkentay dorbadan bir shymshym biday alyp, iship otyrghan shayymnyng betine sebe qoydy.

- Yapyray Dәke, Bighannyng býgin-aq shiqyldaytyndyghyna qabyrghamyz qayysyp otyr edi, bәrimizdi quanttynyz-au, rahmet, rahmet! -desti birnesheui. Edilbay atty tanqy múryn shoy qara tipti aqtaryla jaudyrdy alghysyn.

Ertenine erte týregelip, qatyp qalghan sary kebek syqpadan (jana jýgeri úny shyqqannan bastap sonyng kebegin jeytin bolghanbyz.) Bir-birden ýlesip aldyq ta taghy ilbidik. Betimiz kýnshyghys. Qúm, tausylmaytyn tyrbyq sary qamys, qatpaytyn borbas, sary auruday salbyraghan sarghylt súr aspan. Qansha shaghyldan ailanyp ótsek te úp-úqsas osy kórinis. Eger kýn men júldyz kórinbese, qaydan kelip-qayda túrghanymyzdy bilmey, әudem jerde-aq adasar edik.

Jansebil qazaqtarymnyng belderine baylanghan «qarulary» da úpúqsas: qúiryq jaqtarynda qap-qara meskeyi men krushka. Ong jaq myqynynda shay dorba men óneshten ótetin birdemeni tauyp sala jýretin zapas dorbasy. Sol jaq myqynynda iyne-jip, jamaulyq shýperek, qiqym bylghary, teri salghan dorbasy. Su qúiyp alghan qúmyrasy bolady. Arqalaryndaghy jýk eki iyqqa ilmektelgen jippen asylghan. Eki qol zapas, jolynda kezikken shómshekti de qaldyrmay tere jýredi.

Arttaghy laujyaular ilese almay, әr jerge shonqiyp, bizden basqasy qalyp bolghanda, túsymyzda jýretin bir avtomattan bes minuttyq demalys jariyalanady. Jansebilderim iyqtaryndaghy arqan ilmegin aghyta salyp, jýkten sol sekuntta bosaydy da tergen shómshekterine ot tútata qoyady. Meskeylerine su qúiyp, jalyngha oray sala byj etkizedi. Shay qaynady degen osy jalyn jútqan qojalaq kebek syqpamyzgha bar auyzdy bir-aq salyp, ghashyqtyng ernindey qúshyrlana soramyz. Lezde bitip ketedi. Lәzzәt degen osy. Eki-ýsh minuttan son-aq týk kórmegendey qayta ansaymyz...

Arttaghy avtomattar kóteremderdi qaqpalap jetisimen jýgimizdi biz kótere týregelemiz. Óitetinimiz, olar ózdi-óz «ghashyqtaryn» әldeqashan biteu jútyp qoyghany belgili.

- Mal dauysyn estigendering bar ma? -dep súrastyrady, Zaman atty úrymyzben Dәmelqan:

- Ontýstik jaghymyzdan anyraghan bir esekting dauysy әreng estildi!

- Ol shoshqanyng dauysynda shek bar ma, tym alystan bolghany ghoy!...

Ýmitsizdik jendi bәrimizdi, ýnsiz ilby berdik. Shaghyl tóbeler siyrep, qamys jiyley týsti de, oidym-oydym kólshik kórindi. Kýn ekintige jete nar qamysqa oranghan irirek qaryn kól kóringende, jettik desti biletinder. Múzy kýrsildep jarylyp, ynyranyp-yshqynyp qarsy aldy. «Jaz bolsa, balyq kóp-au, ә!» dep tamsanysady jigitter. Soltýstik jaghynda eki-ýsh shaqyrymday keletin jalanash jazyqtyq bar eken. Bizding qazatyn sorghytqyshymyz, kólderden sol jazyqty bólip, degditetin tereng toghan bolyp tabyldy. Bergi shetinen kóringen týtinge turalap tarttyq.

Jýgimizdi aldymyzdan shyqqan bauyrlar kóterip әketti de biz artymyzdy ashana aldynan kýttik. Kýn bata tizimmen shaqyryp týgendegende toghyzynyng «ózdiginen jyghylyp ólip qalghanyn» Halyq azattyq armiyanyng kishi komandiyri mәlimdedi. «Allahu әkbar» aitysyp, kýrsine taradyq. Shygharghan janazamyz osy boldy. Olardy tauyp terip kómip qaytatyn, eki-ýsh syqpa jegen Laujyau bar ma!... Sol syqpa kebekting ýnin jezelekpen eletip, maygha pysyrtyp jeytin kadrlarymyzda ýn shygharmady. Qaltyraghan auyzdardan shyqqan kýnirenisti «Allahu әkbargha» azattyq armiyamyz yrjyndasyp, dónestegi óz shatyrlaryna ketti.

Búl ashanamyzda bayaghy sol bir-bir kebek syqpa men kapustanyng quraghan sary japyraghyn qaynatyp berdi. Sodan Saghy әkelgen eki shelek japyraq suyn ókpeley otyryp iship bolysymyzben otyn әkeluge dayyndalyp edik. Saghy toqtatyp, taghy da ózi ketti. Meni qymyrlamastay tipti shektep ketti.

Qatyp qalghan tayaz kókshil ýstindegi «jataq-ornyma» baryp qúlay kettim. Asty múz bolsa da qamysy qalyng tóselipti. «Basqa jerden yqtasyndau bolghan song osynda qonystandyq» dedi Aqbay aqyn su toqtata almaytyn bolghan týp-týzu tanauynan birdenesi jyltyn-jyltyng ete týsti. Saqal-shashy juan basyna jaraspaytyn qazynasyn búl joly jyltyndatqan kýsh ishindegi kýlkisi eken.

Jengeyding salghan tósegi de múnshalyq júmsaq sezilmegen shyghar!- dep myrsyldady.

- Qapiyadan esh habar aitpadynyz ghoy?- dep endi súray qaldy Qapas.

- Sender osylay ketkennen ýsh ay ótkende Qapiya  jóninen estigenim amandyq qana. Aman bolghanda da Aqiyagha tittey  úqsastyghy joq, myzghymaytyn amandyq. Senen shekara aiyrugha mýlde kónbey, ýmitterin ýzdiripti. Maqpal maghan Qapiya jóninde osyny ghana aityp, byltyr kýzde bir kórisken song qaytyp kele almady. Jazysqan hattarymyzdy da tiygizbey jóneltti meni! Sen hat jazsan, endi Qobyqqa, ýiining әdrisi arqyly jaz!...

- Al, Aqiyagha ne bopty?..

- Aqiyany Qúljan әlde ne bir jalamen qorqytyp-qaymyqtyryp ertip jýr dep estidim. Maqpalmen de sóilese almaydy eken!..

Biz jatqan kólshikting arghy jaghasynan Toqbay men Jaqannyng dauysy estildi. Jalt qarastyq. Qol búlghap shaqyrdy bireudi. Ymyrt ýirile bastaghan shaq.

- Ekeuinizge dayyndap qoyghan eruligimiz bar edi, soghan shaqyryp túr!- dedi Aqbay. - Myna top qamystyng daldasymen ótip ketsek, kýzetshi әskerlerge kórinbeymiz!

Qalay da bir mal tauyp әkelip soyghan eken degen quanyshpen syrghyp óte shyqtyq. Qaranghyda qarbiyp, jynghyl tiktep qorshalghan qotan kórindi. Eshkim joq, iyen qotan. Álgi ekeuining ynyrsyp salghan әnderi estildi. Qotannyng arghy shetindegi bir jyrashyqtaghy jer oshaqqa ot jaghyp, istik jasay otyryp әndetipti. Keng mandayly sary Jaqannyng eki ezui eki qúlaghynda. Búrynghy beygham, kónildi, әnshi-dombyrashy qalpyna kele qalghanday. Men de qaljynday jettim.

- Ózdering soghym soyyp jyrghap qalghan siyaqtysyndar ghoy!... Kelinder qayda?

- Kelinderiniz ker esekke minip, tórkindep ketken!- dep yrjidy Jaqan. - Al, malymyz, qansyz-sólsiz mal bolsa da әiteuir qazirgi әlimizge jaray, «bargha mәzir» deymiz ghoy!

- Sonshalyq aryq pa?- dep Qapas súrady. Mayakovskiyge eliktep jazatyn tura minezdi Toqbay, tótesine biraq tartty.

- Mal emes, teri, әiteuir púshpaqtarynda jyltyraghan sheli bar, semiz qoydyng terisi!- dedi de joldastaryna qarap qaljyndady. - Bighandy etten dәmelendirip, emisitip almayyq!

Búryn maghan búlay qaljyndamaytyn jas jigitter qarqyldap kýlise jóneldi. Osydan bastap qúrdas bolatyndyghymdy bilip men de kýldim. Aqbay baryp, kómilgen jer oshaqtan tórt qoydyng terisin suyryp shyghardy.

- Bayqa, etimizge múrnynnyng suyn tamyzyp qoyma!- degen Jaqannyng qaljynyna taghy kýlistik.

Úyat-namys joq, keuip byrysyp qalghan teriler eken. Býktep-júmarlap kómilgen song tipti qúrysypty. Qonaq iyeleri qonaqasylaryn sozghylap-kergilep, silkip-qaghyp, bir ýime topyraq shygharghanyna men tipti kýldim.

- Sorgha bógip, ii әbden qanghan teriler eken, birine ólshep ton piship bereyin!- dep bәkimdi suyra kýldim. - Talay it júlmalap, tisterin batyra almaghan bayqústy taghy júlmalap qaytesinder!

- Joq Bigha, aita kórmeniz,- dep Toqbay sasqalaqtay qarady maghan. - Búl qotan biz kóship kelgen kýnning ertenine kóshti. Onda anau sharbaq ýiding dódegesine jayuly túrghan jas teriler bolatyn. Jiyp almay úmytyp ketipti. Óz qolymmen jiyp býktep, jeroshaqqa kómgen, men! Qayta kelip alyp ketpesin dep kómdim!

- Tap-taza, mine may degeniniz!- ýsheui shelinen arylmaghan púshpaqtarynan kesip-kesip, stikterge shanysha berdi. Shiqyldaghan ash týn, qúiqanyng kýiigin iyisin de zaya jibermey, yzgharly lebimen ouyp, talap-taratyp әketip jatyr. Jayrandaghan jas kýlki týnek basqan qart Lopnordy da jadyratqanday, ghasyrdyng jana әnderi aitylyp jatyr. Mәz-mayram boldyq ta qaldyq. - Mine Bigha mynany asap jiber, mayy ishine irkilip túr! -desip, keuektelip qúrysqan qara kýiki terini kezek-kezek úsynady maghan. Auyzdarynan silekey shúbyryp, ózderi jútyna-jútyna úsynady. Dәmin tatqan song men de qúnygha týstim.

- Ózdering jender!- dep qoyyp tartqylaymyn terini. - Ýi, men tórt terini jalghyz jeytindey, ay alghan «bóri basar» emespin ghoy, «joldayaq», «moynaq», «shúnaq» jender, jender!- bәrimiz kýlemiz búlay ataluymyzgha. Týgel oqymysty, attary shyghyp qalghan jazushy, aqyndar!... Joghary mektep bitire salyp, osynday «mәrtebege» jetu onayma, shynymen-aq masattana, sýiine kýlisetindeymiz. Kýndiz-týni qayralyp jetilgen tisterimiz qarsh-qarsh etedi. Myna qaryn kólding qarsyldaghan múzynday, ishterinen kernep syghylysqan syrly keremetterin pash etkendey qarshyldaydy.

- Yapyray, әlgi «tausoghar» men «taykýrenge» ne boldy, kelmedi ghoy!- Zaryqbek pen Shayzadagha layyq attyng tabylghanyna bir kýlisip edik. Sonynan Asylbek dazujangha qoyghan atymyz tipti kýldirdi.

- «Saqqúlaqtyn» qasynda jatatyndyqtan ol ekeuin shaqyrmadyq!- dedi Aqbay.

- Terining qalyng jondaryn solargha qoya salyndar, aiyra almay arsyldasyn da jatsyn! Ha-ha-ha-ha..a..

«Sauyq keshimiz» qyza kele tórt terining púshpaqtary men júqa shaptaryn týgel jep bolyppyz. Áli kýlki. Toqbay temeki týtinin  aspangha qarap búrqyratty. Bar qasiretimizdi sonymen birge ýrlep, júldyzdargha jóneltetin ýlken jauapty qyzmette otyrghan siyaqty. Óz mekeninde jymyndap, kýlise qaraytyn júldyzdar auyr qayghygha batqanday jýdep-jadap әreng kórinedi. Arghy jaqtaryndaghy sheksiz ýreyli týnekten qoryqqanday titireydi.

- Qúday taghala sonau týnekting qay tesiginen syghalap otyr eken, ә?- dep kýrsindi Toqbay. - Synar kózimen osy qylmysymyzdy da kóre qoyghan shyghar!

- Búiyryp jegizgen - ózi, jegen - biz!- dep men de qaradym aspangha. - Jalamen ótirikti haramgha sanaytyn ol kisi qayter deysin, adal  asyna sanaytyn mendi iyek pen onyng Jaubasary kórse, әke-sheshemizding terisin pysyryp jep qoydy dep sottatuynda shek joq, kettik! - Kýldire týregeldim ornymnan. Múzdan aqyryn ghana syrghyp ótip, ornymyzgha kelip jata-jata qalystyq.

- Osy tastaghan búghalyghynan qalay aman qútylar ekenbiz? - Qapastyng búl súrauyna jauap qaytpady. Qazirgi sheshui qiyn júmbaq, ótkeli tabylmay túrghan ózen osy ghoy!...

Týn ortasynda baylanghan eki adamnyng qinalys ýnin estisek te qayta úiyqtap ketippiz. Tang bozynda soghylghan qonyrau men birge qamys ýstinen etigimizdi súgha sala múzgha syrghyp-syrghyp týsip, syrghanay jóneldik. Alypqashqan atymyzdyng basyn әreng búrghanday ailanyp kelip, jappagha shyqtyq. Ketpen-kerkemizding ýiilgen jerine barghanymyzda ashana jaqta әli zarlap jatqan sol qos dauystyng biri tanyla ketti. Ózimizding tanqy múryn Edilbay eken. Ashana aldyna ýiilgen kók lobygha baryp ústalypty. Qoly jelkesine qayrylyp, shekten asa qatty baylanghan kórinedi. Jóbishenki baylaugha qynq etpeytin pilimiz bebeu qagha zarlaydy.  Onyng ar jaghynda jatqan úrynyng dauysy alghashqydan әlsirep, qyrylgha kóshkende aiqyndaldy Edilding dauysy. Eki jaghynda «Halyq azattyqtan» ekeui túr. Olardan arashalap keshirim әperu mýmkin emes. Men Asylbek dazujangha ymdap edim, Dәmelqan jauap qatty: «úrynyng serigi dep ústap, ózimizdi tintedi!» dedi de Zamangha bizding oryn jaqty núsqady.

Jorghalay jýretin jinishke múrtty tyqyr qara Zamannyng eptiligi bәrimizge mәlim edi. Ol, Edilbaydyng tósenishining astynan bir daghar lobyny óz kórpesimen orady da yqtasyndaghy bizding oryn jaqqa qoltyqtay jóneldi. Az-azdan bólip әrkimning astyndaghy qamysqa sýngitip, bosaghan daghardy qaytadan Edilding ornyna әkelip tósey saldy. Ketpenin ala jorghalap, bizding aldymyzgha týse jóneldi sonson. «Bir dagharyn toltyryp әkelgen song Edilding úrlyqqa qayta barar jóni joq tipti!» dep kýbirledi dazujanymyz.

Sorghytqysh toghannyng bizden búryn qazylghan jeri joqqa sәkin, qatty tondy әr jerden jyralap-jyralap, qotyrlap qana qoyypty. Mauzydauyannyng ózi erkelep, zekire búiyrdy bizge: «kýndelik júmys normasy eki tekshe metr. Keshke jaqyn naqpa-naq ólshep alamyz. Eger kim oryndamasa, keshki tamaq berilmeydi!»- dep bastap, «zor sekiru» jóninen eki minutta «eki tekshe metr» sóilep tastap qaytty. Kishi kadrmen dazujang әrkimge jer ólshep syzyp bere berdi. Kerkemen shaqyldatyp al shapqyla tondy. Tas bolsa tym bolmaghanda júdyryqtayy opyrlar edi. Siresip qalghan myna sary saghyz shimiger emes. Mandayymnan ter búrq ete týsti.

- Ýy búlay istep ne janyng qalady, anda-sanda bir taq etkiz de túra ber!- deydi Dәmelqan.

- Yapyrau tym bolmasa bir ayaqty tygha túratyn shúqanaq qajet qoy!

- Keshke deyin eki ayaq tyghatyn jer qazylady әli, asyqpa, kýn jylynsyn!...

Sóitip tyqyrlatyp túrghanymyzda sendelektey basyp Edilbay keldi. Qasyndaghy úighyr jigit ólip ketkendikten bosatypty. Mәitti janazalap kómemiz dep on neshesi jylay jóneldi.

Keshikpey tanertengilik tamaghymyz jetti. Búrynghyday syqpa emes, júdyryqtay-júdyryqtay sary momy tiydi qolymyzgha. Jana jýgeri únynyng kebegi bir aidan beri kózge tanys bolyp qalghan, sýp-sýikimdi. Ádeygidey auyz toltyra asadyq ta dәmi qayda ketken deskendey bir-birimizge bajyraya qarastyq.

Keshe ashanadan birnesheu shyghyp, kýireuikting býrin jiyp әkelip qaynatyp jatqanyn kórgender týsindirdi dәmining jayyn.

Maydan basshylyghy normamyzgha jetpis prosent kýireuik býrin qosyp berudi belgilepti. Jiyn ashyp, «ash kóz laujyaulardyng kózderi toymaghandyqtan qyrylyp jatyr» degen qortyndy shygharghan eken. Jýgeri kebegi men kýireuik býrining týri úp-úqsas bolghandyqtan momyny sonymen ýlkeytipti.

- Nandaryng ýlkeydi, endi jaqsy istender!- dep tәlim-tәrbie gansy mәt sopy shygha keldi bir jaghymyzdan. Ár gruppanyng túsynan «quanyshty habar» retinde jetkizip, nәsihat aityp shyqty.

Maydan basshylyghynyng sol jiynynda «laujyaulardyng kózderi emes, túp-tura ózderi toymaghandyqtan qyrylyp jatyr» dep shynyn aitqan bir doghdyrghang sol jerde baylanyp qolgha alynghany, mәt sopy ótip ketisimen estildi. Múnday sózding «zangha tolatyn» naqtyly qylmys bolatyndyghyn osy habardan týsinip, narazylyq aitudan tiyla qaldy. Kýireuik býrining azyqtyq emes, saqar ekendigin úqtyryp qoymaq boldym da ony da saryjapyraq «sorpasymen» birge júta saldym.

Eki tekshemetr tong qazudyng ornyna ekintige deyin eki tekshe destemetr[3] jerdi әreng qazyppyn. Búghan eger jalanayaqtanyp, bashaylarymdy býktep tyqsam ghana eki ayaghym siyar edi. Júmysty sonymen doghara qoydym. Sol saghatta júmystan eki laujyaudyng irkes-tirkes jyghylghanyn kózimmen kórip toqtattym. Júmys ýstinde adam ólgen kýni tamaq berilmeytin jazanyng toqtap qalatyny, talay ret kórinip bolghan.

Sóitip әr kýni birden-ekiden qúlay berdi laujyaular. Eshqaysynymyzdy tamaqtan jazalay almay shiyrshyq atyp Mauzydauyan jýrdi. Qolynda qalghan jýz laujyaudyng birin óz jazasymen óltirgen bolsa, búlay qúsalanbas edi. Shydamy bir aptagha әreng jetti de ólik artatyn kók esekke ózi minip maydan shtabyna jóneldi. Biz endi Saghidyng әkelgen otynyn toqyrtyp qalap, júmys maydanynda qaqtalatyn boldyq.

Kýireuikke toyyp alyp maldas qúra qaqtalghan sol kýnning birinde kól jaqqa dәretke ketken Aqbay aqyn asygha jetip, múrnynyng suyn iyghyna tamyzyp jiberdi, qúlaghyma sybyrlamaq eken. Ózi baryp qaytqan tústy úqtyryp, dereu sol jrege «dәretke» baruymdy asyqtyra aitty. Tegin asyqtyru emes ekendigin bayqap, qarnymdy sipalay jýgirip barsam, biyik ósken bir top qamystyng daldasynda Toqty Basiytim otyr.

- Ýy qalay taptyn? -dep súraghanymsha jinishkerip qalghan qolymnan qos qoldap ústap silkiledi. Ózi búrynghydan óneyip taralyp qalypty. Átireti bizding osy qazyp jatqan sorghytqyshymyzdyng ayaq jaghyna kelip shonqighan eken. Býiimtayyn bógelmey, tez aitty da tezdete basyp qayta jóneldi.

«Múndaghy joldastaryng senimdi me?... Áneu ýsh týp jynghyl ósken qúm tóbeni kórding be?... Týnde baryp sonyng kýn jaq etegindegi eki týp jynghyldyng dәl ortasynan qúmdy tartyp týsire ber, bos qúm!»- onyng sózinen ústap qalghanym osy ghana boldy. Áyteuir et baryn sezgendeymin. «Joldastaryng senimdi me?» dep súraghanyna qaraghanda shiyki et.

Kórsetken shaghylyna qaray-qaray qayttym. Eki shaqyrymday jerden kózime ottay basyla berdi. Jymiyp kelip otyra qaldym ot basyna. Enkeygen kýn qúlamay túryp alghanday, eki saghat eki jylday sezildi. Kók jiyekke baryp tirele qaldy bir shaqta. Jatyn ornymyzgha qaytyp kelip, kýireuik momy men «japyraq sorpa» iship bolghanymsha qas qaraydy. Tisi shyqqan, syrgha eng bergi de, jortuyl jónine eng mamany da osy kisining ózi shyghar degen bagham boyynsha Dәmelqandy erttim. Qayta qayrylyp, qotandy oshaqqa otyn-su jetkizip qoydy Toqbaygha sybyrlap edim.

- A, Qúday!- dep qaldy danghoyym. Tórt sausaghymmen auzymdy bir-aq basyp ymdap, iyzektete kettim.

Dәmelqan ekeumiz qamys sybdyryn shygharmay, shaghylgha jaqyndap baryp tyng tyndap biraz otyrdyq ta bara salyp qopardyq qúmdy. Terige qoly tiyisimen jasamys, salmaqty Dәkeng quanghanynan «siyr!» dep serppedey sekire týregeldi. Tartyp suyra almady da keninen ashugha kiristi. Jelkesindegi qúmnan nedәuirin syrghytyp týsirip alyp ashtyq. Semiz dónen ógizding omyrtqadan baltalap bólgen túp-tura jarym eti eken. «Osynynmen-aq osyndaghy jiyrma shaqty tuysyndy bir jolghy ólimnen qútqardyng Bighash!»- dedi Dәmelqan jenildegendey kýrsinip. Sany men qolyn ghana aldyq ta,  basqasyn sol shaghyldyng syrt jaghyna kómip, iz qaldyrmay óshirip qayttyq.

Eki shelekte týnimen semiz et qaynap, tangha jaqyn bәrimizge may kekirtti. Biraq, qaydan kelgenin kóbi bilmey, Bighabilding «siqyrynan» basqa eshbir qisyn taba almay, barlyq razylyq alghystaryn maghan ghana jaudyra berdi.

- Myna qaryn kól qansha shiqyldasa da endi ýsh-tórt kýnsiz jútqyza qoymaspyz!- dedi baylaudan әlsirep qalghan Edilbay, kózine jas aldy da, Asylbek dazujang týsinbegenin sóz astarymen súrap jymidy.

- Oghangha deyin osy maldyng qotany qayda ekenin Bighang bilip berer!

- Bighabil qaydan biledi ony, qúlaghynnyng ónerin ózing bir kórsetsenshi!- dep Toqbay qoyyp qaldy. - Bekerge «saqúlaq» saylap pa edik seni!...

- Dalagha ýrmey ýige ýretin saqqúlaqty kórgenimiz osy! - Jaqannyng búl sqaghyna Asylbek kýrenitip, shirygha qarady da kópshilikpen birge kýldi. Aqtala berdi sonson.

...Basqa qanday qalpaq kiygizsender de «saqqúlaq» atamandarshy aghayyndar, taghy da nahaq tanbalanbayyn!

- Olay bolsa ait, kimderding ýstinen shaghym jýrgizip dazujang bola qaldyn?- dep Aqbay tergey jóneldi. - Bighannyng aldynda moyynda!

- Dәl osy ózimizding ýige qarap ýrgen bolsam, ant atsyn!

- Kórshilerding ýilerine qarap ýrip qoyghan siyaqtysyng ghoy?- dep men qarqyldap kýlip edim. Dәmelqan arashagha týse ketti.

- Onday mәsele ótti. Biraq sonysy arqyly bizge tendik әperdi. Anau ar jaq shettegi kórshilerden shyqqan saqúlaqtar, bizding marqúmdardyng kóbining qandyqoly bolghan! (húizu tynshylaryn menzegeni ekenin týsene qoydym). - Kadrlargha jalqau dep jetkizip qoyyp, ol marqúmdar dәrmennen airylyp jatyp qalghanda keudelerin topyraq tolghan zәmbildermen bastyryp óltirgen. Ol saqqúlaqtargha Asylbekterding saqqúlaq bolyp tiyip, jaryp berui, dúp-dúrys adaldyq!... Tendikti osy bauyrlardyng әperdi dep, kelisinmen aitqanymyz sol bolatyn.

- Ol ras!- dedi Qapas. - Búl isine men de kómektesip jardemdesip bergenmin.

- Mәselesi solay ghana bolsa, asa qúrmetti dazujanymyz bolghany!- dep edim.

- «Olay bolsa, syrttan dep atalyq!», «qútpan bolsyn!», «qútty ayaq bolsyn!»[4]- degen qaljyndar qayta kóterildi.

- Kepken teri jegende bolmasa, osy itting attarymyzdy tastalyq!- dep kelisip taradyq.

Sodan ýsh kýn ótip, kýlkimiz taghy da tausyla bastaghanda Dәmelqan ekeuimiz qalghan etti týpqotara kәkelip, «kýlki ukolyn» ekinshi ret berdik. Semiz dónen ógizding qaydan tabylghanyn bile almay, basqa úrylardyng ghana emes, mening de sanam sangha bólinip edi. Ile shala maydan basshylarynyng laujyau qanymen borlaghan soghymdyq ógizi joghalghan habary jetip, alal aqymyzdy dәl tauyp jegendigimizge sýiindirdi. Izdelip tekserilip jatqanda onysynyng terisin de ystyq sumen jiyditip tazalap qaynatyp jep bolghanbyz.

Kóp ótpey әtiretimiz besten-altydan qaurt qyryla bastady. Kómip ýlgere almay, shaghyl ýstine sýirep shygharyp tastay berdik. Kýireuik jegennen bergi jyghylghandar aldymen isip «semirip» alyp jyghylatyn boldy. Júmysqa taqystyq istey almaytyn qayrattylary men qomaghaylary aldymen jyghyldy. Biz de aldymen qamdanyp, artyq júmystan Saghy men Shayzadany shektep edik. Shayzada biraz irkilse de Saghy kónbey istey berdi. «Áneu kýngi senderden eki ese artyq jegen qaljam mine, qarnymda әli túr» dep kýldirip qoyyp jóneldi.

Fevrali aiy bastalghanda әtiretting qalghan elu shaqty laujyauy týgel isidi. Saghidyng da beti «semire» bastady. Týnde jortyp eshtene taba almay qaytyp jýrgen úrylarymyz buyndarynan airylyp qaldy. Syrttan eshtene taba almay, týgelimen ashanany ailandyrdy. Juan sym temirden qarmaq jasap, jynghyldan toqylghan kiletten ilingenin tarta berdi. Kýireuik momy da, keyde kadrlardyng mayshelpegi de ilinip túrdy. Kók loby tausylghan kapustanyng quraghan sary japyraghy kóp úrlandy.

«Júqpaly isik auruy tarady. Sudy az iship, otyryp almay kóbirek әreketteninder!» dep mәt sopy, «astyq - gauhardyng gauhary, bizding myna istep jatqan isimiz, sol gauhardy osy jazda kóp óndiruding birden-bir sharasy» dep Mazydauyan sarnaytyn boldy. Múzdy dalagha dirdektetip otyrghyzyp qoyyp, inir boyy kezektese sayraydy. Sheshendik jarysqa týsedi ekeui.

Barlyq qinauynan bizge osy sheshendikteri qatty tiydi. Olar sózben jarysqanda biz jótelmen jarystyq, týp-týgel tymau. Ash laujyaular suyqtan ayaqtaryn jiya almay, jatyn oryndaryna әreng jetip jyghylyp, tanerteng oryndarynan túra almay qalatyn boldy. Bizding gruppadan jyghylghan Jaqan. Ókpesine suyq tiyip, ystyghy órlep ketipti.

«Dayaujyngha qarsy jalqaular» kóbeyip ketkendikten shabuylgha әriyne «halyqazattyqtar» ótinbesin be. Bir-bir shalma jip әkelip, ash aurulardyng qylday moyyndarynan ilip-ilip ala sýiredi júmys maydanyna. Sol sýiretkilerding eng sonynda sýirelgen Jaqannyng ýni shyqpay qaldy. «Óldi-óldi» dep shu kótere biz erdik sonynan.

Sýireushi myqtynyng aldyn tosa qaldym men. Qayran basymdy qasqyrgha iyip, ózimiz kóterip aparudy ótindim. Talyqsyp qalghan Jaqandy túzaqtan bosatyp kótere bergenimde ózim etpetimnen týstim. Tórt ayaqtap jiberip qayta týregelgenimshe artymyzdan kózi búlauday Saghy jýgirip jetip, aurudy kóterip әketti. Júmys basyna aparyp, shapan jayyp jatqyzdyq.

Syrtymyzdan qarap túrghan Mauzydauyan dedek qaghyp jetip, maghan tóndi. Kóse qara súr qatparly jýzi jybyrlap, qantalaghan tik kózi oinaqtay tóndi. Biraq, ne dep kinә tagharyn bilmey, iyghymnan tartyp aparyp, kerke ústatty.

- Bir aidan beri shapqan jering osy ma?... Ózing istemegeninmen qoymay, basqa jalqaulardy qorghaytyn neme ekensin, al, shap!... Anauynnyng mindetin de sen oryndaysyn, istetemin býgin saghan!

- Baugau zydauyan![5]- dep pikirimdi tәrtippen tiktele túryp bastadym. - Osy әtiretke kelgen «aurudy» da seksen prosentining qyrylyp bolghan sebebin de siz bilesiz, tolyq bilesiz, múndaghy eng joghary jauapty kadrymyz - siz! Men, myna auru ólip bara jatqanda bәnjannan[6] súrap aldym. Maghan sizding óshikken sebebiniz osy ma, basqa qylmysym bar ma? Eng bolmaghanda osy aurudy ghana bir teksertip kórinizshi, eger jenil auru bolsa, meni de jazalanyz!... Tanertengi sәl jenildeytin uaqyttyng ózindegi ystyghy qyryq gradus...

- Onda sening ne júmysyng bar?- dep saq ete týsti zydauyan.

- Eger osy dalada siz auyryp qalsanyz da qolymnan kelisinshe bolysatyn mindetim bar! Ólip qalsanyz, әriyne jylaytyn da boryshym bar!

Hy-hy dep Mauzydauyan yshqynyp qalghanda Dәmelqan qazaqsha sóilep, maghan toqtau aitty:

- Aytaryndy aityp boldyn, endi salghylas pa! Búl it bir óshikse sonynnan qalmaytyn iyt!

- Nemene, nemene?... Mynau ne aitty?- súq kózi Dәmelqangha auysty bastyqtyn. Hanzushagha audaryp ber degendey jaltaq-jaltaq qarady manayyna. Oghan jauap berilgenshe bir kadry kelip, sýirelip kelgenderding jolda ýsheui ólgenin aitty da, zydauyan dedek qaghyp solay jýgirdi. Kenshilik alghanday boy jazyp qaldym. Tórtinshisin óltirtpey men alyp qalmadym ba!...

- Áy mynany ózine óshiktirip aldyn-au!- dep Dәmelqan otyra ketti qasyma. Qapas meni quattady.

- Naghyz jauapkerge maysha sinirip aitylghan myqty eskertu boldy, búdan ziyan joq!

Bes-alty jerden jaghylghan ot basyna әtiretting qalghan qyryq jeti kóteremi týgel otyrypty. Mýldem qúryghanday daghdarys, týp-týgel qyrylghandaghy jym-jyrttyq basypty. Qaryn kólding yshqyna jútynyp shiqyldaghanynan, alyp kenirdegimen kýrs-kýrs jótelgeninen basqa dybys joq. Kýnning kózinen de jan ketip, súrlana týsti. Úrlana qarap kishi kadr ghana ailanyp jýr. Delbe bolghan malsha shyr kóbelek ailanady. Júmysqa quzaudan mýlde qalypty. Kelgen tanertengi tamaqsymaghyna laujyaulardyng kýndegidey talasa úmtylatyn talapkerligi de joghalghanday, bәri narau. Tórt ayaqtap әreng týregelip, әreng jyljidy.

Mauzydauyan da qaytyp kórinbedi. Kók esekke taghy minip, jyqbyl-jyqbylmen jónelgen siyaqty. Keshke deyin tapjylmay otyrdyq.

Ertenine bir top dәriger jetti. Basqa orynnan kelgen shúqshiynqy tәrizderi bar. Jatyp qalghandardy alqyn-júlqyn tekserip, Jaqannan bastap kótertti de qos ayaq arbagha shyghartty. Tonqalandatyp dereu jóneltti emhanagha. Ayaq basyp túrghandarymyzdy jiyp alyp, jalghyz-aq búiryq týsirdi bireui: «jyly jataqtaryna qaytyndar, kesh qalmay dereu jýrip, jetip alyndar! Nәrselerindi arttarynnan arbamen jetkizedi!»

Tekseru gruppasy asyghyp, basqa әtiretke bettegende júrtta kýzette qalatyn bolghan Asylbekke jýgimizdi ótkizip berip, biz de jóneldik.

Shamamyzgha qaray ekiden-ýshten bet-betimizben jyljyp, keshke deyin qystaulyq tamymyzdyng jarym jolyna әreng jetip edik. Kadrlarymyz әr shaghyldan qarauyldap túr eken. Mәt sopy sol týstigimizden, Mazydauyan ontýstigimizden aiqaylap shaqyryp jiyp aldy. Týgendep jiberip, tórt adamymyzdyng taghy da jolda qalghanyn esty sala ekeui eki tústan jýgirdi. «Halyq azattyqtan» jeti-segizin erte jýgirdi. Jauapkerlikterin endi tanyghandyqtaryn sezip kýrsinistik.

Gansyler bastap bizdi kelgen jolymyzdaghy kapusta týbirin beretin әtiretke әkelip toqtatty. Múndaghy qútyrghan qyzylkóz týgil jaudyrap túrghan qarakózderding de kóbi ólip, shaghylgha shyghyp bolghan siyaqty. Qalghanyn kadrlar bizben qosa sanap, toqsan eki sandy әreng qúrady. Búrynghy alty jýz shamaly laujyauy bar eki әtiretting júrnaghy osy sanmen bir әtiret esebinde әren-pәreng qalqiyp túra qalyppyz. Gruppagha qaytadan bólgende búrynghy eki әtirettegi qazaqtar irgeles eki jer ýige búrynghy qalpymyzben bóline saldyq. Eki jaqta qalghan mýlkimiz ertenine eki jaqtan jetip qúraldy.

Aspazdar gruppasyn ashanadan quyp shyghyp, kadrlardyng ózderi aspazgha ainala qalypty. Búrynghy ózderi ghana jep jýrgen mayshelpekteri bizge de jetkenine kýlisip edik. Týnimen úiyqtamay shedeu taqyldatyp, tanertengilik tamaghymyzgha adam jeytin tәp-tәuir azyq dayarlaghandyqtary tipti qyzyq kórindi. Tang ata qazandaryn shyj-pyj etkizip, әdeygidey quyrdaqsha quyrdy.

- «Jataqtaryna otty mol jaghyndar, otyndy arbamen tasytamyz!», «syrtqa shyqpandar, suyq tiyedi!», «júqpaly túmau men isik auruynyng uly mikrobtary qaptap ketti, dәretke shyqsandar auzy-múryndaryndy orap, qalyng kiyinip shyghyndar!»- dep ósiyetteydi Mazydauyan. Ile-shala mәt sopy kirip, múnday «shapaghatyn» molynan tógip shyghady. Ekeui shetelden kelgen meymannyng kýtushilerinshe aspazdyq appaq aljapqysh baylanyp, kezek-kezek jýgirip jýr.

- Osylargha osy qamqorlyqty ýiretip otyrghan kim eken, bilgendering bar ma?- dep Dәlelqan kýle súrady bir shaqta.

- Áyteuir bas aspaz sary tekening ózi!- dep kýngirley salghan Saghidyng Mazydauyangha layyqty at tapqanyna kýlip jiberip edim. Taghy da kýngirlep aiqyndady. - Eti men beti qara bolghanymen teri jýni sary ghoy, al, onyng bizdi andyp jýretin qiynnan taueshkiden basqa hayuan óte almaydy!

- Sóitip ashanada bótennen eshkim joq pa? - Qapas qaytalap súrady, Dәmelqan bilmek bolghan jaytty.

- Eski qara shapan kiyip sýmireygen bireu otyr, basqa bir әtiretting laujyau zaphozy siyaqty.

- Olay bolsa, shaghan uaqyty da emes, әielderding 8-shi martyna úqsaghan, laujyaulargha da bir mereke kýn belgilene qalghany ma?...

Búl súrauymyzgha jauap sonyng ertenine tabyldy. Ukol qoyyp, dәrileuge kelgen Lәtipa appay aityp kelgen habardan týsindik: Ýrimjidegi sahshy nazaratynyng enbekpen jazalau mekemesi lajysyzdyqtan shygharghan oiyn eken: qaramaghyndaghy laugay-laujyaular asharshylyqtan tótenshe kóp qyrylyp jatqandyqtan halyq narazylyghy kýsheyip ketipti. Sony basu ýshin tótenshe qamqorlyq beyne kórsetken bola otyryp, qylmystaryn «júqpaly auru» men «quanshylyq apatqa» audarmaq eken.

Kýnshyghys jaghymyzdaghy «Dilpar» maydanyndaghy jazalanushylar týgelge juyq qyrylypty da osy Sauhu maydanyndaghy ýsh mynnan artyq laujyaudan jeti jýzge juyghy ghana qalypty.

- Búl qalghannyng kóbi әli de qater astynda!- dep kýrsindi Lәtipa. - Sol ýshin búl eki maydannyng mindetti basshylaryn sotqa tapsyrmay, saqshy nazaratynyng ózi jauapkerlikten qútyla almaytyn kórinedi. Nazarattyng ýlkenirek bir bastyghy kelip, maydan bastyqtaryn tyqsyryp jatyr.

- Myna qúiyp jatqan ukoldarynyz qanday aurudyng shipasy?- dep súraghanymda Lәtipa kýlip jiberdi.

- Búl, aldampazdyqtyng «kónil aulau» deytin ukoly. Merzimi әldeqashan ótip, kýshinen airylyp bolghan dәriler. Meni baqylaugha kelgen myna qara súr tizimdi ústap otyryp úrghyzady da, men úra beremin!

- Mening kónilimdi de osylay aulaysyz ba?

- Siz sonyna taman keliniz!...

Men dereu shyghyp ketip, eki adam qalghanda sonynan túra qalyp edim. Lәtipa dәretke shyqqan bolyp, әtiret shtabynyng syrtyndaghy shaghyldy ailanyp ketti. Qayta kelip qolyn judy da, mening aldymdaghy eki laujyaudyng kózine qarap, tamyryn ústap tekserip, sol ukolyn qoya-qoya saldy. Meni de solay tekserip kórdi de shprisyn auystyrp, basqa ukol qoydy.

- Men janaghy barghan tóbening syrtyndaghy ýlken jynghyl týbine kómdim!- dep kýbirley saldy sonson. Aytqan jerine ile-shala baryp, bir sauyt týirshik «S» vitamin men eki qapshyq glukoza taptym. Qazirgi bizge eng qajetti dәri osy bolatyn.

Ashanada sólmireyip jýrgen beytanys qara kiyim men Lәtipanyng sonyndaghy baqylaushy da Ýrimjiden kelipti. Kiyimderin ózgertip kiygen saqshy nazaratynyng bir-bir kojany eken.

Kadrlarymyz ózderining zapas tamaghyna qonaqtatqan sol bes kýnning eng songhy kýni ýlken bastyq ta qarapayym kiyimmen keldi. Tiri qalghanymyzdy syrtqa shyghartyp kórip, bir-birden tartqyzdy suretke. Iri әrippen jazylghan atymyzdy keudemizge japsyrtyp qoyyp tartqanyna qaraghanda, «apattar» alqasynyng búl satyda qaysymyzdy joyyp, qaysymyzdy qoyghanyn bilip, taptyq tónkeristik iydeyasyna bagha bermek siyaqty.

Al, óz әtiretimizding basshylary qaysymyzgha bolsa da «jyly kiyinip shyq», «tez kirip ket» deytindey «qormaldyqtaryn» әigilep túrdy. Keshe ghana ótken múz ýstindegi qyrghyndary esterinen shyghyp ketken be, iә esterining ózi shyghyp ketken be, shimiger emes.

 

Keremetti tergeushim, «sasqan ýirekting aldymen de, artymen de sýngiytindigin» bilushi edim. Biraq, sasqan saytannyng qaytetindiginen habarym joq eken. Osy qylmysymdy ghana keshire kóriniz! Tegi, púttarynyzdy kerip shattarynyzben de, shalqalap eki býktelip te sýngy alasyzdar ghoy deymin. Al, jetilgen, joghary satydaghylarynyz ghoy et pen terining arasyna, adam ghauratynyng panasyna sinip kete alatyndyqtan, sarala qamshy tóngenshe kiyimin ghana ózgertip sazaryp-bedireyip túra beretindigin anyzdardan ghana estiytinmin.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Dazujang - әtirettegi gruppalar birlestigining bastyghy (ýlken gruppa bastyghy).

[2] Zydauyan (hanzusha) - núsqaushy. (әtiretting sayasy jetekshisi).

[3] Tekshedestemetr - tekshemetrding mynnan bir bóligi.

[4] Bәri de itke qoyylatyn attar.

[5] Baugau zydauyan - Bayandauyma rúqsat etiniz, núsqaushy.

[6] Bәnjang - onbasy (ózin kýzetushi әskerdi jazalanushylar osylay ataugha mindetti).