قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
ەگىندىگىندە جۋساپ جاتقانداردان اۋىستىرىلىپ، قىستاۋلىعىندا قاۋساپ جاتقاندارعا كەلىپپىن. مەنى قاجىدان كەلگەندەي قاۋقالاقتاسىپ قارسى العان باۋىرلاردىڭ ورتاسىندا اۋلادا وتىرعانىمدا كوك ەسەككە قاۋعا قارا ساقالدى بىرەۋدى ولىكشە كولدەنەڭ وڭگەرىپ قىزىلسارى جىگىت كەلدى. «ەندى ولىمتىكتەرىن ارتىپ ولتىرەتىن بولدى عوي!» دەپ تۇتىگە جەتتى دە تەرىس جاعىنا اۋدارا سالدى وڭگەرگەنىن. ولىكتەي سىلق ەتە تۇسكەن قاراساقال، جەرگە باس تيگەندە ىڭق ەتە ءتۇسىپ ىڭىرسىدى. ءتىرى ەكەن، جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. قاتتى تەرلەپ بالقىپ وتىرعان دەنەم، قالتىراپ كەتتى. ىرشىپ تۇرىپ بارىپ، شالا ولىكتىڭ باسىن سۇيەپ، تىزەمە الدىم.
«كىسىم ءالى مۇسىلمان ەكەن!- دەپ سىرت جاعىمنان مۇرتتى قازاق كۇبىرلەدى دە - «قايتسىن، ازاماتتىق ادەتى عوي!»- دەپ كارىلەۋى قۇپتادى. سىلدىر-سۇيىق مىنا مۇسىلماندىقتىڭ ءوزى دە سۋىق ەستىلدى ماعان.
- جەرگە قويا سالىڭىز بيعا، ونى ەندى مامىققا وراساڭىز دا ولگەنى-ولگەن!- دەپ قاپاس كۇلىمسىرەپ ەدى، توقباي اشىق كۇلدى.
- ولگەنىمىزدى بۇلاي قۇرمەتتەي بەرسەڭىز، كۇندىز-ءتۇنى باس قۇشاقتارسىز! مۇنشالىق تاسباۋىر بولىپ كەتكەندىكتەرىنە تاڭدانا قارادىم. قيىنشىلىق كورگەن سوڭ ەستەرىنەن ازىپ كەتكەن بە دەۋگە وڭدەرىنەن ونشالىق ايرىلا قويماپتى. ويشىل كوزدەرى جايناپ تۇر. حال ۇستىندە جاتقان ادامعا بولاتىن مەيىرىمنەن قالاي ايرىلعاندىقتارىنا اڭىرىپ وتىرعانىمدا، ارت جاعىمداعى مۇرتتى ەندى سىقاقتاي كۇلدى.
IV
ەگىندىگىندە جۋساپ جاتقانداردان اۋىستىرىلىپ، قىستاۋلىعىندا قاۋساپ جاتقاندارعا كەلىپپىن. مەنى قاجىدان كەلگەندەي قاۋقالاقتاسىپ قارسى العان باۋىرلاردىڭ ورتاسىندا اۋلادا وتىرعانىمدا كوك ەسەككە قاۋعا قارا ساقالدى بىرەۋدى ولىكشە كولدەنەڭ وڭگەرىپ قىزىلسارى جىگىت كەلدى. «ەندى ولىمتىكتەرىن ارتىپ ولتىرەتىن بولدى عوي!» دەپ تۇتىگە جەتتى دە تەرىس جاعىنا اۋدارا سالدى وڭگەرگەنىن. ولىكتەي سىلق ەتە تۇسكەن قاراساقال، جەرگە باس تيگەندە ىڭق ەتە ءتۇسىپ ىڭىرسىدى. ءتىرى ەكەن، جۇرەگىم زىرق ەتە ءتۇستى. قاتتى تەرلەپ بالقىپ وتىرعان دەنەم، قالتىراپ كەتتى. ىرشىپ تۇرىپ بارىپ، شالا ولىكتىڭ باسىن سۇيەپ، تىزەمە الدىم.
«كىسىم ءالى مۇسىلمان ەكەن!- دەپ سىرت جاعىمنان مۇرتتى قازاق كۇبىرلەدى دە - «قايتسىن، ازاماتتىق ادەتى عوي!»- دەپ كارىلەۋى قۇپتادى. سىلدىر-سۇيىق مىنا مۇسىلماندىقتىڭ ءوزى دە سۋىق ەستىلدى ماعان.
- جەرگە قويا سالىڭىز بيعا، ونى ەندى مامىققا وراساڭىز دا ولگەنى-ولگەن!- دەپ قاپاس كۇلىمسىرەپ ەدى، توقباي اشىق كۇلدى.
- ولگەنىمىزدى بۇلاي قۇرمەتتەي بەرسەڭىز، كۇندىز-ءتۇنى باس قۇشاقتارسىز! مۇنشالىق تاسباۋىر بولىپ كەتكەندىكتەرىنە تاڭدانا قارادىم. قيىنشىلىق كورگەن سوڭ ەستەرىنەن ازىپ كەتكەن بە دەۋگە وڭدەرىنەن ونشالىق ايرىلا قويماپتى. ويشىل كوزدەرى جايناپ تۇر. حال ۇستىندە جاتقان ادامعا بولاتىن مەيىرىمنەن قالاي ايرىلعاندىقتارىنا اڭىرىپ وتىرعانىمدا، ارت جاعىمداعى مۇرتتى ەندى سىقاقتاي كۇلدى.
- مۇنداي باس «التىن تاباققا سالسا شورشىپ تۇسەدى» دەۋشى ەدى، مىناۋىڭ قىبىر ەتپەيدى عوي ءتىپتى!
الدىمداعىنىڭ نەنىڭ باسى ەكەندىگىن وسى ماقالدان سەزدىم. ارىزداسىپ-قوشتاسار شاقتا يتكە تەڭەلۋى بەكەر ەمەس قوي، بۇل دا ءبىر شاعىمپاز جالاقورلىقپەن كوپتەن ايرىلعان ساقال بولسا كەرەك. باسىن جەرگە قويا سالىپ تۇرەگەلگەنىمدە مەنىڭ مولشەرىمدى زارىقبەك انىقتادى.
- بيعا، بۇل پالەنىڭ وتىرىك شاعىمىنان، ءوزى اشارشىلىقتان جىعىلعان سوڭ عانا قۇتىلىپ ەدىك، وقىس بوپ قايتا ءتىرىلىپ كەتپەسىن!
- بۇل يت تۇگىل نەلەر اسىل ازاماتتارىمىزدان دا ايرىلدىق!- دەپ كۇرسىندى تاعى ءبىر قازاق...
- كورشى جاتاقتان ەكى ۇيعىر جىگىت شىقتى دا ولىمتىكتىڭ ەكى قولىنان سۇيرەپ الا جونەلدى. ولار دا مەنىڭ مىنا «تاسجۇرەكتەرىمشە» كۇلىمسىرەيدى. مۇنىڭ ولىمىنە ولار دا قۋاناتىن ءتارىزدى. داۋال تۇبىنە جاتقىزىپ، بىردەمەمەن جابا سالدى دا جاتاعىنداعى ورنىنا ولمەي تۇرىپ-اق ادالاپ سىپىرىپ شىعارىپ تاستادى.
- شىراعىم بيعابىل، بىزگە قاراي بەردىڭ، جۇرەك-باۋىرى جوق، قايدان كەلگەن قازاقتار دەپ، وسىنداعى جاسى ۇلكەن ءبىزدى كىنالايتىن شىعارسىڭ، مەن سويلەپ بەرەيىن،- دەپ سالالى قارا مۇرتتىسى باستادى ءسوزدى.
ستۋدەنتتەردەن باسقاسى تۇگەلىمەن التايدىڭ كوكتوعاي اۋدانىنان كەلىپتى. 58-ءشى جىلى كوممۋنا قۇرىلىپ، «زور سەكىرىپ ىلگەرلەۋ» باستالعاندا سەكىرىپ كوتەرىلىپ تاۋعا شىعىپ كەتكەن «باندىعا ىلەسۋشىلەر» ەكەن. قىلمىستارى زاڭ كەسىمىنە تولماي، لوپنورعا سول جىلى ايدالىپ كەلگەن جەتپىسىنەن قازىر جيىرماسى عانا قالىپتى.
- كوبى وسى جىلدىڭ باسىنان بەرى قاراي قىرىلدى!- دەپ كۇرسىندى مۇرتتى. - مارقۇمداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ولىمىنە جەندەتتىك-تاسباۋىرلىق سەبەپ بولعان. ونى قازىرشە ايتىپ قايتەيىك، سەنىڭ مىنا باۋىرلارىڭ كەلىپ قوسىلعان سوڭ عانا جاندايشاپ جەندەتتەردەن تەڭدىك الدىق. قالعاندارىمىزدىڭ بۋىندارىمىز قازىرشە بەرىكتەۋ سىقىلدى. مۇنان سوڭ نە بولارىمىزدى كىم ءبىلسىن، ءولىم-ءجىتىم قازىر ۇيعىر تۋىستاردا كوبىرەك بولىپ تۇر!
بۇل ولىمگە ءبىرىنشى اتىرەتتەگىدەن باسقاشا ءبىر سەبەپ بارىن سەزە سۇرادىم.
- قازىر جازدىق ورما ۋاقىتىندا تاۋىق بولىپ تەرىپ جەپ تۇرۋعا بولادى ەكەن. تىم بولماعاندا شوجە بولۋعا دا ونەرلەرى جەتپەي قالعانى ما؟
- شوجە تۇگىل قوراز، ءتىپتى، قاسقىر بولىپ العاندار دا ءولىپ جاتىر. بيىل دىمدى جەرگە ەككەن ءبيدايىمىزدى قامىس باسىپ تۇنشىقتىرىپ ءولتىردى. «سەكىرەمىز» دەپ قاعىنىپ، قاعىر دالاعا شاشا بەرگەن كوپ بيدايىمىز وسپەي، كودە بوپ باس جارا سالا سولدى. قامىسىنا دا، كودەسىنە دە اۋلەكىلەرىمىز وراقشىلىق ونەر كورسەتىپ، ءۇش-اق كۇندە سىپىرىپ قىرمانعا وتكىزىپ بەرە سالدى دا توعان قازۋعا قۋىلدى. قازىر قىرمانعا دا، جۇگەرى تاقتالارىنا دا جولاي الماي قۇرتىلىپ وتىر. ءبىر اي بولدى توتيعانىمىزعا!
- بيىلعى جاۋىننان ءۇي قۇلاسا دا «قۋاڭشىلىق اپات كەلدى» دەپ جاريالاپ، ايلىق تاماق نورمامىزدى ون ءتورت كيلودان توعىز كيلوعا ءبىر-اق ءتۇسىردى!- دەپ بىرەۋى كۇڭكىلدەدى.
- باسقالارىنان كورى سىزدەردىڭ وڭدەرىڭىز ءتاۋىر ەكەن. نەسىبەلەرىڭىز ۇزىلە قويماعان سياقتى عوي؟
- بۇل، بىرلىك-ىنتىماعىمىزدىڭ ارقاسى ەدى. مىنا باۋىرلار قىرمان مەن جۇگەرى كۇزەتتەرىندەگى حانزۋ-دۇڭگەندەرمەن بايلانىسىپ ءجۇر ەدى. باسشىلىعىمىز سونى سەزدىمە ەكەن، قىرمانىندا قالعان ەكى قاپ ءدانىن كلەتكاعا كىرگىزىپ الا قويدى دا اتىزداعى جۇگەرى كۇزەتىن دۇڭگەندەرمەن كوبەيتتى. ءبىرىن-بىرىنە كۇزەتتىرىپ، ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى تىنىسىمىزدى ءبىر-اق بۋدى ءسويتىپ!
جاڭا تابىسقانداعى قۋانىشىمىز وسىمەن توقتادى. كەشكى تاماق بولىپ كەلگەن ساسىق سارى سىقباسى مەن سونىڭ سۋىن ىشە سالىپ قامىس سۇتىندەگى ورنىمىزعا بۇرىسە-بۇرىسە قۇلادىق. قاسىمدا جاتقان قاپاسقا قالىڭدىعىنىڭ جىندانىپ كەتكەن حابارىن ايتۋدان شەكتەلدىم. مىناداي حالدە جۇرگەنىندە ونى ەستىرتۋگە قاراعاندا ءوزىن «پەرى» بولىپ سوعۋىم جەڭىلىرەك سياقتى...
ولىمىمەن قۋانتقان قارا ساقالدىنى تاڭەرتەڭ ەكى جىگىت زامبىلمەن كوتەرىپ، دوڭگە اكەتتى دە قالعانىمىز كەتپەن-كۇرەك كوتەرىپ شۇباي جونەلدىك. ەندىگى ىستەپ جاتقان جۇمىستارى تومەنگى سورتاڭ سازدى ەگىندىكتىڭ اراسىنان سورىن تارتاتىن سورعىتقىش توعان قازۋ جۇمىسى ەكەن. اياقتارىن مۇزدا كەلە جاتقانداي سۇيرەتە ءىلبىپ اۋلادان تۇنجىراي شىققانداردىڭ الدىنا ءتىزىلىپ ەدىك. ارت جاعىمىزدان كۇرس-كۇرس قۇلاعان دابىس ەستىلدى. جالت قاراسام، جول شەتىندەگى جار قاباقتان ەكى لاۋجياۋ قاتار قۇلاپتى. جاردىڭ جارىلىپ تۇرعان كەنەرەسى ۇستىلەرىنە قۇلاپ، لەزدە كومىپ تە ۇلگەردى. الاسالاۋ جەرىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ قۇتقارۋعا جۇگىرگەنىمدە قاپاس پەن اسىلبەك اتتى دازۋجاڭ[1] ۇستاي الدى. «ونى قايتەسىز» دەسەدى! «بۇلاي جىعىلعانداردىڭ بىرەۋىن دە قۇتقارا العان ەمەسپىز»، «قۇلاعان سوڭ-اق ءولدى دەي بەر!»- ەكەۋى ەكى قولىمنان تارتا جونەلدى.
سوندا دا قايرىلىپ قاراي بەردىم. ارت جاعىمىزدا شۇباي كەلە جاتقان ەكى جۇزدەن كوبىرەك لاۋجياۋدىڭ بىردە-ءبىرى كوز قىرىن دا سالمادى قۇلاعاندارىنا. سوڭىمىزدان ايداپ كەلە جاتقان ەكى كادردىڭ ءبىرى اۋلادا قالعاندارعا داۋىستاپ قويىپ قانا وتە بەردى.
قازىپ جاتقان سورعىتقىش توعان مايدان شتابىنىڭ ءدال تۇسىندا ەكەن. بەس كيلومەتر جول ءجۇرىپ، تۇسكە جاقىن ارەڭ جەتتىك. ەمحاناسىنىڭ قايدا ەكەندىگىن سۇراسام، ءبىزدىڭ اتىرەتتىڭ ار جاعىندا وسىنداي جەردە «كونە مايدان شتابىندا» دەستى.
اعا-باۋىرلاردىڭ ەڭ ىقىلاستى جۇمىسى، قازىلىپ جاتقان توعاننىڭ ىشىنەن قامىستىڭ قاتپاعان اق تامىرىن سۋىرىپ جەۋ بولدى. بۇل كاسىپكە دە باجىرايا قاراپ قالعانىمدا قاپاس ءبىر ۋىس الدىما اكەلىپ قويا قويدى. «وڭەشتەن وتكەننىڭ ءبارى تاماق، الىپ جىبەرىڭىز!» دەيدى. وڭەشىمنەن راسىندا دا تاماق تارىزىمەن ءوتتى.
تۇسكى كەلگەن تاماقتان قامىستىڭ وسى اق تامىرى جاعىمدىراق سەزىلدى. ءبىر كۇرەك توپىراق لاقتىرعان بولىپ مەن دە ەكى تۇتام تامىر سۋىردىم دا تۇردىم. كەشتە اش ادامشا قيرالاڭداماي، تىك ءجۇرىپ قايتتىم دا ەرتەڭىنە ءتىپتى داندەپ، سازدان شۇبالشاڭ سۋىرعان قاراتورعايشا سۋىرىپ، قىلعي بەردىم. ال، شىڭىنا جەتىپ قالعان لاۋجياۋلار قايتار جولدا بىرنەشە جەرگە وتىرىپ، قويىندارىنداعى وسى جولازىقتارىمەن «قونا-تۇستەنە» جىلجىپ، ىمىرت جابىلعاندا ارەڭ جەتەدى. ايداۋشى كادرلاردىڭ مۇندايدا كوك ەسەكتەگى جيداشى زۋجاڭعا تاپسىرۋدان باسقا امالى جوق. ءبىرىنشى اتىرەتتەگىدەي سۇيرەپ اكەتۋگە جول ۇزاق ەكەن.
«ءوزى ولگىسى كەلىپ جىعىلىپ ولەتىندەردى» ەسەپكە الماعاندا، ايتەۋىر كۇز ماۋسىمىن «امان» وتكىزدىك. «اپ-امانمىن، الاڭ بولماڭدار، دەنساۋلىعىما بۇل جەر ءتىپتى جاقتى» دەپ ماقپالعا ءۇشىنشى رەت حات جازىپ جونەلتتىم. ودان جاۋاپ حات كەلمەسە دە، حاتىم جەتسە دە، جەتپەسە دە اي سايىن جازىپ تۇرماسام، جەگەن قامىسىم وڭەشىمنەن وتەر ەمەس. تىم بولماعاندا قىرىلىپ جاتقان قاندى مايدانعا ادەيىلەپ ايداپ سالعان ساقشى نازاراتى ەسكەرە تۇرسىن دەپ جازامىن.
جاۋعان قارىن توقتاتپاي جۇتىپ قوياتىن سورلى ساحارانىڭ قارا قىسى قاقاپ باستالدى. ءولىپ ۇلگەرە الماي قالعانىمىز ءالى دە ءجۇز ەلۋدەي بار ەدىك. اتىرەتتىڭ قوجاسى، ما فاميليالى ءبىر قاقا تۇياق زىداۋيان[2] كەلدى دە قازىپ جاتقان سورعىتقىشىمىزدىڭ جارىمىن باسقا ءبىر اتىرەتكە وتكىزگەندىگىن ايتىپ، جارىمىمىزدى الىستاعى ءبىر جەردەن قازىلاتىن سورعىتقىشقا ايداپ جونەلدى. مەنىڭ باۋىرلارىمنان اسىلبەك، زارىقبەك، توقباي، اقباي، جاقان، شايزا دا سوعان ءبولىنىپ كەتتى.
ءسويتىپ بۇل سورعىتقىشتىڭ قالعان جارىمىن زور سەكىرىپ ءبىرىنشى ايدىڭ سوڭىنا دەيىن ءبىتىرۋ مىندەتى بىزگە ارتىلعانى ۇقتىرىلدى. كادرلار مەن اسكەرلەر كەلىپ جەتپىسىمىزدىڭ جەلكەمىزدە قىديىپ تۇرىپ الدى. ەكى كۇننەن سوڭ-اق ولاردىڭ تالابىنىڭ كەرىسىنشە، لاۋجياۋلاردىڭ كوبى وتىرىپ قالدى. قىر كورسەتۋ ءۇشىن ەمەس، كادىمگى كوتەرەم مالشا جەر تىرەپ شوڭقيدى. ءتۇرتىپ قالسا قۇلاي كەتىپ، قالشىلداعان يەكتەرىن جالعىز-اق قاعاتىنداردىڭ كوبەيگەنى كورىندى. الاقتاي قالدى كادرلار. قايتاردا ءبارىن كوتەرە الاتىن كوك ەسەك بارما، تۇنگى سۋىققا قالسا، تۇگەل قىرىلعانى. سونى ويلاپ ولار دا شوڭقيدى. ءتىپ-تىك قالپىمدا مەن دە قيسايا كەتىپ، «ال سەكىرت!» دەدىم. قازا بەرسەك، وسى جىراعا ءوزىمىز كومىلەتىندىگىمىز كورىنىپ بولعان.
مايدان شتابىنداعى باستىقتار تۇسىمىزدان كورىپ وتىرىپتى. «جالقاۋلىعىمىزدى» جويىپ، مىقتاپ سەكىرتۋدىڭ جاڭا بۇيرىعىن جاريالاي قويدى ەرتەڭىنە. قىرىلسا ماڭىمىزدى ساسىتپاي، الىستا قىرىلسىن دەگەن سياقتى: «مۇزدىڭ قاتقان شاعىنان پايدالانىپ، كول قاسىنداعى كەيىن باستالعان سورعىتقىشتى الدىمەن ءبىتىرىپ الىڭدار» دەپتى. ءسويتىپ الدىڭعى كەتكەندەردىڭ سوڭىنان ءبىزدى دە ايداي جونەلدى.
ءبىرىنشى اتىرەتتەن كوشىپ كەلگەندەگى قيىنشىلىقتان زاتتە بولعاندىعىمنان توسەنىشىم مەن كورپەمدى عانا ءيىن اعاشقا ءىلىپ كوتەردىم. قاشىپ شىعۋ ورايى كەلە قالسا كەرەك بولار دەپ جەڭىل باتينكامدى عانا الىپپىن.
جيىرما شاقتى اۆتومات ايداعان جەتپىس لاۋجياۋ جىعىلا-سۇرىنە جىلجىپ، ءتۇس اۋا قۇم شاعىل توبەلەر اراسىنداعى ءبىر اتىرەتتىڭ جىڭعىل قورعانىنا ارەڭ جەتتىك. اسحانا تايقازانىنا كاپۋستا ءتۇبىرىن قايناتىپ قويعان ەكەن. ىدىستارىمىزعا ەكىدەن-ۇشتەن ساناپ سالىپ بەردى. ارت جاقتاعى وشاق اۋزىنا ايلانىپ بارىپ وتىرا كەتتىم. مۇزداپ قالعان جالعىز سارى سىقپامدى قولامتاعا قويا سالىپ، كاپۋستا ءتۇبىرىنىڭ ءبىرىن كەمىرە باستادىم.
كەۋدەسىن تۇك باسقان جالاڭ ءتوس بىرىسقان تەرى بورىكتى، ۇيىتىلگەن قالىڭ كۇرەڭ ساقالدى ءبىر ءداۋ ەكى كوزى ورتتەي تۇتانىپ قارسى الدىما كەلىپ قالعانىن ءبىر-اق كورىپپىن. قۇتىرعان قاسقىرداي سيقىنان شىمىرىگىپ سالەم بەرىپ ەدىم، تىڭدار ەمەس. جۇتىپ جىبەرەردەي، كىرپىك قاقپاي قادالىپ ەنتەلەي ءتۇستى. ەكى اياعىمنىڭ اراسىنداعى ىدىسىما قاراپ قويىپ جىلجىدى. القىمىمنان الا تۇسەردەي اربيعان ەكى شەڭگەلىن بۇركىتشە ىڭعايلاپ الىپتى. توقتا دەگەندەي قولىممەن يشارالاعانىما دا قارار ەمەس. ادامدىق سەزىمنەن مۇلدە ايرىلعان اسا جىرتقىش كوزىنەن ناقتىلى قۇتىرعان ادام كورىندى. سەسكەنەرمە دەپ مەن دە قادالا قارادىم. باسسالۋعا ىڭعايلانىپ ەڭكەيە ءتوندى. جالپاق تەرى شاقايلى اياعىنىڭ ۇشى ىدىسىما ءتيدى. اياعىمدى جيىپ، ىدىستى ءبىر قولىما الا تۇرەگەلدىم. قوس شەڭگەلىمەن جارماسا كەتتى ىدىسقا. ءبىر قولىممەن كەۋىدەسىنەن يتەرىپ قالدىم. جاي يتەرۋ ەمەس، ساسقانىمنان بار كۇشىممەن ءتۇيىپ جىبەرىپپىن. ارت جاعىنداعى ۇيگەن كۇلگە سىلق ەتىپ قۇلاي كەتكەن «ءداۋ ديۋ» كىشكەنە بالاشا شىر ەتە ءتۇستى. ءبۇيىمتايىن سوندا ءتۇسىندىم:
- مەن بۇل جايىڭىزدى بىلمەي، قولىمدى قورىققانىمنان جۇمساپ قالدىم!- دەپ سۇيەمەلدەپ وتىرعىزدىم دا قولىمداعى ىدىستى ۇستاتا قويدىم. كاپۋستانىڭ قاتتى ەكى ءتۇبىرىن تىسىمەن قارسىلداتىپ جىبەرىپ جۇتا سالدى. سارى كەبەك سىقپامدى كورمەگەن ەكەن. جارتىسىن سىندىرىپ اۋزىنا تىققانىمدا سۇيىنگەن دە، كۇيىنگەن دە راي كورىنبەدى جۇزىنەن. كوزى سول وشىككەن قاسقىر قالپىندا شاتىناپ قادالا بەردى. سىقپانىڭ قالعان جارىمىن ءوز اۋزىما سالدىم دا ىدىسىمدى الىپ ءجۇرىپ كەنتتىم. جىلاپ بارامىن، تامسانا شايناڭداپ بارامىن. وشاق اۋزىنان الىستاڭقىراپ بارىپ قاراسام، ءداۋىم ءالى سول قادالعان - «جاۋلاسقان» قالپى، قۇتىرعان كوزىن مەنەن اۋدارار ەمەس. اسحانا بۇرىشىنا بارىپ مەن دە قاراپ تۇرىپ قالىپپىن.
- وسى سىرتتان جىلاعان بالانىڭ داۋىسى ەستىلدى مە؟- دەپ سىرتىمنان كوكتوعايلىق مۇرتتى كەلىپ سۇرادى. مەن، بالا ەمەس، «ديۋ» ەكەندىگىن كورسەتە تۇرىپ، بولعان وقيعانى سويلەپ بەردىم.
- وي بەيشارا-اي، بۇل دا بىتكەن ەكەن عوي، وسى اتىرەتتىڭ وتىزىنشىسى بولاتىن!- دەدى مۇرتتى اعاي.
كوپ كورگەندىگى اڭگىمە-كەڭەسىنەن ءبىلىنىپ تۇراتىن بۇل كىسىنىڭ اتى دامەلقان ەدى. مەن تەبىرەنە ايتقان بۇل وقيعانى سولاي تۇجىرا سالدى دا ءوزىمدى كىنالاي سويلەپ، ەرتە جونەلدى.
- ءسىز وتە كوڭىلشەك ەكەنسىز، ءبىز ءوزىمىز دە وسى حالدە ءجۇرمىز عوي، ءولىم الدىنداعى بارىنە جانىڭىز اشىپ، اۋزىڭىزداعىنى جىرىپ بەرە بەرسەڭىز، بارىنەن بۇرىن ءوزىڭىز كەتەسىز! تاستاي قاتتى مىنا تۇرمىستا تەمىردەي بەرىكتىك قاجەت. تاپتىرعان اكەگە دە قاراسىپ-قايرىلىساتىن كەز ەمەس!... ال، بۇگىن باراتىن جەرىمىزگە جەتە المايتىن بولعان سوڭ وسى اتەرەتتە قونىپ قالاتىن سياقتىمىز. باسقالاردان بۇرىنىراق بارىپ، بوس ءۇيدىڭ بىرىنە ورنالاسا قويالىق!
وسىنى ايتا سالا مەنەن وزا ۇمتىلىپ، ەڭ شەتتەگى جەر ۇيگە كىرىپ كەتتى. مەن جەتكەندە قامىس توسەلگەن ورىندارعا تۇگەلىمەن ءبىر-ءبىر نارسەسىن قويىپ ۇلگەرىپتى. شاپانى قويىلعان ءوز ورنىنىڭ قاتارىنداعى تىماعى قويىلعان ورىندى ماعان نۇسقادى. بەلدىگى قويىعان ورىندى «قاپاستىكى» دەي سالا تىماعىن قولىنا الا جۇگىرىپ، سىرتقا قايتا شىقتى. اسحانا جاقتان كورىنگەن قازاقتىڭ بارىنە سول تىماقتى ءۇنسىز بۇلعاپ قويىپ تۇر ەكەن. ءسويتىپ، باسقا ساپارلاستاردىڭ بارىنەن بۇرىن، ەكى عانا بوس ءۇيدىڭ ءبىرىن يەلەنە قويىپپىز. جەتپىس لاۋجياۋدىڭ قىرىق اۋرۋى تۇگەل دالاعا قيسايدى.
- ءۇي جىلىتاتىن وتىن تەرەمىز دەپ اۋىرە بولماڭدار، ساعي باعانا كەتكەن!- دەدى سونسوڭ. مىنا شاقتا ءبىر ادامنىڭ اكەلگەن وتىنى ءبىر تۇنگە جەتپەيتىندىگىن ايتىپ، مەن دە شىعۋعا ۇمتىلىپ ەدىم.
- جەتەتىندىگىن قازىر-اق كورەسىز، توسەنىشىڭىزدى جاي دا تىنىق!- دەپ بۇيىردى.
بۇتارلاپ سيدالاپ بايلانعان، اتان تۇيەنىڭ تەڭىندەي قۋ جىڭعىل كۇرس ەتە ءتۇستى ەسىك الدىنا. قىر مۇرىندى قاراتورى سۇلۋ جىگىت ەكى يىعىنا ءتورت ادام مىنگەسكەندەي زور دەنەسىن ەكى بۇكتەپ كىردى جەر ۇيگە. ساعي دەگەنى وسى جىگىت ەدى. اتىرەتتىڭ وتىنىن تاسىپ، ارباكەشتەرمەن بىرگە جاتاتىندىقتان سيرەك كەزدەسەتىنبىز. كەرەيشە شوشاق تىماعىن بۋسانعان باسىنان الىپ، ەسىك جاقتاعى بوس ورىنعا تاستاي سالدى. ۇزىن كوپىسىن شەشىپ جاتىپ، وت جاعۋعا كىرىسكەندەرگە تويتارىس ايتىپ قايتاردى.
- ءوزىم جاعامىن، تىنىعىپ جاتا بەرىڭدەر!
- جاقىن ماڭدا مۇنداي وتىن جوق، نەداۋىر الىستان اكەلىپسىڭ، راحمەت، ەندى سەن كىرىسپەي-اق قوي!- دەپ قاپاس وتىن الىپ كىرىپ ەدى. ساعي ونى قولىنان تارتىپ اپارىپ، ورنىنا وتىرعىزدى.
بارىڭنەن كىشى مەن تۇرعاندا وتىن-سۋ جۇمىسىنا كۇش شىعارماڭدار!
قاپاس، سىقاقشىل كوزىن كۇلىمدەتە قاداپ تەرگەدى ونى.
- سەن بىزدىكىنەن ارتىق قانشا كەبەك، قانشا تومار جەپ ەدىڭ؟... بۇل جەردە كىشىلىگىڭدى ايتقانشا سونى ايت! نورما تەڭ بولعان سوڭ، تەڭ عانا كۇش شىعار، ايتپەسە تىراپاي اساسىڭ! جاڭا تۇسكەن كەلىنشەگىڭنىڭ ءتىرى قايتادى دەپ كۇتىپ وتىرعانىن ۇمىتتىڭ با؟
- مەنىڭ مىنا سۇيەگىمنىڭ قانشالىق جۋان ەكەندىگىن ءسىز دە ۇمىتا كورمەڭىز، «جۋان جىڭىشكەرگەنشە جىڭىشكەنىڭ ءۇزىلىپ كەتەتىنىن» بىلمەيسىز بە، ەندى بۇدان دا ازايىپ كەتپەسەك ەكەن اعالار!... ۇكىمەتتىڭ زورلىق جۇمىسىنان باسقاسىن ماعان-اق ارتىڭىزدارشى!
مەن ەلجىرەي قاراپ جاتتىم جۇزىنە. ول جەر ءۇي تۇڭلىگىنىڭ ءدال تۇسىنا وتىن ءۇيىپ تۇتاتتى دا، ەكى شەلەكتى الا جۇگىردى. سۋ اكەلىپ، قارا شەلەكتى وتقا استى. ىستىق ۇيدە بىلقىتىپ ەت اسىپ جاتقانداي-اق كۇڭكىلدەنىپ ەدىك. كرۋشكامىزعا ءبىر-ءبىر شىمشىم شاي سالىپ، قۇرداي قۇرىق-قۇرىق ۇرتتاعانىمىزدا عانا «كەدەيلىگىمىزدى» ەسكە الىپ تۇقىراستىق. دامەلقان مەنىڭ جۇتاعان جايىمدى سوندا سويلەدى باسقا اعايىندارعا. اسەرلەندىرە اڭگىمەلەپ ەدى. ولاردىڭ كوڭىلىن بوساتىپ ەسىركەتپەك ەكەن دە ولارعا تاتىرمايتىن ءدامىن ماعان بەرۋگە رازىلىقتارىن الماق ەكەن: بەلىنە بايلاپ جۇرەتىن شاي دورباسىنىڭ ىشىندەگى كىشكەنتاي دوربادان ءبىر شىمشىم بيداي الىپ، ءىشىپ وتىرعان شايىمنىڭ بەتىنە سەبە قويدى.
- ياپىراي داكە، بيعاڭنىڭ بۇگىن-اق شيقىلدايتىندىعىنا قابىرعامىز قايىسىپ وتىر ەدى، ءبارىمىزدى قۋانتتىڭىز-اۋ، راحمەت، راحمەت! -دەستى بىرنەشەۋى. ەدىلباي اتتى تاڭقى مۇرىن شوي قارا ءتىپتى اقتارىلا جاۋدىردى العىسىن.
ەرتەڭىنە ەرتە تۇرەگەلىپ، قاتىپ قالعان سارى كەبەك سىقپادان (جاڭا جۇگەرى ۇنى شىققاننان باستاپ سونىڭ كەبەگىن جەيتىن بولعانبىز.) ءبىر-بىردەن ۇلەسىپ الدىق تا تاعى ىلبىدىك. بەتىمىز كۇنشىعىس. قۇم، تاۋسىلمايتىن تىربىق سارى قامىس، قاتپايتىن بورباس، سارى اۋرۋداي سالبىراعان سارعىلت سۇر اسپان. قانشا شاعىلدان ايلانىپ وتسەك تە ۇپ-ۇقساس وسى كورىنىس. ەگەر كۇن مەن جۇلدىز كورىنبەسە، قايدان كەلىپ-قايدا تۇرعانىمىزدى بىلمەي، اۋدەم جەردە-اق اداسار ەدىك.
جانسەبىل قازاقتارىمنىڭ بەلدەرىنە بايلانعان «قارۋلارى» دا ۇپۇقساس: قۇيرىق جاقتارىندا قاپ-قارا مەسكەيى مەن كرۋشكا. وڭ جاق مىقىنىندا شاي دوربا مەن وڭەشتەن وتەتىن بىردەمەنى تاۋىپ سالا جۇرەتىن زاپاس دورباسى. سول جاق مىقىنىندا ينە-ءجىپ، جاماۋلىق شۇپەرەك، قيقىم بىلعارى، تەرى سالعان دورباسى. سۋ قۇيىپ العان قۇمىراسى بولادى. ارقالارىنداعى جۇك ەكى يىققا ىلمەكتەلگەن جىپپەن اسىلعان. ەكى قول زاپاس، جولىندا كەزىككەن شومشەكتى دە قالدىرماي تەرە جۇرەدى.
ارتتاعى لاۋجياۋلار ىلەسە الماي، ءار جەرگە شوڭقيىپ، بىزدەن باسقاسى قالىپ بولعاندا، تۇسىمىزدا جۇرەتىن ءبىر اۆتوماتتان بەس مينۋتتىق دەمالىس جاريالانادى. جانسەبىلدەرىم يىقتارىنداعى ارقان ىلمەگىن اعىتا سالىپ، جۇكتەن سول سەكۋنتتا بوسايدى دا تەرگەن شومشەكتەرىنە وت تۇتاتا قويادى. مەسكەيلەرىنە سۋ قۇيىپ، جالىنعا وراي سالا بىج ەتكىزەدى. شاي قاينادى دەگەن وسى جالىن جۇتقان قوجالاق كەبەك سىقپامىزعا بار اۋىزدى ءبىر-اق سالىپ، عاشىقتىڭ ەرنىندەي قۇشىرلانا سورامىز. لەزدە ءبىتىپ كەتەدى. ءلاززات دەگەن وسى. ەكى-ءۇش مينۋتتان سوڭ-اق تۇك كورمەگەندەي قايتا اڭسايمىز...
ارتتاعى اۆتوماتتار كوتەرەمدەردى قاقپالاپ جەتىسىمەن جۇگىمىزدى ءبىز كوتەرە تۇرەگەلەمىز. ويتەتىنىمىز، ولار ءوزدى-ءوز «عاشىقتارىن» الدەقاشان بىتەۋ جۇتىپ قويعانى بەلگىلى.
- مال داۋىسىن ەستىگەندەرىڭ بار ما؟ -دەپ سۇراستىرادى، زامان اتتى ۇرىمىزبەن دامەلقان:
- وڭتۇستىك جاعىمىزدان اڭىراعان ءبىر ەسەكتىڭ داۋىسى ارەڭ ەستىلدى!
- ول شوشقانىڭ داۋىسىندا شەك بار ما، تىم الىستان بولعانى عوي!...
ۇمىتسىزدىك جەڭدى ءبارىمىزدى، ءۇنسىز ءىلبي بەردىك. شاعىل توبەلەر سيرەپ، قامىس جيىلەي ءتۇستى دە، ويدىم-ويدىم كولشىك كورىندى. كۇن ەكىنتىگە جەتە نار قامىسقا ورانعان ىرىرەك قارىن كول كورىنگەندە، جەتتىك دەستى بىلەتىندەر. مۇزى كۇرسىلدەپ جارىلىپ، ىڭىرانىپ-ىشقىنىپ قارسى الدى. «جاز بولسا، بالىق كوپ-اۋ، ءا!» دەپ تامسانىسادى جىگىتتەر. سولتۇستىك جاعىندا ەكى-ءۇش شاقىرىمداي كەلەتىن جالاڭاش جازىقتىق بار ەكەن. ءبىزدىڭ قازاتىن سورعىتقىشىمىز، كولدەردەن سول جازىقتى ءبولىپ، دەگدىتەتىن تەرەڭ توعان بولىپ تابىلدى. بەرگى شەتىنەن كورىنگەن تۇتىنگە تۋرالاپ تارتتىق.
جۇگىمىزدى الدىمىزدان شىققان باۋىرلار كوتەرىپ اكەتتى دە ءبىز ارتىمىزدى اسحانا الدىنان كۇتتىك. كۇن باتا تىزىممەن شاقىرىپ تۇگەندەگەندە توعىزىنىڭ «وزدىگىنەن جىعىلىپ ءولىپ قالعانىن» حالىق ازاتتىق ارميانىڭ كىشى كومانديرى مالىمدەدى. «اللاھۋ اكبار» ايتىسىپ، كۇرسىنە تارادىق. شىعارعان جانازامىز وسى بولدى. ولاردى تاۋىپ تەرىپ كومىپ قايتاتىن، ەكى-ءۇش سىقپا جەگەن لاۋجياۋ بار ما!... سول سىقپا كەبەكتىڭ ءۇنىن جەزەلەكپەن ەلەتىپ، مايعا پىسىرتىپ جەيتىن كادرلارىمىزدا ءۇن شىعارمادى. قالتىراعان اۋىزداردان شىققان كۇڭىرەنىستى «اللاھۋ اكبارعا» ازاتتىق ارميامىز ىرجىڭداسىپ، دوڭەستەگى ءوز شاتىرلارىنا كەتتى.
بۇل اسحانامىزدا باياعى سول ءبىر-ءبىر كەبەك سىقپا مەن كاپۋستانىڭ قۋراعان سارى جاپىراعىن قايناتىپ بەردى. سودان ساعي اكەلگەن ەكى شەلەك جاپىراق سۋىن وكپەلەي وتىرىپ ءىشىپ بولىسىمىزبەن وتىن اكەلۋگە دايىندالىپ ەدىك. ساعي توقتاتىپ، تاعى دا ءوزى كەتتى. مەنى قىمىرلاماستاي ءتىپتى شەكتەپ كەتتى.
قاتىپ قالعان تاياز كوكشىل ۇستىندەگى «جاتاق-ورنىما» بارىپ قۇلاي كەتتىم. استى مۇز بولسا دا قامىسى قالىڭ توسەلىپتى. «باسقا جەردەن ىقتاسىنداۋ بولعان سوڭ وسىندا قونىستاندىق» دەدى اقباي اقىن سۋ توقتاتا المايتىن بولعان ءتۇپ-ءتۇزۋ تاناۋىنان بىردەڭەسى جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتە ءتۇستى. ساقال-شاشى جۋان باسىنا جاراسپايتىن قازىناسىن بۇل جولى جىلتىڭداتقان كۇش ىشىندەگى كۇلكىسى ەكەن.
جەڭگەيدىڭ سالعان توسەگى دە مۇنشالىق جۇمساق سەزىلمەگەن شىعار!- دەپ مىرسىلدادى.
- قاپيادان ەش حابار ايتپادىڭىز عوي؟- دەپ ەندى سۇراي قالدى قاپاس.
- سەندەر وسىلاي كەتكەننەن ءۇش اي وتكەندە قاپيا جونىنەن ەستىگەنىم اماندىق قانا. امان بولعاندا دا اقياعا تيتتەي ۇقساستىعى جوق، مىزعىمايتىن اماندىق. سەنەن شەكارا ايىرۋعا مۇلدە كونبەي، ۇمىتتەرىن ءۇزدىرىپتى. ماقپال ماعان قاپيا جونىندە وسىنى عانا ايتىپ، بىلتىر كۇزدە ءبىر كورىسكەن سوڭ قايتىپ كەلە المادى. جازىسقان حاتتارىمىزدى دا تيگىزبەي جونەلتتى مەنى! سەن حات جازساڭ، ەندى قوبىققا، ءۇيىنىڭ ءادرىسى ارقىلى جاز!...
- ال، اقياعا نە بوپتى؟..
- اقيانى قۇلجان الدە نە ءبىر جالامەن قورقىتىپ-قايمىقتىرىپ ەرتىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم. ماقپالمەن دە سويلەسە المايدى ەكەن!..
ءبىز جاتقان كولشىكتىڭ ارعى جاعاسىنان توقباي مەن جاقاننىڭ داۋىسى ەستىلدى. جالت قاراستىق. قول بۇلعاپ شاقىردى بىرەۋدى. ىمىرت ۇيرىلە باستاعان شاق.
- ەكەۋىڭىزگە دايىنداپ قويعان ەرۋلىگىمىز بار ەدى، سوعان شاقىرىپ تۇر!- دەدى اقباي. - مىنا توپ قامىستىڭ دالداسىمەن ءوتىپ كەتسەك، كۇزەتشى اسكەرلەرگە كورىنبەيمىز!
قالاي دا ءبىر مال تاۋىپ اكەلىپ سويعان ەكەن دەگەن قۋانىشپەن سىرعىپ وتە شىقتىق. قاراڭعىدا قاربيىپ، جىڭعىل تىكتەپ قورشالعان قوتان كورىندى. ەشكىم جوق، يەن قوتان. الگى ەكەۋىنىڭ ىڭىرسىپ سالعان اندەرى ەستىلدى. قوتاننىڭ ارعى شەتىندەگى ءبىر جىراشىقتاعى جەر وشاققا وت جاعىپ، ىستىك جاساي وتىرىپ اندەتىپتى. كەڭ ماڭدايلى سارى جاقاننىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. بۇرىنعى بەيعام، كوڭىلدى، ءانشى-دومبىراشى قالپىنا كەلە قالعانداي. مەن دە قالجىڭداي جەتتىم.
- وزدەرىڭ سوعىم سويىپ جىرعاپ قالعان سياقتىسىڭدار عوي!... كەلىندەر قايدا؟
- كەلىندەرىڭىز كەر ەسەككە ءمىنىپ، توركىندەپ كەتكەن!- دەپ ىرجيدى جاقان. - ال، مالىمىز، قانسىز-ءسولسىز مال بولسا دا ايتەۋىر قازىرگى الىمىزگە جاراي، «بارعا ءمازىر» دەيمىز عوي!
- سونشالىق ارىق پا؟- دەپ قاپاس سۇرادى. ماياكوۆسكيگە ەلىكتەپ جازاتىن تۋرا مىنەزدى توقباي، توتەسىنە بىراق تارتتى.
- مال ەمەس، تەرى، ايتەۋىر پۇشپاقتارىندا جىلتىراعان شەلى بار، سەمىز قويدىڭ تەرىسى!- دەدى دە جولداستارىنا قاراپ قالجىڭدادى. - بيعاڭدى ەتتەن دامەلەندىرىپ، ەمىسىتىپ المايىق!
بۇرىن ماعان بۇلاي قالجىڭدامايتىن جاس جىگىتتەر قارقىلداپ كۇلىسە جونەلدى. وسىدان باستاپ قۇرداس بولاتىندىعىمدى ءبىلىپ مەن دە كۇلدىم. اقباي بارىپ، كومىلگەن جەر وشاقتان ءتورت قويدىڭ تەرىسىن سۋىرىپ شىعاردى.
- بايقا، ەتىمىزگە مۇرنىڭنىڭ سۋىن تامىزىپ قويما!- دەگەن جاقاننىڭ قالجىڭىنا تاعى كۇلىستىك.
ۇيات-نامىس جوق، كەۋىپ بىرىسىپ قالعان تەرىلەر ەكەن. بۇكتەپ-جۇمارلاپ كومىلگەن سوڭ ءتىپتى قۇرىسىپتى. قوناق يەلەرى قوناقاسىلارىن سوزعىلاپ-كەرگىلەپ، سىلكىپ-قاعىپ، ءبىر ۇيمە توپىراق شىعارعانىنا مەن ءتىپتى كۇلدىم.
- سورعا بوگىپ، ءيى ابدەن قانعان تەرىلەر ەكەن، بىرىڭە ولشەپ تون ءپىشىپ بەرەيىن!- دەپ باكىمدى سۋىرا كۇلدىم. - تالاي يت جۇلمالاپ، تىستەرىن باتىرا الماعان بايقۇستى تاعى جۇلمالاپ قايتەسىڭدەر!
- جوق بيعا، ايتا كورمەڭىز،- دەپ توقباي ساسقالاقتاي قارادى ماعان. - بۇل قوتان ءبىز كوشىپ كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە كوشتى. وندا اناۋ شارباق ءۇيدىڭ دودەگەسىنە جايۋلى تۇرعان جاس تەرىلەر بولاتىن. جيىپ الماي ۇمىتىپ كەتىپتى. ءوز قولىممەن جيىپ بۇكتەپ، جەروشاققا كومگەن، مەن! قايتا كەلىپ الىپ كەتپەسىن دەپ كومدىم!
- تاپ-تازا، مىنە ماي دەگەنىڭىز!- ۇشەۋى شەلىنەن ارىلماعان پۇشپاقتارىنان كەسىپ-كەسىپ، ستىكتەرگە شانىشا بەردى. شيقىلداعان اش ءتۇن، قۇيقانىڭ كۇيىگىن ءيىسىن دە زايا جىبەرمەي، ىزعارلى لەبىمەن وۋىپ، تالاپ-تاراتىپ اكەتىپ جاتىر. جايراڭداعان جاس كۇلكى تۇنەك باسقان قارت لوپنوردى دا جادىراتقانداي، عاسىردىڭ جاڭا اندەرى ايتىلىپ جاتىر. ءماز-مايرام بولدىق تا قالدىق. - مىنە بيعا مىنانى اساپ جىبەر، مايى ىشىنە ىركىلىپ تۇر! -دەسىپ، كەۋەكتەلىپ قۇرىسقان قارا كۇيكى تەرىنى كەزەك-كەزەك ۇسىنادى ماعان. اۋىزدارىنان سىلەكەي شۇبىرىپ، وزدەرى جۇتىنا-جۇتىنا ۇسىنادى. ءدامىن تاتقان سوڭ مەن دە قۇنىعا ءتۇستىم.
- وزدەرىڭ جەڭدەر!- دەپ قويىپ تارتقىلايمىن تەرىنى. - ءۇي، مەن ءتورت تەرىنى جالعىز جەيتىندەي، ايۋ العان «ءبورى باسار» ەمەسپىن عوي، «جولداياق»، «مويناق»، «شۇناق» جەڭدەر، جەڭدەر!- ءبارىمىز كۇلەمىز بۇلاي اتالۋىمىزعا. تۇگەل وقىمىستى، اتتارى شىعىپ قالعان جازۋشى، اقىندار!... جوعارى مەكتەپ بىتىرە سالىپ، وسىنداي «مارتەبەگە» جەتۋ وڭايما، شىنىمەن-اق ماساتتانا، سۇيىنە كۇلىسەتىندەيمىز. كۇندىز-ءتۇنى قايرالىپ جەتىلگەن تىستەرىمىز قارش-قارش ەتەدى. مىنا قارىن كولدىڭ قارسىلداعان مۇزىنداي، ىشتەرىنەن كەرنەپ سىعىلىسقان سىرلى كەرەمەتتەرىن پاش ەتكەندەي قارشىلدايدى.
- ياپىراي، الگى «تاۋسوعار» مەن «تايكۇرەڭگە» نە بولدى، كەلمەدى عوي!- زارىقبەك پەن شايزاداعا لايىق اتتىڭ تابىلعانىنا ءبىر كۇلىسىپ ەدىك. سوڭىنان اسىلبەك دازۋجاڭعا قويعان اتىمىز ءتىپتى كۇلدىردى.
- «ساققۇلاقتىڭ» قاسىندا جاتاتىندىقتان ول ەكەۋىن شاقىرمادىق!- دەدى اقباي.
- تەرىنىڭ قالىڭ جوندارىن سولارعا قويا سالىڭدار، ايىرا الماي ارسىلداسىن دا جاتسىن! حا-حا-حا-ھا..ا..
«ساۋىق كەشىمىز» قىزا كەلە ءتورت تەرىنىڭ پۇشپاقتارى مەن جۇقا شاپتارىن تۇگەل جەپ بولىپپىز. ءالى كۇلكى. توقباي تەمەكى ءتۇتىنىن اسپانعا قاراپ بۇرقىراتتى. بار قاسىرەتىمىزدى سونىمەن بىرگە ۇرلەپ، جۇلدىزدارعا جونەلتەتىن ۇلكەن جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرعان سياقتى. ءوز مەكەنىندە جىمىڭداپ، كۇلىسە قارايتىن جۇلدىزدار اۋىر قايعىعا باتقانداي جۇدەپ-جاداپ ارەڭ كورىنەدى. ارعى جاقتارىنداعى شەكسىز ۇرەيلى تۇنەكتەن قورىققانداي تىتىرەيدى.
- قۇداي تاعالا سوناۋ تۇنەكتىڭ قاي تەسىگىنەن سىعالاپ وتىر ەكەن، ءا؟- دەپ كۇرسىندى توقباي. - سىڭار كوزىمەن وسى قىلمىسىمىزدى دا كورە قويعان شىعار!
- بۇيىرىپ جەگىزگەن - ءوزى، جەگەن - ءبىز!- دەپ مەن دە قارادىم اسپانعا. - جالامەن وتىرىكتى حارامعا سانايتىن ول كىسى قايتەر دەيسىڭ، ادال اسىنا سانايتىن مەڭدى يەك پەن ونىڭ جاۋباسارى كورسە، اكە-شەشەمىزدىڭ تەرىسىن پىسىرىپ جەپ قويدى دەپ سوتتاتۋىندا شەك جوق، كەتتىك! - كۇلدىرە تۇرەگەلدىم ورنىمنان. مۇزدان اقىرىن عانا سىرعىپ ءوتىپ، ورنىمىزعا كەلىپ جاتا-جاتا قالىستىق.
- وسى تاستاعان بۇعالىعىنان قالاي امان قۇتىلار ەكەنبىز؟ - قاپاستىڭ بۇل سۇراۋىنا جاۋاپ قايتپادى. قازىرگى شەشۋى قيىن جۇمباق، وتكەلى تابىلماي تۇرعان وزەن وسى عوي!...
ءتۇن ورتاسىندا بايلانعان ەكى ادامنىڭ قينالىس ءۇنىن ەستىسەك تە قايتا ۇيىقتاپ كەتىپپىز. تاڭ بوزىندا سوعىلعان قوڭىراۋ مەن بىرگە قامىس ۇستىنەن ەتىگىمىزدى سۇعا سالا مۇزعا سىرعىپ-سىرعىپ ءتۇسىپ، سىرعاناي جونەلدىك. الىپقاشقان اتىمىزدىڭ باسىن ارەڭ بۇرعانداي ايلانىپ كەلىپ، جاپپاعا شىقتىق. كەتپەن-كەركەمىزدىڭ ۇيىلگەن جەرىنە بارعانىمىزدا اسحانا جاقتا ءالى زارلاپ جاتقان سول قوس داۋىستىڭ ءبىرى تانىلا كەتتى. ءوزىمىزدىڭ تاڭقى مۇرىن ەدىلباي ەكەن. اسحانا الدىنا ۇيىلگەن كوك لوبىعا بارىپ ۇستالىپتى. قولى جەلكەسىنە قايرىلىپ، شەكتەن اسا قاتتى بايلانعان كورىنەدى. جوبىشەنكى بايلاۋعا قىڭق ەتپەيتىن ءپىلىمىز بەبەۋ قاعا زارلايدى. ونىڭ ار جاعىندا جاتقان ۇرىنىڭ داۋىسى العاشقىدان السىرەپ، قىرىلعا كوشكەندە ايقىندالدى ەدىلدىڭ داۋىسى. ەكى جاعىندا «حالىق ازاتتىقتان» ەكەۋى تۇر. ولاردان اراشالاپ كەشىرىم اپەرۋ مۇمكىن ەمەس. مەن اسىلبەك دازۋجاڭعا ىمداپ ەدىم، دامەلقان جاۋاپ قاتتى: «ۇرىنىڭ سەرىگى دەپ ۇستاپ، ءوزىمىزدى تىنتەدى!» دەدى دە زامانعا ءبىزدىڭ ورىن جاقتى نۇسقادى.
جورعالاي جۇرەتىن جىڭىشكە مۇرتتى تىقىر قارا زاماننىڭ ەپتىلىگى بارىمىزگە ءمالىم ەدى. ول، ەدىلبايدىڭ توسەنىشىنىڭ استىنان ءبىر داعار لوبىنى ءوز كورپەسىمەن ورادى دا ىقتاسىنداعى ءبىزدىڭ ورىن جاققا قولتىقتاي جونەلدى. از-ازدان ءبولىپ اركىمنىڭ استىنداعى قامىسقا سۇڭگىتىپ، بوساعان داعاردى قايتادان ەدىلدىڭ ورنىنا اكەلىپ توسەي سالدى. كەتپەنىن الا جورعالاپ، ءبىزدىڭ الدىمىزعا تۇسە جونەلدى سونسوڭ. «ءبىر داعارىن تولتىرىپ اكەلگەن سوڭ ەدىلدىڭ ۇرلىققا قايتا بارار ءجونى جوق ءتىپتى!» دەپ كۇبىرلەدى دازۋجاڭىمىز.
سورعىتقىش توعاننىڭ بىزدەن بۇرىن قازىلعان جەرى جوققا ساكىن، قاتتى توڭدى ءار جەردەن جىرالاپ-جىرالاپ، قوتىرلاپ قانا قويىپتى. ماۋزىداۋياننىڭ ءوزى ەركەلەپ، زەكىرە بۇيىردى بىزگە: «كۇندەلىك جۇمىس نورماسى ەكى تەكشە مەتر. كەشكە جاقىن ناقپا-ناق ولشەپ الامىز. ەگەر كىم ورىنداماسا، كەشكى تاماق بەرىلمەيدى!»- دەپ باستاپ، «زور سەكىرۋ» جونىنەن ەكى مينۋتتا «ەكى تەكشە مەتر» سويلەپ تاستاپ قايتتى. كىشى كادرمەن دازۋجاڭ اركىمگە جەر ولشەپ سىزىپ بەرە بەردى. كەركەمەن شاقىلداتىپ ال شاپقىلا توڭدى. تاس بولسا تىم بولماعاندا جۇدىرىقتايى وپىرلار ەدى. سىرەسىپ قالعان مىنا سارى ساعىز شىمىگەر ەمەس. ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
- ءۇي بۇلاي ىستەپ نە جانىڭ قالادى، اندا-ساندا ءبىر تاق ەتكىز دە تۇرا بەر!- دەيدى دامەلقان.
- ياپىراۋ تىم بولماسا ءبىر اياقتى تىعا تۇراتىن شۇقاناق قاجەت قوي!
- كەشكە دەيىن ەكى اياق تىعاتىن جەر قازىلادى ءالى، اسىقپا، كۇن جىلىنسىن!...
ءسويتىپ تىقىرلاتىپ تۇرعانىمىزدا سەندەلەكتەي باسىپ ەدىلباي كەلدى. قاسىنداعى ۇيعىر جىگىت ءولىپ كەتكەندىكتەن بوساتىپتى. ءمايتتى جانازالاپ كومەمىز دەپ ون نەشەسى جىلاي جونەلدى.
كەشىكپەي تاڭەرتەڭگىلىك تاماعىمىز جەتتى. بۇرىنعىداي سىقپا ەمەس، جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي سارى مومى ءتيدى قولىمىزعا. جاڭا جۇگەرى ۇنىنىڭ كەبەگى ءبىر ايدان بەرى كوزگە تانىس بولىپ قالعان، ءسۇپ-سۇيكىمدى. ادەيگىدەي اۋىز تولتىرا اسادىق تا ءدامى قايدا كەتكەن دەسكەندەي ءبىر-بىرىمىزگە باجىرايا قاراستىق.
كەشە اسحانادان بىرنەشەۋ شىعىپ، كۇيرەۋىكتىڭ ءبۇرىن جيىپ اكەلىپ قايناتىپ جاتقانىن كورگەندەر ءتۇسىندىردى ءدامىنىڭ جايىن.
مايدان باسشىلىعى نورمامىزعا جەتپىس پروتسەنت كۇيرەۋىك ءبۇرىن قوسىپ بەرۋدى بەلگىلەپتى. جيىن اشىپ، «اش كوز لاۋجياۋلاردىڭ كوزدەرى تويماعاندىقتان قىرىلىپ جاتىر» دەگەن قورتىندى شىعارعان ەكەن. جۇگەرى كەبەگى مەن كۇيرەۋىك ءبۇرىنىڭ ءتۇرى ۇپ-ۇقساس بولعاندىقتان مومىنى سونىمەن ۇلكەيتىپتى.
- ناندارىڭ ۇلكەيدى، ەندى جاقسى ىستەڭدەر!- دەپ ءتالىم-تاربيە گانسى ءمات سوپى شىعا كەلدى ءبىر جاعىمىزدان. ءار گرۋپپانىڭ تۇسىنان «قۋانىشتى حابار» رەتىندە جەتكىزىپ، ءناسيحات ايتىپ شىقتى.
مايدان باسشىلىعىنىڭ سول جيىنىندا «لاۋجياۋلاردىڭ كوزدەرى ەمەس، تۇپ-تۋرا وزدەرى تويماعاندىقتان قىرىلىپ جاتىر» دەپ شىنىن ايتقان ءبىر دوعدىرعاڭ سول جەردە بايلانىپ قولعا الىنعانى، ءمات سوپى ءوتىپ كەتىسىمەن ەستىلدى. مۇنداي ءسوزدىڭ «زاڭعا تولاتىن» ناقتىلى قىلمىس بولاتىندىعىن وسى حاباردان ءتۇسىنىپ، نارازىلىق ايتۋدان تيىلا قالدى. كۇيرەۋىك ءبۇرىنىڭ ازىقتىق ەمەس، ساقار ەكەندىگىن ۇقتىرىپ قويماق بولدىم دا ونى دا سارىجاپىراق «سورپاسىمەن» بىرگە جۇتا سالدىم.
ەكى تەكشەمەتر توڭ قازۋدىڭ ورنىنا ەكىنتىگە دەيىن ەكى تەكشە دەستەمەتر[3] جەردى ارەڭ قازىپپىن. بۇعان ەگەر جالاڭاياقتانىپ، باشايلارىمدى بۇكتەپ تىقسام عانا ەكى اياعىم سيار ەدى. جۇمىستى سونىمەن دوعارا قويدىم. سول ساعاتتا جۇمىستان ەكى لاۋجياۋدىڭ ىركەس-تىركەس جىعىلعانىن كوزىممەن كورىپ توقتاتتىم. جۇمىس ۇستىندە ادام ولگەن كۇنى تاماق بەرىلمەيتىن جازانىڭ توقتاپ قالاتىنى، تالاي رەت كورىنىپ بولعان.
ءسويتىپ ءار كۇنى بىردەن-ەكىدەن قۇلاي بەردى لاۋجياۋلار. ەشقايسىنىمىزدى تاماقتان جازالاي الماي شيىرشىق اتىپ ماۋزىداۋيان ءجۇردى. قولىندا قالعان ءجۇز لاۋجياۋدىڭ ءبىرىن ءوز جازاسىمەن ولتىرگەن بولسا، بۇلاي قۇسالانباس ەدى. شىدامى ءبىر اپتاعا ارەڭ جەتتى دە ولىك ارتاتىن كوك ەسەككە ءوزى ءمىنىپ مايدان شتابىنا جونەلدى. ءبىز ەندى ساعيدىڭ اكەلگەن وتىنىن توقىرتىپ قالاپ، جۇمىس مايدانىندا قاقتالاتىن بولدىق.
كۇيرەۋىككە تويىپ الىپ مالداس قۇرا قاقتالعان سول كۇننىڭ بىرىندە كول جاققا دارەتكە كەتكەن اقباي اقىن اسىعا جەتىپ، مۇرنىنىڭ سۋىن يىعىنا تامىزىپ جىبەردى، قۇلاعىما سىبىرلاماق ەكەن. ءوزى بارىپ قايتقان تۇستى ۇقتىرىپ، دەرەۋ سول جرەگە «دارەتكە» بارۋىمدى اسىقتىرا ايتتى. تەگىن اسىقتىرۋ ەمەس ەكەندىگىن بايقاپ، قارنىمدى سيپالاي جۇگىرىپ بارسام، بيىك وسكەن ءبىر توپ قامىستىڭ دالداسىندا توقتى ءباسيتىم وتىر.
- ءۇي قالاي تاپتىڭ؟ -دەپ سۇراعانىمشا جىڭىشكەرىپ قالعان قولىمنان قوس قولداپ ۇستاپ سىلكىلەدى. ءوزى بۇرىنعىدان وڭەيىپ تارالىپ قالىپتى. اتىرەتى ءبىزدىڭ وسى قازىپ جاتقان سورعىتقىشىمىزدىڭ اياق جاعىنا كەلىپ شوڭقيعان ەكەن. ءبۇيىمتايىن بوگەلمەي، تەز ايتتى دا تەزدەتە باسىپ قايتا جونەلدى.
«مۇنداعى جولداستارىڭ سەنىمدى مە؟... انەۋ ءۇش ءتۇپ جىڭعىل وسكەن قۇم توبەنى كوردىڭ بە؟... تۇندە بارىپ سونىڭ كۇن جاق ەتەگىندەگى ەكى ءتۇپ جىڭعىلدىڭ ءدال ورتاسىنان قۇمدى تارتىپ تۇسىرە بەر، بوس قۇم!»- ونىڭ سوزىنەن ۇستاپ قالعانىم وسى عانا بولدى. ايتەۋىر ەت بارىن سەزگەندەيمىن. «جولداستارىڭ سەنىمدى مە؟» دەپ سۇراعانىنا قاراعاندا شيكى ەت.
كورسەتكەن شاعىلىنا قاراي-قاراي قايتتىم. ەكى شاقىرىمداي جەردەن كوزىمە وتتاي باسىلا بەردى. جىميىپ كەلىپ وتىرا قالدىم وت باسىنا. ەڭكەيگەن كۇن قۇلاماي تۇرىپ العانداي، ەكى ساعات ەكى جىلداي سەزىلدى. كوك جيەككە بارىپ تىرەلە قالدى ءبىر شاقتا. جاتىن ورنىمىزعا قايتىپ كەلىپ، كۇيرەۋىك مومى مەن «جاپىراق سورپا» ءىشىپ بولعانىمشا قاس قارايدى. ءتىسى شىققان، سىرعا ەڭ بەرگى دە، جورتۋىل جونىنە ەڭ مامانى دا وسى كىسىنىڭ ءوزى شىعار دەگەن باعام بويىنشا دامەلقاندى ەرتتىم. قايتا قايرىلىپ، قوتاندى وشاققا وتىن-سۋ جەتكىزىپ قويۋدى توقبايعا سىبىرلاپ ەدىم.
- ا، قۇداي!- دەپ قالدى داڭعويىم. ءتورت ساۋساعىممەن اۋزىمدى ءبىر-اق باسىپ ىمداپ، يزەكتەتە كەتتىم.
دامەلقان ەكەۋمىز قامىس سىبدىرىن شىعارماي، شاعىلعا جاقىنداپ بارىپ تىڭ تىڭداپ ءبىراز وتىردىق تا بارا سالىپ قوپاردىق قۇمدى. تەرىگە قولى تيىسىمەن جاسامىس، سالماقتى داكەڭ قۋانعانىنان «سيىر!» دەپ سەرپپەدەي سەكىرە تۇرەگەلدى. تارتىپ سۋىرا المادى دا كەڭىنەن اشۋعا كىرىستى. جەلكەسىندەگى قۇمنان نەداۋىرىن سىرعىتىپ ءتۇسىرىپ الىپ اشتىق. سەمىز دونەن وگىزدىڭ ومىرتقادان بالتالاپ بولگەن تۇپ-تۋرا جارىم ەتى ەكەن. «وسىنىڭمەن-اق وسىنداعى جيىرما شاقتى تۋىسىڭدى ءبىر جولعى ولىمنەن قۇتقاردىڭ بيعاش!»- دەدى دامەلقان جەڭىلدەگەندەي كۇرسىنىپ. سانى مەن قولىن عانا الدىق تا، باسقاسىن سول شاعىلدىڭ سىرت جاعىنا كومىپ، ءىز قالدىرماي ءوشىرىپ قايتتىق.
ەكى شەلەكتە تۇنىمەن سەمىز ەت قايناپ، تاڭعا جاقىن بارىمىزگە ماي كەكىرتتى. بىراق، قايدان كەلگەنىن كوبى بىلمەي، بيعابىلدىڭ «سيقىرىنان» باسقا ەشبىر قيسىن تابا الماي، بارلىق رازىلىق العىستارىن ماعان عانا جاۋدىرا بەردى.
- مىنا قارىن كول قانشا شيقىلداسا دا ەندى ءۇش-ءتورت كۇنسىز جۇتقىزا قويماسپىز!- دەدى بايلاۋدان السىرەپ قالعان ەدىلباي، كوزىنە جاس الدى دا، اسىلبەك دازۋجاڭ تۇسىنبەگەنىن ءسوز استارىمەن سۇراپ جىميدى.
- وعانعا دەيىن وسى مالدىڭ قوتانى قايدا ەكەنىن بيعاڭ ءبىلىپ بەرەر!
- بيعابىل قايدان بىلەدى ونى، قۇلاعىڭنىڭ ونەرىن ءوزىڭ ءبىر كورسەتسەڭشى!- دەپ توقباي قويىپ قالدى. - بەكەرگە «ساقۇلاق» سايلاپ پا ەدىك سەنى!...
- دالاعا ۇرمەي ۇيگە ۇرەتىن ساققۇلاقتى كورگەنىمىز وسى! - جاقاننىڭ بۇل سقاعىنا اسىلبەك كۇرەڭىتىپ، شيرىعا قارادى دا كوپشىلىكپەن بىرگە كۇلدى. اقتالا بەردى سونسوڭ.
...باسقا قانداي قالپاق كيگىزسەڭدەر دە «ساققۇلاق» اتاماڭدارشى اعايىندار، تاعى دا ناحاق تاڭبالانبايىن!
- ولاي بولسا ايت، كىمدەردىڭ ۇستىنەن شاعىم جۇرگىزىپ دازۋجاڭ بولا قالدىڭ؟- دەپ اقباي تەرگەي جونەلدى. - بيعاڭنىڭ الدىندا مويىندا!
- ءدال وسى ءوزىمىزدىڭ ۇيگە قاراپ ۇرگەن بولسام، انت اتسىن!
- كورشىلەردىڭ ۇيلەرىنە قاراپ ءۇرىپ قويعان سياقتىسىڭ عوي؟- دەپ مەن قارقىلداپ كۇلىپ ەدىم. دامەلقان اراشاعا تۇسە كەتتى.
- ونداي ماسەلە ءوتتى. بىراق سونىسى ارقىلى بىزگە تەڭدىك اپەردى. اناۋ ار جاق شەتتەگى كورشىلەردەن شىققان ساقۇلاقتار، ءبىزدىڭ مارقۇمداردىڭ كوبىنىڭ قاندىقولى بولعان! (حۇيزۋ تىڭشىلارىن مەڭزەگەنى ەكەنىن تۇسەنە قويدىم). - كادرلارعا جالقاۋ دەپ جەتكىزىپ قويىپ، ول مارقۇمدار دارمەننەن ايرىلىپ جاتىپ قالعاندا كەۋدەلەرىن توپىراق تولعان زامبىلدەرمەن باستىرىپ ولتىرگەن. ول ساققۇلاقتارعا اسىلبەكتەردىڭ ساققۇلاق بولىپ ءتيىپ، جارىپ بەرۋى، دۇپ-دۇرىس ادالدىق!... تەڭدىكتى وسى باۋىرلاردىڭ اپەردى دەپ، كەلىسىڭمەن ايتقانىمىز سول بولاتىن.
- ول راس!- دەدى قاپاس. - بۇل ىسىنە مەن دە كومەكتەسىپ جاردەمدەسىپ بەرگەنمىن.
- ماسەلەسى سولاي عانا بولسا، اسا قۇرمەتتى دازۋجاڭىمىز بولعانى!- دەپ ەدىم.
- «ولاي بولسا، سىرتتان دەپ اتالىق!»، «قۇتپان بولسىن!»، «قۇتتى اياق بولسىن!»[4]- دەگەن قالجىڭدار قايتا كوتەرىلدى.
- كەپكەن تەرى جەگەندە بولماسا، وسى ءيتتىڭ اتتارىمىزدى تاستالىق!- دەپ كەلىسىپ تارادىق.
سودان ءۇش كۇن ءوتىپ، كۇلكىمىز تاعى دا تاۋسىلا باستاعاندا دامەلقان ەكەۋىمىز قالعان ەتتى تۇپقوتارا كاكەلىپ، «كۇلكى ۋكولىن» ەكىنشى رەت بەردىك. سەمىز دونەن وگىزدىڭ قايدان تابىلعانىن بىلە الماي، باسقا ۇرىلاردىڭ عانا ەمەس، مەنىڭ دە سانام سانعا ءبولىنىپ ەدى. ىلە شالا مايدان باسشىلارىنىڭ لاۋجياۋ قانىمەن بورلاعان سوعىمدىق وگىزى جوعالعان حابارى جەتىپ، الال اقىمىزدى ءدال تاۋىپ جەگەندىگىمىزگە ءسۇيىندىردى. ىزدەلىپ تەكسەرىلىپ جاتقاندا ونىسىنىڭ تەرىسىن دە ىستىق سۋمەن ءجيدىتىپ تازالاپ قايناتىپ جەپ بولعانبىز.
كوپ وتپەي اتىرەتىمىز بەستەن-التىدان قاۋرت قىرىلا باستادى. كومىپ ۇلگەرە الماي، شاعىل ۇستىنە سۇيرەپ شىعارىپ تاستاي بەردىك. كۇيرەۋىك جەگەننەن بەرگى جىعىلعاندار الدىمەن ءىسىپ «سەمىرىپ» الىپ جىعىلاتىن بولدى. جۇمىسقا تاقىستىق ىستەي المايتىن قايراتتىلارى مەن قوماعايلارى الدىمەن جىعىلدى. ءبىز دە الدىمەن قامدانىپ، ارتىق جۇمىستان ساعي مەن شايزادانى شەكتەپ ەدىك. شايزادا ءبىراز ىركىلسە دە ساعي كونبەي ىستەي بەردى. «انەۋ كۇنگى سەندەردەن ەكى ەسە ارتىق جەگەن قالجام مىنە، قارنىمدا ءالى تۇر» دەپ كۇلدىرىپ قويىپ جونەلدى.
فەۆرال ايى باستالعاندا اتىرەتتىڭ قالعان ەلۋ شاقتى لاۋجياۋى تۇگەل ءىسىدى. ساعيدىڭ دا بەتى «سەمىرە» باستادى. تۇندە جورتىپ ەشتەڭە تابا الماي قايتىپ جۇرگەن ۇرىلارىمىز بۋىندارىنان ايرىلىپ قالدى. سىرتتان ەشتەڭە تابا الماي، تۇگەلىمەن اسحانانى ايلاندىردى. جۋان سىم تەمىردەن قارماق جاساپ، جىڭعىلدان توقىلعان كىلەتتەن ىلىنگەنىن تارتا بەردى. كۇيرەۋىك مومى دا، كەيدە كادرلاردىڭ مايشەلپەگى دە ءىلىنىپ تۇردى. كوك لوبى تاۋسىلعان كاپۋستانىڭ قۋراعان سارى جاپىراعى كوپ ۇرلاندى.
«جۇقپالى ىسىك اۋرۋى تارادى. سۋدى از ءىشىپ، وتىرىپ الماي كوبىرەك ارەكەتتەنىڭدەر!» دەپ ءمات سوپى، «استىق - گاۋھاردىڭ گاۋھارى، ءبىزدىڭ مىنا ىستەپ جاتقان ءىسىمىز، سول گاۋھاردى وسى جازدا كوپ ءوندىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر شاراسى» دەپ مازىداۋيان سارنايتىن بولدى. مۇزدى دالاعا دىردەكتەتىپ وتىرعىزىپ قويىپ، ءىڭىر بويى كەزەكتەسە سايرايدى. شەشەندىك جارىسقا تۇسەدى ەكەۋى.
بارلىق قيناۋىنان بىزگە وسى شەشەندىكتەرى قاتتى ءتيدى. ولار سوزبەن جارىسقاندا ءبىز جوتەلمەن جارىستىق، ءتۇپ-تۇگەل تىماۋ. اش لاۋجياۋلار سۋىقتان اياقتارىن جيا الماي، جاتىن ورىندارىنا ارەڭ جەتىپ جىعىلىپ، تاڭەرتەڭ ورىندارىنان تۇرا الماي قالاتىن بولدى. ءبىزدىڭ گرۋپپادان جىعىلعان جاقان. وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ، ىستىعى ورلەپ كەتىپتى.
«داياۋجىڭعا قارسى جالقاۋلار» كوبەيىپ كەتكەندىكتەن شابۋىلعا ارينە «حالىقازاتتىقتار» وتىنبەسىن بە. ءبىر-ءبىر شالما ءجىپ اكەلىپ، اش اۋرۋلاردىڭ قىلداي مويىندارىنان ءىلىپ-ءىلىپ الا سۇيرەدى جۇمىس مايدانىنا. سول سۇيرەتكىلەردىڭ ەڭ سوڭىندا سۇيرەلگەن جاقاننىڭ ءۇنى شىقپاي قالدى. «ءولدى-ءولدى» دەپ شۋ كوتەرە ءبىز ەردىك سوڭىنان.
سۇيرەۋشى مىقتىنىڭ الدىن توسا قالدىم مەن. قايران باسىمدى قاسقىرعا ءيىپ، ءوزىمىز كوتەرىپ اپارۋدى ءوتىندىم. تالىقسىپ قالعان جاقاندى تۇزاقتان بوساتىپ كوتەرە بەرگەنىمدە ءوزىم ەتپەتىمنەن ءتۇستىم. ءتورت اياقتاپ جىبەرىپ قايتا تۇرەگەلگەنىمشە ارتىمىزدان كوزى بۇلاۋداي ساعي جۇگىرىپ جەتىپ، اۋرۋدى كوتەرىپ اكەتتى. جۇمىس باسىنا اپارىپ، شاپان جايىپ جاتقىزدىق.
سىرتىمىزدان قاراپ تۇرعان ماۋزىداۋيان دەدەك قاعىپ جەتىپ، ماعان ءتوندى. كوسە قارا سۇر قاتپارلى ءجۇزى جىبىرلاپ، قانتالاعان تىك كوزى ويناقتاي ءتوندى. بىراق، نە دەپ كىنا تاعارىن بىلمەي، يىعىمنان تارتىپ اپارىپ، كەركە ۇستاتتى.
- ءبىر ايدان بەرى شاپقان جەرىڭ وسى ما؟... ءوزىڭ ىستەمەگەنىڭمەن قويماي، باسقا جالقاۋلاردى قورعايتىن نەمە ەكەنسىڭ، ال، شاپ!... اناۋىڭنىڭ مىندەتىن دە سەن ورىندايسىڭ، ىستەتەمىن بۇگىن ساعان!
- باۋگاۋ زىداۋيان![5]- دەپ پىكىرىمدى تارتىپپەن تىكتەلە تۇرىپ باستادىم. - وسى اتىرەتكە كەلگەن «اۋرۋدى» دا سەكسەن پروتسەنتىنىڭ قىرىلىپ بولعان سەبەبىن دە ءسىز بىلەسىز، تولىق بىلەسىز، مۇنداعى ەڭ جوعارى جاۋاپتى كادرىمىز - ءسىز! مەن، مىنا اۋرۋ ءولىپ بارا جاتقاندا ءبانجاڭنان[6] سۇراپ الدىم. ماعان ءسىزدىڭ وشىككەن سەبەبىڭىز وسى ما، باسقا قىلمىسىم بار ما؟ ەڭ بولماعاندا وسى اۋرۋدى عانا ءبىر تەكسەرتىپ كورىڭىزشى، ەگەر جەڭىل اۋرۋ بولسا، مەنى دە جازالاڭىز!... تاڭەرتەڭگى ءسال جەڭىلدەيتىن ۋاقىتتىڭ وزىندەگى ىستىعى قىرىق گرادۋس...
- وندا سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار؟- دەپ ساق ەتە ءتۇستى زىداۋيان.
- ەگەر وسى دالادا ءسىز اۋىرىپ قالساڭىز دا قولىمنان كەلىسىنشە بولىساتىن مىندەتىم بار! ءولىپ قالساڭىز، ارينە جىلايتىن دا بورىشىم بار!
ھى-ھى دەپ ماۋزىداۋيان ىشقىنىپ قالعاندا دامەلقان قازاقشا سويلەپ، ماعان توقتاۋ ايتتى:
- ايتارىڭدى ايتىپ بولدىڭ، ەندى سالعىلاس پا! بۇل يت ءبىر وشىكسە سوڭىڭنان قالمايتىن يت!
- نەمەنە، نەمەنە؟... مىناۋ نە ايتتى؟- سۇق كوزى دامەلقانعا اۋىستى باستىقتىڭ. حانزۋشاعا اۋدارىپ بەر دەگەندەي جالتاق-جالتاق قارادى ماڭايىنا. وعان جاۋاپ بەرىلگەنشە ءبىر كادرى كەلىپ، سۇيرەلىپ كەلگەندەردىڭ جولدا ۇشەۋى ولگەنىن ايتتى دا، زىداۋيان دەدەك قاعىپ سولاي جۇگىردى. كەڭشىلىك العانداي بوي جازىپ قالدىم. ءتورتىنشىسىن ولتىرتپەي مەن الىپ قالمادىم با!...
- ءاي مىنانى وزىڭە وشىكتىرىپ الدىڭ-اۋ!- دەپ دامەلقان وتىرا كەتتى قاسىما. قاپاس مەنى قۋاتتادى.
- ناعىز جاۋاپكەرگە مايشا ءسىڭىرىپ ايتىلعان مىقتى ەسكەرتۋ بولدى، بۇدان زيان جوق!
بەس-التى جەردەن جاعىلعان وت باسىنا اتىرەتتىڭ قالعان قىرىق جەتى كوتەرەمى تۇگەل وتىرىپتى. مۇلدەم قۇرىعانداي داعدارىس، ءتۇپ-تۇگەل قىرىلعانداعى جىم-جىرتتىق باسىپتى. قارىن كولدىڭ ىشقىنا جۇتىنىپ شيقىلداعانىنان، الىپ كەڭىردەگىمەن كۇرس-كۇرس جوتەلگەنىنەن باسقا دىبىس جوق. كۇننىڭ كوزىنەن دە جان كەتىپ، سۇرلانا ءتۇستى. ۇرلانا قاراپ كىشى كادر عانا ايلانىپ ءجۇر. دەلبە بولعان مالشا شىر كوبەلەك ايلانادى. جۇمىسقا قۋزاۋدان مۇلدە قالىپتى. كەلگەن تاڭەرتەڭگى تاماقسىماعىنا لاۋجياۋلاردىڭ كۇندەگىدەي تالاسا ۇمتىلاتىن تالاپكەرلىگى دە جوعالعانداي، ءبارى ناراۋ. ءتورت اياقتاپ ارەڭ تۇرەگەلىپ، ارەڭ جىلجيدى.
ماۋزىداۋيان دا قايتىپ كورىنبەدى. كوك ەسەككە تاعى ءمىنىپ، جىقبىل-جىقبىلمەن جونەلگەن سياقتى. كەشكە دەيىن تاپجىلماي وتىردىق.
ەرتەڭىنە ءبىر توپ دارىگەر جەتتى. باسقا ورىننان كەلگەن شۇقشيىڭقى تارىزدەرى بار. جاتىپ قالعانداردى القىن-جۇلقىن تەكسەرىپ، جاقاننان باستاپ كوتەرتتى دە قوس اياق ارباعا شىعارتتى. توڭقالاڭداتىپ دەرەۋ جونەلتتى ەمحاناعا. اياق باسىپ تۇرعاندارىمىزدى جيىپ الىپ، جالعىز-اق بۇيرىق ءتۇسىردى بىرەۋى: «جىلى جاتاقتارىڭا قايتىڭدار، كەش قالماي دەرەۋ ءجۇرىپ، جەتىپ الىڭدار! نارسەلەرىڭدى ارتتارىڭنان اربامەن جەتكىزەدى!»
تەكسەرۋ گرۋپپاسى اسىعىپ، باسقا اتىرەتكە بەتتەگەندە جۇرتتا كۇزەتتە قالاتىن بولعان اسىلبەككە جۇگىمىزدى وتكىزىپ بەرىپ، ءبىز دە جونەلدىك.
شامامىزعا قاراي ەكىدەن-ۇشتەن بەت-بەتىمىزبەن جىلجىپ، كەشكە دەيىن قىستاۋلىق تامىمىزدىڭ جارىم جولىنا ارەڭ جەتىپ ەدىك. كادرلارىمىز ءار شاعىلدان قاراۋىلداپ تۇر ەكەن. ءمات سوپى سول تۇستىگىمىزدەن، مازىداۋيان وڭتۇستىگىمىزدەن ايقايلاپ شاقىرىپ جيىپ الدى. تۇگەندەپ جىبەرىپ، ءتورت ادامىمىزدىڭ تاعى دا جولدا قالعانىن ەستي سالا ەكەۋى ەكى تۇستان جۇگىردى. «حالىق ازاتتىقتان» جەتى-سەگىزىن ەرتە جۇگىردى. جاۋاپكەرلىكتەرىن ەندى تانىعاندىقتارىن سەزىپ كۇرسىنىستىك.
گانسىلەر باستاپ ءبىزدى كەلگەن جولىمىزداعى كاپۋستا ءتۇبىرىن بەرەتىن اتىرەتكە اكەلىپ توقتاتتى. مۇنداعى قۇتىرعان قىزىلكوز تۇگىل جاۋدىراپ تۇرعان قاراكوزدەردىڭ دە كوبى ءولىپ، شاعىلعا شىعىپ بولعان سياقتى. قالعانىن كادرلار بىزبەن قوسا ساناپ، توقسان ەكى ساندى ارەڭ قۇرادى. بۇرىنعى التى ءجۇز شامالى لاۋجياۋى بار ەكى اتىرەتتىڭ جۇرناعى وسى سانمەن ءبىر اتىرەت ەسەبىندە ارەڭ-پارەڭ قالقيىپ تۇرا قالىپپىز. گرۋپپاعا قايتادان بولگەندە بۇرىنعى ەكى اتىرەتتەگى قازاقتار ىرگەلەس ەكى جەر ۇيگە بۇرىنعى قالپىمىزبەن بولىنە سالدىق. ەكى جاقتا قالعان مۇلكىمىز ەرتەڭىنە ەكى جاقتان جەتىپ قۇرالدى.
اسپازدار گرۋپپاسىن اسحانادان قۋىپ شىعىپ، كادرلاردىڭ وزدەرى اسپازعا اينالا قالىپتى. بۇرىنعى وزدەرى عانا جەپ جۇرگەن مايشەلپەكتەرى بىزگە دە جەتكەنىنە كۇلىسىپ ەدىك. تۇنىمەن ۇيىقتاماي شەدەۋ تاقىلداتىپ، تاڭەرتەڭگىلىك تاماعىمىزعا ادام جەيتىن ءتاپ-ءتاۋىر ازىق دايارلاعاندىقتارى ءتىپتى قىزىق كورىندى. تاڭ اتا قازاندارىن شىج-پىج ەتكىزىپ، ادەيگىدەي قۋىرداقشا قۋىردى.
- «جاتاقتارىڭا وتتى مول جاعىڭدار، وتىندى اربامەن تاسىتامىز!»، «سىرتقا شىقپاڭدار، سۋىق تيەدى!»، «جۇقپالى تۇماۋ مەن ىسىك اۋرۋىنىڭ ۋلى ميكروبتارى قاپتاپ كەتتى، دارەتكە شىقساڭدار اۋزى-مۇرىندارىڭدى وراپ، قالىڭ كيىنىپ شىعىڭدار!»- دەپ وسيەتتەيدى مازىداۋيان. ىلە-شالا ءمات سوپى كىرىپ، مۇنداي «شاپاعاتىن» مولىنان توگىپ شىعادى. ەكەۋى شەتەلدەن كەلگەن مەيماننىڭ كۇتۋشىلەرىنشە اسپازدىق اپپاق الجاپقىش بايلانىپ، كەزەك-كەزەك جۇگىرىپ ءجۇر.
- وسىلارعا وسى قامقورلىقتى ۇيرەتىپ وتىرعان كىم ەكەن، بىلگەندەرىڭ بار ما؟- دەپ دالەلقان كۇلە سۇرادى ءبىر شاقتا.
- ايتەۋىر باس اسپاز سارى تەكەنىڭ ءوزى!- دەپ كۇڭگىرلەي سالعان ساعيدىڭ مازىداۋيانعا لايىقتى ات تاپقانىنا كۇلىپ جىبەرىپ ەدىم. تاعى دا كۇڭگىرلەپ ايقىندادى. - ەتى مەن بەتى قارا بولعانىمەن تەرى ءجۇنى سارى عوي، ال، ونىڭ ءبىزدى اڭدىپ جۇرەتىن قيىننان تاۋەشكىدەن باسقا حايۋان وتە المايدى!
- ءسويتىپ اسحانادا بوتەننەن ەشكىم جوق پا؟ - قاپاس قايتالاپ سۇرادى، دامەلقان بىلمەك بولعان جايتتى.
- ەسكى قارا شاپان كيىپ سۇمىرەيگەن بىرەۋ وتىر، باسقا ءبىر اتىرەتتىڭ لاۋجياۋ زاپحوزى سياقتى.
- ولاي بولسا، شاعان ۋاقىتى دا ەمەس، ايەلدەردىڭ 8-ءشى مارتىنا ۇقساعان، لاۋجياۋلارعا دا ءبىر مەرەكە كۇن بەلگىلەنە قالعانى ما؟...
بۇل سۇراۋىمىزعا جاۋاپ سونىڭ ەرتەڭىنە تابىلدى. ۋكول قويىپ، دارىلەۋگە كەلگەن ءلاتيپا اپپاي ايتىپ كەلگەن حاباردان تۇسىندىك: ۇرىمجىدەگى ساحشى نازاراتىنىڭ ەڭبەكپەن جازالاۋ مەكەمەسى لاجىسىزدىقتان شىعارعان ويىن ەكەن: قاراماعىنداعى لاۋگاي-لاۋجياۋلار اشارشىلىقتان توتەنشە كوپ قىرىلىپ جاتقاندىقتان حالىق نارازىلىعى كۇشەيىپ كەتىپتى. سونى باسۋ ءۇشىن توتەنشە قامقورلىق بەينە كورسەتكەن بولا وتىرىپ، قىلمىستارىن «جۇقپالى اۋرۋ» مەن «قۋاڭشىلىق اپاتقا» اۋدارماق ەكەن.
كۇنشىعىس جاعىمىزداعى «ءدىلپار» مايدانىنداعى جازالانۋشىلار تۇگەلگە جۋىق قىرىلىپتى دا وسى ساۋحۋ مايدانىنداعى ءۇش مىڭنان ارتىق لاۋجياۋدان جەتى جۇزگە جۋىعى عانا قالىپتى.
- بۇل قالعاننىڭ كوبى ءالى دە قاتەر استىندا!- دەپ كۇرسىندى ءلاتيپا. - سول ءۇشىن بۇل ەكى مايداننىڭ مىندەتتى باسشىلارىن سوتقا تاپسىرماي، ساقشى نازاراتىنىڭ ءوزى جاۋاپكەرلىكتەن قۇتىلا المايتىن كورىنەدى. نازاراتتىڭ ۇلكەنىرەك ءبىر باستىعى كەلىپ، مايدان باستىقتارىن تىقسىرىپ جاتىر.
- مىنا قۇيىپ جاتقان ۋكولدارىڭىز قانداي اۋرۋدىڭ شيپاسى؟- دەپ سۇراعانىمدا ءلاتيپا كۇلىپ جىبەردى.
- بۇل، الدامپازدىقتىڭ «كوڭىل اۋلاۋ» دەيتىن ۋكولى. مەرزىمى الدەقاشان ءوتىپ، كۇشىنەن ايرىلىپ بولعان دارىلەر. مەنى باقىلاۋعا كەلگەن مىنا قارا سۇر ءتىزىمدى ۇستاپ وتىرىپ ۇرعىزادى دا، مەن ۇرا بەرەمىن!
- مەنىڭ كوڭىلىمدى دە وسىلاي اۋلايسىز با؟
- ءسىز سوڭىنا تامان كەلىڭىز!...
مەن دەرەۋ شىعىپ كەتىپ، ەكى ادام قالعاندا سوڭىنان تۇرا قالىپ ەدىم. ءلاتيپا دارەتكە شىققان بولىپ، اتىرەت شتابىنىڭ سىرتىنداعى شاعىلدى ايلانىپ كەتتى. قايتا كەلىپ قولىن جۋدى دا، مەنىڭ الدىمداعى ەكى لاۋجياۋدىڭ كوزىنە قاراپ، تامىرىن ۇستاپ تەكسەرىپ، سول ۋكولىن قويا-قويا سالدى. مەنى دە سولاي تەكسەرىپ كوردى دە شپريسىن اۋىستىرپ، باسقا ۋكول قويدى.
- مەن جاڭاعى بارعان توبەنىڭ سىرتىنداعى ۇلكەن جىڭعىل تۇبىنە كومدىم!- دەپ كۇبىرلەي سالدى سونسوڭ. ايتقان جەرىنە ىلە-شالا بارىپ، ءبىر ساۋىت تۇيرشىك «س» ۆيتامين مەن ەكى قاپشىق گليۋكوزا تاپتىم. قازىرگى بىزگە ەڭ قاجەتتى ءدارى وسى بولاتىن.
اسحانادا سولمىرەيىپ جۇرگەن بەيتانىس قارا كيىم مەن ءلاتيپانىڭ سوڭىنداعى باقىلاۋشى دا ۇرىمجىدەن كەلىپتى. كيىمدەرىن وزگەرتىپ كيگەن ساقشى نازاراتىنىڭ ءبىر-ءبىر كوجاڭى ەكەن.
كادرلارىمىز وزدەرىنىڭ زاپاس تاماعىنا قوناقتاتقان سول بەس كۇننىڭ ەڭ سوڭعى كۇنى ۇلكەن باستىق تا قاراپايىم كيىممەن كەلدى. ءتىرى قالعانىمىزدى سىرتقا شىعارتىپ كورىپ، ءبىر-بىردەن تارتقىزدى سۋرەتكە. ءىرى ارىپپەن جازىلعان اتىمىزدى كەۋدەمىزگە جاپسىرتىپ قويىپ تارتقانىنا قاراعاندا، «اپاتتار» القاسىنىڭ بۇل ساتىدا قايسىمىزدى جويىپ، قايسىمىزدى قويعانىن ءبىلىپ، تاپتىق توڭكەرىستىك يدەياسىنا باعا بەرمەك سياقتى.
ال، ءوز اتىرەتىمىزدىڭ باسشىلارى قايسىمىزعا بولسا دا «جىلى كيىنىپ شىق»، «تەز كىرىپ كەت» دەيتىندەي «قورمالدىقتارىن» ايگىلەپ تۇردى. كەشە عانا وتكەن مۇز ۇستىندەگى قىرعىندارى ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەن بە، ءيا ەستەرىنىڭ ءوزى شىعىپ كەتكەن بە، شىمىگەر ەمەس.
كەرەمەتتى تەرگەۋشىم، «ساسقان ۇيرەكتىڭ الدىمەن دە، ارتىمەن دە سۇڭگيتىندىگىن» ءبىلۋشى ەدىم. بىراق، ساسقان سايتاننىڭ قايتەتىندىگىنەن حابارىم جوق ەكەن. وسى قىلمىسىمدى عانا كەشىرە كورىڭىز! تەگى، پۇتتارىڭىزدى كەرىپ شاتتارىڭىزبەن دە، شالقالاپ ەكى بۇكتەلىپ تە سۇڭگي الاسىزدار عوي دەيمىن. ال، جەتىلگەن، جوعارى ساتىداعىلارىڭىز عوي ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنا، ادام عاۋراتىنىڭ پاناسىنا ءسىڭىپ كەتە الاتىندىقتان، سارالا قامشى تونگەنشە كيىمىن عانا وزگەرتىپ سازارىپ-بەدىرەيىپ تۇرا بەرەتىندىگىن اڭىزداردان عانا ەستيتىنمىن.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] دازۋجاڭ - اتىرەتتەگى گرۋپپالار بىرلەستىگىنىڭ باستىعى (ۇلكەن گرۋپپا باستىعى).
[2] زىداۋيان (حانزۋشا) - نۇسقاۋشى. (اتىرەتتىڭ ساياسي جەتەكشىسى).
[3] تەكشەدەستەمەتر - تەكشەمەتردىڭ مىڭنان ءبىر بولىگى.
[4] ءبارى دە يتكە قويىلاتىن اتتار.
[5] باۋگاۋ زىداۋيان - بايانداۋىما رۇقسات ەتىڭىز، نۇسقاۋشى.
[6] ءبانجاڭ - ونباسى ء(وزىن كۇزەتۋشى اسكەردى جازالانۋشىلار وسىلاي اتاۋعا مىندەتتى).
