Basy: «Alash partiyasy әdildikke jaq, jebirlerge jau boldy»

Jalghasy: Sayasy qughyn-sýrginder: Goloshekin turaly...

Sayasy qughyn-sýrgin bastau alghan jyldary, dәlirek aitqanda 1929 jyldyng kýzinen ókimetting solaqay reformalaryna qarsylyq retinde respublikada halyq ereuilderi oryn alghany mәlim. Qarsylyq qozghalystary bastalardan búryn, 1928 jyldyng sonynda, әlde 1929 jyldyng basynda Shymkent qalasynda «Kóter, qazaq, basyndy! (Oyan, qazaq!)» ýndeui payda boldy. № 2370 iste ýndeuding orysshagha audarylghan núsqasy bar, oghan «Qazaqshyldar» úiymy» dep qol qoyylghan. Shaghyn ýndeuge qazaq basyna týsken sovettik solaqay sayasat saldarlary jayynda kýrdeli oilar syighyzylyp, barshany «Sanaly Alty Alash» ókilderi orys avanturisterine jәne olargha satylghan qazaq halqynyng opasyzdaryna qarsy ashyq sayasy kýreske shyghugha shaqyrady» dep jazylypty.

Ýndeuden tuyndaytyn kóp súraqtyng eshqaysysyna atalghan «últshyldar isinen» jauap tappadyq. Esesine odan eki jylday búryn týiindelgen № 011494 isting 3-shi tomynan qyzyq maghlúmat kezikti. Ýndeuding bir danasy 1929 jyldyng jazynda tútqyndalghan әdebiyetshi Ábdirahman Baydildinning jeke arhiyvinde saqtalghan eken. OGPU tergeushisi 1929 jylghy 6 shildede jýrgizgen qosymsha tergeude  tútqyn Baydildin Shymkentte әshkerelengen astyrtyn top taratqan búl ýndeuding bir danasyn BK(b)P Syrdariya okrugtik komiyteti ýgit-nasihat bólimining mengerushisinen alghanyn, sebebi «jazudy oilastyryp jýrgen ózimning kitabyma material retinde paydalanghym kelgen» edi degen kórinedi.

Búl ýndeuding qatysy boldy ma, joq pa, degenmen sol jylghy kýzden respublikada ókimetting josyqsyz reformalaryna qarsylyq qozghalysy –jer-jerde kóterilis oshaqtary tútanghany mәlim. Repressiyalanghan jazushy Jýsipbek Aymauytovtyng 60-shy jyldarghy «jylymyqta» aqtalmay qaluy onyng «arnayy ýndeu jazyp, Sozaq kóterilisining tuuyna sebepshi bolghandyghynan» degen joramal bir kezderi senimmen aitylyp jýrdi...

Ýndeu avtorlary, «Qazaqshyldar» úiymy men onyng mýsheleri, ýndeudi taratumen shúghyldanghandar kimder, olargha qanday jazalau sharalary qoldanyldy – búlardy ashu ýshin jergilikti biylik tarmaqtary qújattaryn, sonday-aq sol zaman estelikterin múqiyat zertteu qajet-aq. Sarysu – Sozaq kóterilisi bolghan Syrdariya okrugi keyin eki oblysqa: Sarysu audany – Jambyl, Sozaq audany – Shymkent (Ontýstik Qazaqstan, qazirgi Týrkistan) oblystaryna bólinip ketkeni mәlim. Mәselening anyq-qanyghyna, bәlkim,  osy aimaqtardaghy respressiya qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi ónirlik komissiyalardyng maqsatty týrde izdestiru júmystaryn jýrgizuleri jәrdemdesip qalar.

Kenestik tarihnamada 30-shy jyldarghy «bandylar qozghalysy» dep tanbalanghan halyq kóterilisteri tarihyn tereng zerttegen tarihshy-ghalym, Ghylym akademiyasynyng qúrmetti mýshesi, Repressiya qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiyanyng top jetekshilerining biri bolghan marqúm Talas Omarbekov 1997 jyly shyqqan «20–30-jyldardaghy Qazaqstan qasireti» kitabynda «1929–1931 jyldary Qazaqstanda 372 ret sharualardyng búqaralyq bas kóteruleri» bolghanyn, búl qarsylyq ereuilderining is jýzinde «qazaq sharualarynyng últ-azattyq qozghalysy» ekendigin qúpiya qyzmet maghlúmattary men tarihy derekterdi molynan keltire otyryp dәleldegen-tin. Respublikamyzdyng әr ónirinde búrq-búrq tútanghan iri 15 kóterilisti taldap, týrli repressiyalyq sharagha tartylghandardyng sanyn keltirgen.

Kóteriliske qatysyp qughyn-sýrginge úshyratylghandardyng basym kópshiligi sovettik úghym anyqtaghan «bandylyq qúrylymdarda» bolghandyqtan, 1993 jylghy 14 sәuirde qabyldanghan «Jappay sayasy qughyn-sýrginder qúrbandaryn aqtau turaly» Zannyng 6-shy babynda eskerilgen «qaruly bandylardy úiymdastyru jәne olar jasaghan kisi óltirulerge, basqa kýshteu әreketterine qatysu» tújyrymdalghan tarmaq túrghysynan aqtaugha jatqyzylmaghan edi.

Býgingi tandaghy mindet – qarsylyq sharalaryna qatysqandardyng «bandylar» emes, últ azattyghy jolyndaghy kóterilisshiler ekenin, qozghalystarynyng mәni «Qazaqshyldar» úiymynyng sol 1929 jyly tughan «Kóter, qazaq, basyndy! (Oyan, qazaq!)» ýndeuinde tújyrymdalghanyn bayyppen taldap, saraptau, sóitip, toqsan jyldan astam uaqyt boyy búrmalanyp kele jatqan qozghalysty óz atymen ataugha qol jetkizu jәne  30-shy jyldarghy kóterilisshiler haqynda tarihy әdiletting ornauyna atsalysu, olardyng naghyz tәuelsizdik kýreskerleri, halyq batyrlary ekendik­terin moyyndau bolyp tabylady.

***

Respublikada 1931–1933 jyldary alapat asharshylyq ýdep, qazaq halqy is jýzinde últtyq apatqa úshyrady. Bosap qalghan jerlerde konslageriler oryn tepti. Syrttan әkelip qonystandyrylghan júrt shybynsha qyrylghan kóshpendiler sýiegi ýstinde jana ómir kórigin qyzdyrdy. Qazaqstandaghy әmirshil diktatordyng «sanany niyvelirovkalau, birkelkilendiru» ýderisin tútatudan bastap, qoghamda últ mәselesin úmyttyrudy kýittegen kýrt betbúrysy qauipti shegine  bettep bara jatty.

Sayasy qughyn-sýrginge týsirilgenderdi tolyq reabilitasiyalau mәselesi boyynsha Preziydent arnayy qúrghan býgingi memlekettik komissiyanyng osy oraydaghy manyzdy mindetteri qatarynda sol zamanda jasandy aiyp taghyp, jazalaudy jýzege asyrghandardyng isine bagha beru qajettigi de oilastyrylsa jón bolar edi. Shyndap kelgende, kýlli repressiyalyq sharalardyng jәne olardyng qasiretti nәtiyjelerining negizgi sebebi últ mýddesine jauap bermeytin biylik týrining qazaq qoghamyna syrttan әkelinip, eriksiz tanyluynda jatqan. Endi osyny ashyq aityp, әdil qorytyndy shygharatyn shaqtyng da tughany anyq.

Osy rette bolishevizm teoriyalyq túrghyda jýzege asyrghan is-tәjiriybeni qysqasha shola keteyik. Sovet ókimeti ornaghaly últ mәselesi partiyanyng 1921 jylghy 10-shy jәne 1923 jylghy 12-shi sezderinde qaralghan bolatyn. Ásirese 17–25 sәuirde bolghan 12-shi sezde belgili kommunister Leninge silteme jasap, «orys shovinizmi turaly mәsele kýlli bizding últ sayasatymyzdaghy alifa men omega (yaghny últ sayasatynyng eng negizgisi, basy men ayaghy –  B.Q.) bolyp tabylady», «múny úmytqandardyng bәrining esine salyp otyru kerek» dedi. Týrli taldamalar keltirip, sózderin «biz úlyorystyq shovinizm turaly mәseleni sheshimdi týrde tótesinen qoigha tiyispiz» dep qorytty.

Stalin últ mәselesi jónindegi ózinin  bayandamasynan keyin sóileushilerding osy taqylettes sózderin talday kele, sezge qatysa almaghan «ózimning ústazym Lenin joldastyng ...«júmysshy mәselesimen salystyrghanda, últ mәselesinin  oghan baghynyshtylyq mәni Marks ýshin kýmәn tughyzbaydy» degen  qorytyndysyn eske salyp,  «keybir aqylgha qonymsyz tyrysushylyqqa yntaly joldastar múnyng bәrin jadtan shygharmau kerektigin» aitty.

Degenmen últ mәselesi boyynsha qabyldanghan sezding qararynda «Oktyabri revolusiyasy algha shygharghan últtyq baghdarlamany ómirge dúrys engizu ýshin últtyq ezgining ótken kezeninen bizge múragha berilgen kedergilerdi jenu qajet» ekeni aityldy. Búl kedergiler «úlyorystardyng baghzy biyik dәrejeli artyqshylyq jaghdayynyng kórinisi bolyp tabylatyn úlyderjavalyq shovinizmining sarqynshaghy» bolghandyqtan,  olardyng «qysqa merzimde bir soqqymen» joyyla qoymaytyny atap kórsetildi. Óitkeni «osy  sarqynshaqtar taghy bizding kindik jәne jergilikti sovettik qyzmetkerlerimizding bastarynda ómir sýrude, olar  bizding kindik jәne jergilikti memlekettik mekemelerimizge úya salyp alghan... eger búl qaldyqtar bizding memlekettik mekemelerimizding praktikasynan sheshimdi týrde, ýzildi-kesildi óshirilse, sonda ghana sovettik memleket shyn mәninde bekem bop, ondaghy halyqtar naghyz tuysqandyq  yntymaqtastyq qúra alady».

Ukraina, Belorussiya, Ázirbayjan, Týrkistan sekildi birqatar últtyq respublikalardaghy jaghday olardaghy júmysshy tabynyng edәuir bóligi úlyorystyq últ ókili bolghandyqtan kýrdelenip túr delindi. Osy audandarda qala men derevnyanyn, júmysshy taby men sharualardyng jaqyndasuyna partiya jәne sovet organdaryndaghy úlyorystyq shovinizm sarqynshaqtary kedergi keltirip jýrgeni aityldy.

«Osynday jaghdayda orys mәdeniyetining artyqshylyqtary turaly әngime jәne neghúrlym joghary orys mәdeniyetining neghúrlym artta qalghan (ukraiyn, әzirbayjan, ózbek, qazaq jәne basqa) halyqtardyn  mәdeniyetterin búltartpay jenetini jayyndaghy erejeni algha tartu – úlyorys últynyng ýstemdigin, qojalyghyn bekituge әrekettenuding dәl ózi bop shyghady, – dep tújyrylyp, – sondyqtan da úlyorys shovinizmi qaldyqtarymen sheshimtal kýres jýrgizu bizding partiyanyng birinshi kezektegi mindeti bolyp tabylady», – degen baylam jasaldy.

Qararda últshyldyqtyn  úlyorys shovinizminen qorghanudyng ózindik týri ekeni atap aitylyp, últshyldyq qaldyqtaryn enseru ýshin qoldanylatyn eng senimdi qúral – úlyorys shovinizmimen kesimdi týrde kýresu bolmaghy atap kórsetildi.

12-shi sezd últ kommunisterin revolusiyashyldyqpen jasampaz ister jasaugha qúlshyndyrdy. Smaghúl Sәduaqasovtyng 1928 jylghy qantarda mәskeulik «Bolisheviyk» jurnalynda jariyalanghan «Últtar jәne últ adamdary turaly» atty әigili maqalasynda Orta Aziya men Qazaqstannyng partiyalyq basshylyghy  tәjiriybesinde boy kórsetip túrghan kelensizdikterdi synauy osy partsezding sheshimderin basshylyqqa alghanynan edi. Sonda onyng «burjuaziyalyq demokratiyany ansaghan» dep tabylghan kózqarasy basyna bәle bolyp, partiyalyq tezge týsti, Tashkenttegi uniyversiytet rektorlyghy qyzmetinen quyldy.

Jalpy, sovettik kindik biylik 12-shi sezge sýiengen últ qayratkerlerining tym erkinsuine  shek qongdy birden oilastyrghan-tyn. Sol 1923 jyly, sezden keyin qyryq shaqty ghana kýn ótkende,  RK(b)P Ortalyq Komiyteti últ respublikalary men oblystarynda isteytin jauapty qyzmetkerlerdi arnayy mәjiliske shaqyrdy.

Tarihta Tórtinshi kenes dep atalyp jýrgen búl jiyn Mәskeude 1923 jylghy 8–12 mausym aralyghynda ótti.  Tórtinshi kenes «12-shi partsezding últ mәselesi boyynsha pozisiyasynan auytqularmen» kýresu jolyn qarastyrudy maqsat etti.  Kórneki ýlgi etip, qúpiya polisiya tútqyndaghan belsendi tatar kommuniysi Mirsaid Súltanghaliyevting mәselesin qarady.

Stalin Búharada sovet ókimetine qarsy júmys jýrgizip jýrgen bashqúrt qayratkeri Zәky Validovpen baylanysta boldyn, hat alyp túrdyng dep, týrkistandyq kommunist Túrar Rysqúlovty synady. Týrkistan Respublikasynda patsha zamanyndaghy mandayshalyq jarnamalardyng ózgertiluinen basqa eshtene istelgen joq degen taghy bir týrkistandyq kommunist Súltanbek Qojanovtyng sózine oray, «eger olay bolsa – biz basmashylardy emes, basmashylar bizdi sottau kerek qoy» dep, Qojanovtyng osynau jete oilastyrylmaghan óz pikirin qayta qarauy kerektigine núsqady...

Áytse de, әsire sayasatpen qanshama әrlense de, jariyaly uәdeler men olardyng últtyq respublikalarda oryndaluy arasyndaghy qayshylyqtar eriksiz kózge úratyn. Sondyqtan da biyleushi partiya ony mýldem eleusiz qaldyra almady.

RK(b)P Ortalyq Komiytetining Sayasy Burosy  1926 jylghy  3 shildede arnayy komissiya qúrdy. SSRO Ortalyq Atqaru Komiytetining tóraghasy Mihail Kalinin basqaratyn osy komissiyagha Oktyabri azat etti delinetin últtardyng týbegeyli mýddelerining sheshilui barysyna baylanysty qordalanyp qalghan týiindi mәselelerdi zerttep, tiyisti úsynystar әzirleu tapsyryldy. Biraq últ mәselesining sheshilu dengeyin saralaugha tiyis búl komissiya qúramyna Qazaqstannan eshbir qazaq qayratkeri mýshelikke tartylmay, tek Filipp Goloshekin ghana kirgizildi. Múnday әreketpen kommunistik kindik biylikting qazaqtyng últtyq mәselesin jarylqap- jarytpaytyny kim-kimge de ayan-tyn. Sol sebepti últ kommunisteri óz taraptarynan Sayasy Buro qúrghan Kalinin komissiyasyna meylinshe bilikti oy qosu arqyly jәrdemdesudi kózdedi.

Sonday maqsatpen Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiyteti (VSIYK) Tóralqasynyng apparatyndaghy Últtar bólimining mengerushisi Sanjar Asfendiarov Resey Federasiyasy aumaghyndaghy últtyq qúrylymdarda isteytin jauapty qyzmetkerlermen arnayy jinalys ótkizuge úitqy boldy, oghan óz tezisterin әzirledi. Jeke kenes dep atalghan, SSRO jәne RSFSR ortalyq atqaru komiytetterining Reseydegi últtyq respublikalar men oblystardan saylanghan mýsheleri, barlyghy elu shaqty kommunist qatysqan búl jiyn Federasiya Halkomkenesi tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlovtyng basqaruymen  VSIYK-ting kezekti  sessiyasy kezinde, 1926 jylghy 12–14 qarashada ótti.

Keneske qatysushy bir top qazaq kommunisteri sóilegen sózderinde partiyanyng últtyq mýddelerdi mýldem elep-eskermey, sheksiz biylik qúryp otyrghanyn synaghan. Mәselen, Qazatkom tóraghasy Jalau Mynbaev lenindik-stalindik últ sayasatynyng ózi kuә bolyp jýrgen praktikasyna ashyq narazylyq bildirip, últtyq memlekettilikti is jýzinde nyghaytugha qajet basty talaptardy batyl tújyrymdady. Qazaq Respublikasynyng ómirge kelgenine alty jyl bolghanmen, artta qalugha sebepshi tensizdikting órship túrghanyn, partiya úiymdarynda әli kýngi birde-bir basshy-qazaq joqtyghyn, sovettik tәrtippen qabyldanghan sheshimdi partiya komiytetining op-onay búza salatynyn sheshimtaldyqpen әshkerelep, qatty syn aitty.

Osy tústa Qyzyl akademiyanyng marksizm kursynda tyndaushy bop jýrgen Súltanbek Qojanov Jeke kenestegi sózinde negizinen qoldanystaghy últ sayasatynyng kemshilikterin  ashty. Reseyding qúramyndaghy últtyq respublikalar mәdeny jәne sharuashylyq túrghydan әrtýrli dengeyde bolghandyqtan birin biri týsinbeydi, olardy órkendetu jayyndaghy sheshimder qaghaz jýzinde qalady dedi.  Predkazsik Mynbaevtyng «1923 jylghy Tórtinshi kenes sheshimderining jýzege asuy Qazaqstanda 4-aq payyz boldy» degenin eske alyp, otyrghandargha: «Sol tórt payyzdyng atalghan últ kenesine deyin-aq qogham tirshiliginde boluy yqtimal ghoy, olay emes dep kim mәlimdey alar?» – degen saual tastady. Ony QazSIYK  tóraghasynyng «týk oryndalghan joq dep auyzdy qu shóppen sýrtkendey bolmas ýshin» aitqanyn eskertip, is jýzinde eshtene istelmegenin, al partiyanyng oghan nazar audarmay kele jatqanyn, tipti birqatar jaqsy sheshim «jergilikti jerlerde keri ketirilip otyrghanyn» aityp, dәlelder keltirdi.

Búl rette Qojanov Qazrespublikadaghy baspasózde jaryq kórgen biylikti jergiliktilendiru sharalaryn, yaghny basqaru apparattarynda korenizasiya jýrgizetin komissiyanyng tóraghasy «Aleksandrov degen bir joldastyng baghdarlamalyq sózin» ashy syngha aldy.

Ol «korenizasiya jasaudy maqsat etem dep – apparatty qausatugha bolmaydy» dep jazypty. «Júrtshylyqty korenizasiyadan jiyrendiru ýshin búdan ótken jeleu tabylmas», – dedi synshy. Óitkeni sol qazaq memleketinde búl sharany jýrgizuge jauapty orys kommuniysining oiynsha, «jergiliktilendiru degeniniz – júmys atqaryp túrghan apparatty kýiretu» bolyp shyghatyn kórinedi. Maqalasynda «...әlgi Aleksandrovynyz últtardy avtonomiyalandyrudyng maqsaty respublika apparatyn mindetti týrde korenizasiyalauda emes» dep, týgeldey qazaqtar isteytin, al is qaghazdary oryssha jýrgiziletin bolystyq atqaru komiytetin mysalgha keltiredi.

Bir orysy joq bolystyng qyzmetkerlerin oryssha «sayratudyn» joly – «biylik buyndaryndaghy aleksandrovtar men olardyng júmsa júmyryghyndaghy myrqymbaylar bolystargha qújattardy orys tilinde tópey beru» bop shyqqan. Al orys tilin bilmeytin әlgi jergilikti qyzmetkerler olardy joghaltpau ýshin әdemilep tigip qoyyp otyrady, sonymen isqaghazdar qatynasy oryssha «jýrip» ketedi.

Osylardy aita kelip: «Mine, últtyq bolysta últ tilin, onyng rólin joqqa shygharushylyq kóz aldymyzda osylay oryn alyp otyr, – dedi sheshen sarkazmmen. – Últtyq mәselelerdi elemeu, elemek týgil, joqqa shygharushylyq bizding respublikamyzda – qazaqtyng sovettik avtonomiyalyq respublikasynda emin-erkin sayran salyp túr. Jәne ...el bolyp tu tikken qazaq halqynyng tilin joqqa shygharushylyqtar – ortalyqtan, kindik mekemelerden, halyq komissariattarynan  bastau aluda».

Partiya-sovet organdaryndaghy 20-shy jyldary-aq birden beleng alghan orystandyrushylyq is-әreketter kórinisining jasampaz bolyp shyqqany eshkimge qúpiya emes. Qojanov partiyanyng jaqsy sheshimi men naqty is-daghdysy arasyndaghy  aiyrmashylyqty, kózboyaushylyqty ashyp kórsete otyryp, olardy joi jolyn núsqady. Qazaq Avtonomiyasy men Resey Federasiyasy ýkimetteri arasyndaghy iskerlik qarym-qatynasta oryn alyp túrghan kemistikterdi de konstitusiyalyq qayshylyq retinde synady. Múnyng bәri shaqyrylugha tiyis Besinshi Últtar kenesinde talqylanyp, dúrys sheshimin tabatynyna ýmit artty.

Alayda Besinshi kenesti shaqyru qajettigine ózgeler jetkilikti dәrejede qoldau kórsete qoymady.  Sonda Qojanov minbege qayta kóterilip, ózining Besinshi últtar mәjilisin shaqyru qajettigin aitqany jәy ghana qarardy tolyqtyru emes, basty úsynys ekenin nygharlay qaytalady. Keneske tóraghalyq etushi «búl basqosu talqylanghan mәseleler boyynsha resmy organdarday sheshim qabyldaugha qaqyly emestigin» eskertip, mәjilis materialdary negizinde úsynystar әzirlenetini, sóitip tiyisti organdarmen kelissózder jýrgiziletini jayyndaghy pikirin jiyngha qabyldatty.

Degenmen  Qojanov alghashqy bildirgen oiynan ainymady. Partiyanyng 14-shi sezi kezinde birer últ ókili 5-shi Últtar kenesin shaqyru qajettigi jayynda jeke bastama retinde Ortalyq Komiytetke arnayy hat tapsyrghan-dy, soghan bola eshqaysysy eshqanday sógis estigen joq, demek bizding Jeke kenes te Ortalyq Komiytetting kezekti últ kenesin ótkizui kerek ekeni jayly ýzildi-kesildi týrde súray da, aita da alady dep mәlimdedi.

...Jeke kenes manyzdy úsynystar qabyldaumen qatar, partiyanyng Ortalyq Komiyteti janynan últ mәselesi jónindegi Besinshi kenesti shaqyrudyng airyqsha qajettigi turaly tilek bildirdi...

Súltanbek Qojanov Mәskeudegi Jeke keneste: «Bizding búl kenesimiz Sayasy Buro komissiyasynyng últtyq qúrylymdardan ókildik etetin mýshelerine jәrdem etuge tiyis» dep sanaytynyn jariya etken.

Búl – jiyngha qatysushy barsha kommunisting ortaq oiy-tyn, alayda Kaliniyn  komissiyasyna «últtyq qúrylymdardan ókildik etetin» mýshelerding biri, Qyzylordada Qazaq Respublikasyn basqaryp otyrghan Filipp Goloshekin múny únatpady. Únatpay, «partiyalyq tәrtipti saqtau» túrghysynan әreket etti. Sóitip, Resey Federasiyasy Zampredsovnarkomy Túrar Rysqúlovtyng tóraghalyghymen Mәskeude ótken últ ókilderining Jeke kenesine qatysqan qazaqtardy, әriyne, ózining Kremlidegi qojayynynyng jebeuimen, basqalargha ýlgi bolarlyqtay etip jazalaudy jýzege asyrdy...

Jeke kenesten on shaqty kýn ótkende,  1926 jylghy 25 qarashada bastalyp bir apta boyy jýrgen Qazólkekomnyng 3-shi plenumynda Goloshekin ózi bayandama jasady. Sonyng aldynda Buroda talqygha salyp әbden juasytyp alghan Jalau Mynbaev pen Smaghúl Sәduaqasovtyng «topshyldyqtan bastartatyny» jayynda ókinishke toly sózderin tyndatty. Sosyn Ghabbas Toghjanov ta Jeke keneske «óz betterinshe» qatysqan qazaq qayratkerlerining jauapkershiligin partiyalyq túrghyda talqylau qajettigin kótergen qaharly sózin sóiledi.

1926 jylghy 18 jeltoqsanda Qazólkekom Burosy, Qazaq ólkelik Baqylau komissiyasynyng tóralqasy jәne Halkomkenes pen Qazatkom komfraksiyalarynyng birikken mәjilisi shaqyryldy. Onda Predkazsovnarkom Nyghmet Núrmaqov minbege Jeke keneske qatysushylardy jәne Qazaqstangha «ókpeli» Qojanovty josyqsyz qaralaugha qúrylghan bayandamamen shyqty. Predkazsik Mynbaev Jeke keneske qatysqanyna ókinetinin aitty. Buro mýshesi, jauapty hatshynyng orynbasary Oraz Isaev Núrmaqovtyng bayandamasyn tolyqtyryp, Jeke kenestegi sózderi ýshin Asfendiarov, Qojanov, Mynbaevtardy synady. Birikken mәjilistegi syny baghytty taghy birneshe belgili qazaq qayratkerlerining qoldaghan sózinen keyin, talqylaudy jauapty hatshy Filipp Goloshekin qorytyndylap, Jeke keneske qatysqandargha ólkekom men ólke ýkimeti pikirimen syiyspaytyn sózderi ýshin «sybaghalaryn» berdi.

Búl talqylargha Súltanbek Qojanov «Qazaqstandaghy praktikalyq júmysta... bar bolghany 10 aiday ghana» istep, qazir ózin «Qazaqstannan ýsh myng shaqyrym qashyqtyq pen eki jyldyq uaqyt bólip» túrghandyqtan, yaghny partiyalyq esepte Mәskeude túryp, marksizm kursynda oqyp jýrgendikten, tikeley qatyspaghan. Sonda da oghan Goloshekinning óz qyzmetkerindey qarauyna oray, syrttay-aq kinә taghyldy. Sol sebepti  Bas hatshy men Qazólkekomgha jazghan hattarynda Qojanov tiyisti týsinik berdi.

Týsinikterinde «oydy ashyq aitu tәsilin jәne óz pikirindi ashyq týrde qorghau tәsilin – óz ilanymyndy partiyalyq tekseruden ótkizuding jәne óz auytqularyndy tezdetip jondyng birden bir dúrys joly dep eseptegenmin jәne әli de solay esepteymin» dey kelip, ózining Qazaqstanda qyzmet istegen shaghynda «últtyq mýddeni bәrinen joghary qonggha» tyrysqanyn, әrdayym «Ortalyq Komiytet diyrektivalaryn jýzege asyruda... birjaqtylyqpen, tek últ mәselesi boyynsha tabyndylyq kórsetip, pedanttyqpen oryndatugha» úmtylghanyn ózining qateligi ekenin moyyndady.

Sosyn «janadan shyqqan onshyldar men solshyldardyng auyl túrghyndary arasynda» júmys jýrgizulerine oray pikirin bildirdi. «Joldas Sәduaqasovtyng pozisiyasy – obektivti on, al joldas Jandosovtyng pozisiyasy obektivti sol qanat bolyp tabylady» dedi. Ózining búryn da osy eki «odaqtasynyn» kózqarastarynyng ortasyn ústanghanyn, qazir de solardyng eki ortasyndaghy baghytta ekenin aitty. «Joldastar qyzu pikir talastyrghan auyldaghy «azamat soghysy sayasaty» da, «azamattyq bitim sayasaty» da sovet qúrylysy ýshin eleuli ong nәtiyje berui mýmkin emes» ekenin aitty. «Jandosov joldastyn  – tekti feodaldardy jon» sharalaryn barsha baylargha qoldanugha shaqyruy da, «Sәduaqasov joldastyng tekti feodaldargha qarsy әreket jasau qajettigin joqqa shygharuy» da qate dep mәlimdedi.

Biraq Qojanovtyng oi-pikirining Goloshekinge esh ong әseri bolghan joq, qayta, qaytkende ony qudalay berudi oilady. Goloshekinning tapsyrmasymen Predkazsovnarkom Oraz Isaev Qyzylordadan Tashkentke 1928 jyldyng kýzinde arnayy baryp, BK(b)P Ortalyq Komiytetining Ortaaziyalyq burosy apparatyna qyzmetke kelgen Qojanovqa jolyqty.  Qoyghan súraqtaryna onyng bergen jauabyn: «Súltanbek Qojanúly qatelerin moynyna aldy. Shyndy jasyrugha, partiyany aldaugha bolmaydy» degen taqyryppen «Enbekshi qazaq» gazetine jariyalady. Qojanovtyng osy uaqytqa deyin óz pikirinen «taymay kelgenin, oghan kuә – 1927 jylghy 12 fevrali men 10 avgusta jazghan hattary» ekenin eske salyp, endi ol «barlyq qatelerin moynyna alyp otyr» dep, saltanatty týrde habarlady...

Últtyq mýddeni qorghaghysy keletinderding bas aiyptaushysy retinde Goloshekin qarashadaghy plenumda Jeke keneske qatysugha batyldary barghan Buro mýshelerin ghana emes, ózindik pikiri bar tómengi buyn qyzmetkerlerin de synaghan-dy. Qúpiya qyzmet agentterining kómegimen qolyna týsirip alghan hat negizinde Syrdariya gubatkomynyng tóraghasy Ydyrys Mústambaevty tikeley nysanagha alghan.

«Mine, taghy bir kósem, biraq ólkelik emes, guberniyalyq joldas Mústambaev... – dep habarlady ol, – ózining bir dosyna mynanday hat jazdy: «Goloshekin joldasqa eshbir jaghdayda da, eshqashan senuge bolmaydy. Qazaqstanda Ejovtyng qolymen kommunizm ornata almaysyn». Goloshekin múny «guberniyalyq dengeydegi» qyzmetkerding «kommunistik óresining tómendigine» mysal etip jariya etken bolsa kerek.

Alayda Mústambaev Qazólkekom jauapty hatshysynyng auyl sharuashylyghyn úiymdastyruda eshkimning pikirimen sanaspay, әmirshildik tәsilmen halyqtyng dәstýrli tynys-tirshiligin dóreki týrde búzuyna qarsy shyqqan. Orys sharualaryn qazaq jerine qonystandyruyn qoldamaghan. Kóshpendi júrtty kýshtep otyryqshylandyru sayasatyna, jappay újymdastyru praktikasyna syn aitqan. Partiya-sovet qyzmetkerleri arasynda ony ashyqtan-ashyq diktator dep ataghan.

Goloshekin shynynda da óz baylamyn diktatorlyq, әmirshildik tәsilmen  kýlli respublika aktiyvine moyyndatugha tyrysty. Biraq elding bәri birdey ony maqúlday bergen joq. Mәselen, ol «qojanovshyldyqty» partiya-sovet úiymdarynyng jinalystarynda talqylatyp, «partiya baghytyna qarsy top qúrushyny» júrtshylyqqa jappay aiyptatugha tyrysqanda, ataqty jazushy Sәbit Múqanovtyng әigili «Ómir mektebi» memuarynda jazghanynday, Syrdariya guberniyasy jergilikti sovetterining jinalysynda belsendilerding biri: «Qojanov emes, Goloshekin kókemning ózi gruppirovshiyk» degen maghynada sóz sóilep, qarsy shyqty...

Alayda «it ýredi, keruen kóshedi», taptyq tudy jalaulatqan bolishevizm  kótergen úrandaryn repressiyalarmen tiyanaqtap, halyqty «kommunizm jenisine» qaray senimmen bastay berdi...

***

Sóz joq, elimizde oryn alghan sayasy qughyn-sýrginderding qúrbandaryn tolyq aqtau, sonyng ishinde onyng sipaty men erekshelikterin zertteu jónindegi atqarylugha tiyis júmystar auqymy óte zor, búl ýshin әli talay uaqyt bólip, ter tógu kerek. Áytse de mәseleni qarastyru barysynda bayqalghan jәne jogharyda keltirilgen payymdargha sýienip, bolashaq týbegeyli qorytyndynyng alghashqy nobayyn  jasaugha bolatyn tәrizdi.

Bizding oiymyzsha, sovettik dәuirde oryn alghan sayasy repressiyalar tamyry qazaq elining memlekettiliginen airylyp, Resey imperiyasy otaryna ainalghan kezende jatyr. Patsha ókimetining qazaq jeri men halqynyng sanasyn otarlauda ústanghan sayasatyn, jýrgizgen amal-tәsilderin is jýzinde әdemi úrandarmen sovettik biylik jalghastyrdy. Patsha zamanynda qalyptasqan astamshylyq, ýkimet әskerining kýlli jaulap alushylyqtaryn patriotizm dep bilgen keudemsoqtyq elitasy týgil qara halqynyng da sanasyna singen «qasiyet»: ózderin basqa tekti júrttan («búratanalardan») artyq sanaushylyq, kýlli is-әreketterin «jabayylardy» órkeniyetpen qauyshtyru dep dәripteushilik, «sivilizatorlyq» rólin tym dabyrayta jalaulatushylyq, turasyn aitqanda memlekettik dәrejede ótirik sóileushilik eldi azattyq úrany ayasynda janasha biylegen  bolishevizmge de tәn boldy. Búlargha qosymsha, bolishevizm qazaq jerindegi últ mýddesin kózge ilmey, ony qorghaugha tyrysqandardy «últshyl» dep túqyrtty, is jýzinde «internasionalizm» úranymen bayyrghy orystandyru sayasatyn jýrgizdi.

Osy sipatty baghamdaghanda – mәskeulik emissarlardyng jergilikti júrttyng tilin, mentaliytetin, әdet-ghúrpyn, ómir saltyn bilmey-aq, sayasy tynys-tirshilikting bar salasynda óktemdigin jýrgizuinen Qazaqstandaghy sayasy qughyn-sýrginning ózindik erekshelikterin de dәl angharugha bolady.

Beybit Qoyshybaev,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty, Repressiya qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya mýshesi

Abai.kz