باسى: «الاش پارتياسى ادىلدىككە جاق، جەبىرلەرگە جاۋ بولدى»

جالعاسى: ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر: گولوششەكين تۋرالى...

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن باستاۋ العان جىلدارى، دالىرەك ايتقاندا 1929 جىلدىڭ كۇزىنەن وكىمەتتىڭ سولاقاي رەفورمالارىنا قارسىلىق رەتىندە رەسپۋبليكادا حالىق ەرەۋىلدەرى ورىن العانى ءمالىم. قارسىلىق قوزعالىستارى باستالاردان بۇرىن، 1928 جىلدىڭ سوڭىندا، الدە 1929 جىلدىڭ باسىندا شىمكەنت قالاسىندا «كوتەر، قازاق، باسىڭدى! (ويان، قازاق!)» ۇندەۋى پايدا بولدى. № 2370 ىستە ۇندەۋدىڭ ورىسشاعا اۋدارىلعان نۇسقاسى بار، وعان «قازاقشىلدار» ۇيىمى» دەپ قول قويىلعان. شاعىن ۇندەۋگە قازاق باسىنا تۇسكەن سوۆەتتىك سولاقاي ساياسات سالدارلارى جايىندا كۇردەلى ويلار سىيعىزىلىپ، بارشانى «سانالى التى الاش» وكىلدەرى ورىس اۆانتيۋريستەرىنە جانە ولارعا ساتىلعان قازاق حالقىنىڭ وپاسىزدارىنا قارسى اشىق ساياسي كۇرەسكە شىعۋعا شاقىرادى» دەپ جازىلىپتى.

ۇندەۋدەن تۋىندايتىن كوپ سۇراقتىڭ ەشقايسىسىنا اتالعان «ۇلتشىلدار ىسىنەن» جاۋاپ تاپپادىق. ەسەسىنە ودان ەكى جىلداي بۇرىن تۇيىندەلگەن № 011494 ءىستىڭ 3-ءشى تومىنان قىزىق ماعلۇمات كەزىكتى. ۇندەۋدىڭ ءبىر داناسى 1929 جىلدىڭ جازىندا تۇتقىندالعان ادەبيەتشى ءابدىراحمان ءبايدىلديننىڭ جەكە ارحيۆىندە ساقتالعان ەكەن. وگپۋ تەرگەۋشىسى 1929 جىلعى 6 شىلدەدە جۇرگىزگەن قوسىمشا تەرگەۋدە  تۇتقىن ءبايدىلدين شىمكەنتتە اشكەرەلەنگەن استىرتىن توپ تاراتقان بۇل ۇندەۋدىڭ ءبىر داناسىن بك(ب)پ سىرداريا وكرۋگتىك كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنەن العانىن، سەبەبى «جازۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەن ءوزىمنىڭ كىتابىما ماتەريال رەتىندە پايدالانعىم كەلگەن» ەدى دەگەن كورىنەدى.

بۇل ۇندەۋدىڭ قاتىسى بولدى ما، جوق پا، دەگەنمەن سول جىلعى كۇزدەن رەسپۋبليكادا وكىمەتتىڭ جوسىقسىز رەفورمالارىنا قارسىلىق قوزعالىسى –جەر-جەردە كوتەرىلىس وشاقتارى تۇتانعانى ءمالىم. رەپرەسسيالانعان جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ 60-شى جىلدارعى «جىلىمىقتا» اقتالماي قالۋى ونىڭ «ارنايى ۇندەۋ جازىپ، سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ تۋىنا سەبەپشى بولعاندىعىنان» دەگەن جورامال ءبىر كەزدەرى سەنىممەن ايتىلىپ ءجۇردى...

ۇندەۋ اۆتورلارى، «قازاقشىلدار» ۇيىمى مەن ونىڭ مۇشەلەرى، ۇندەۋدى تاراتۋمەن شۇعىلدانعاندار كىمدەر، ولارعا قانداي جازالاۋ شارالارى قولدانىلدى – بۇلاردى اشۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك تارماقتارى قۇجاتتارىن، سونداي-اق سول زامان ەستەلىكتەرىن مۇقيات زەرتتەۋ قاجەت-اق. سارىسۋ – سوزاق كوتەرىلىسى بولعان سىرداريا وكرۋگى كەيىن ەكى وبلىسقا: سارىسۋ اۋدانى – جامبىل، سوزاق اۋدانى – شىمكەنت (وڭتۇستىك قازاقستان، قازىرگى تۇركىستان) وبلىستارىنا ءبولىنىپ كەتكەنى ءمالىم. ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا، بالكىم،  وسى ايماقتارداعى رەسپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيالاردىڭ ماقساتتى تۇردە ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋلەرى جاردەمدەسىپ قالار.

كەڭەستىك تاريحنامادا 30-شى جىلدارعى «باندىلار قوزعالىسى» دەپ تاڭبالانعان حالىق كوتەرىلىستەرى تاريحىن تەرەڭ زەرتتەگەن تاريحشى-عالىم، عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ توپ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان مارقۇم تالاس وماربەكوۆ 1997 جىلى شىققان «20–30-جىلدارداعى قازاقستان قاسىرەتى» كىتابىندا «1929–1931 جىلدارى قازاقستاندا 372 رەت شارۋالاردىڭ بۇقارالىق باس كوتەرۋلەرى» بولعانىن، بۇل قارسىلىق ەرەۋىلدەرىنىڭ ءىس جۇزىندە «قازاق شارۋالارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى» ەكەندىگىن قۇپيا قىزمەت ماعلۇماتتارى مەن تاريحي دەرەكتەردى مولىنان كەلتىرە وتىرىپ دالەلدەگەن-ءتىن. رەسپۋبليكامىزدىڭ ءار وڭىرىندە بۇرق-بۇرق تۇتانعان ءىرى 15 كوتەرىلىستى تالداپ، ءتۇرلى رەپرەسسيالىق شاراعا تارتىلعانداردىڭ سانىن كەلتىرگەن.

كوتەرىلىسكە قاتىسىپ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى سوۆەتتىك ۇعىم انىقتاعان «باندىلىق قۇرىلىمداردا» بولعاندىقتان، 1993 جىلعى 14 ساۋىردە قابىلدانعان «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭنىڭ 6-شى بابىندا ەسكەرىلگەن «قارۋلى باندىلاردى ۇيىمداستىرۋ جانە ولار جاساعان كiسi ولتiرۋلەرگە، باسقا كۇشتەۋ ارەكەتتەرiنە قاتىسۋ» تۇجىرىمدالعان تارماق تۇرعىسىنان اقتاۋعا جاتقىزىلماعان ەدى.

بۇگىنگى تاڭداعى مىندەت – قارسىلىق شارالارىنا قاتىسقانداردىڭ «باندىلار» ەمەس، ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى كوتەرىلىسشىلەر ەكەنىن، قوزعالىستارىنىڭ ءمانى «قازاقشىلدار» ۇيىمىنىڭ سول 1929 جىلى تۋعان «كوتەر، قازاق، باسىڭدى! (ويان، قازاق!)» ۇندەۋىندە تۇجىرىمدالعانىن بايىپپەن تالداپ، ساراپتاۋ، ءسويتىپ، توقسان جىلدان استام ۋاقىت بويى بۇرمالانىپ كەلە جاتقان قوزعالىستى ءوز اتىمەن اتاۋعا قول جەتكىزۋ جانە  30-شى جىلدارعى كوتەرىلىسشىلەر حاقىندا تاريحي ادىلەتتىڭ ورناۋىنا اتسالىسۋ، ولاردىڭ ناعىز تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرى، حالىق باتىرلارى ەكەندىك­تەرىن مويىنداۋ بولىپ تابىلادى.

***

رەسپۋبليكادا 1931–1933 جىلدارى الاپات اشارشىلىق ۇدەپ، قازاق حالقى ءىس جۇزىندە ۇلتتىق اپاتقا ۇشىرادى. بوساپ قالعان جەرلەردە كونتسلاگەرلەر ورىن تەپتى. سىرتتان اكەلىپ قونىستاندىرىلعان جۇرت شىبىنشا قىرىلعان كوشپەندىلەر سۇيەگى ۇستىندە جاڭا ءومىر كورىگىن قىزدىردى. قازاقستانداعى ءامىرشىل ديكتاتوردىڭ «سانانى نيۆەليروۆكالاۋ، بىركەلكىلەندىرۋ» ۇدەرىسىن تۇتاتۋدان باستاپ، قوعامدا ۇلت ماسەلەسىن ۇمىتتىرۋدى كۇيتتەگەن كۇرت بەتبۇرىسى قاۋىپتى شەگىنە  بەتتەپ بارا جاتتى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسىرىلگەندەردى تولىق رەابيليتاتسيالاۋ ماسەلەسى بويىنشا پرەزيدەنت ارنايى قۇرعان بۇگىنگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ وسى ورايداعى ماڭىزدى مىندەتتەرى قاتارىندا سول زاماندا جاساندى ايىپ تاعىپ، جازالاۋدى جۇزەگە اسىرعانداردىڭ ىسىنە باعا بەرۋ قاجەتتىگى دە ويلاستىرىلسا ءجون بولار ەدى. شىنداپ كەلگەندە، كۇللى رەپرەسسيالىق شارالاردىڭ جانە ولاردىڭ قاسىرەتتى ناتيجەلەرىنىڭ نەگىزگى سەبەبى ۇلت مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيتىن بيلىك ءتۇرىنىڭ قازاق قوعامىنا سىرتتان اكەلىنىپ، ەرىكسىز تاڭىلۋىندا جاتقان. ەندى وسىنى اشىق ايتىپ، ءادىل قورىتىندى شىعاراتىن شاقتىڭ دا تۋعانى انىق.

وسى رەتتە بولشەۆيزم تەوريالىق تۇرعىدا جۇزەگە اسىرعان ءىس-تاجىريبەنى قىسقاشا شولا كەتەيىك. سوۆەت وكىمەتى ورناعالى ۇلت ماسەلەسى پارتيانىڭ 1921 جىلعى 10-شى جانە 1923 جىلعى 12-ءشى سەزدەرىندە قارالعان بولاتىن. اسىرەسە 17–25 ساۋىردە بولعان 12-ءشى سەزدە بەلگىلى كوممۋنيستەر لەنينگە سىلتەمە جاساپ، «ورىس ءشوۆينيزمى تۋرالى ماسەلە كۇللى ءبىزدىڭ ۇلت ساياساتىمىزداعى الفا مەن ومەگا (ياعني ۇلت ساياساتىنىڭ ەڭ نەگىزگىسى، باسى مەن اياعى –  ب.ق.) بولىپ تابىلادى»، «مۇنى ۇمىتقانداردىڭ ءبارىنىڭ ەسىنە سالىپ وتىرۋ كەرەك» دەدى. ءتۇرلى تالدامالار كەلتىرىپ، سوزدەرىن «ءبىز ۇلىورىستىق شوۆينيزم تۋرالى ماسەلەنى شەشىمدى تۇردە توتەسىنەن قويۋعا ءتيىسپىز» دەپ قورىتتى.

ستالين ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى ءوزىنىڭ  بايانداماسىنان كەيىن سويلەۋشىلەردىڭ وسى تاقىلەتتەس سوزدەرىن تالداي كەلە، سەزگە قاتىسا الماعان «ءوزىمنىڭ ۇستازىم لەنين جولداستىڭ ...«جۇمىسشى ماسەلەسىمەن سالىستىرعاندا، ۇلت ماسەلەسىنىڭ  وعان باعىنىشتىلىق ءمانى ماركس ءۇشىن كۇمان تۋعىزبايدى» دەگەن  قورىتىندىسىن ەسكە سالىپ،  «كەيبىر اقىلعا قونىمسىز تىرىسۋشىلىققا ىنتالى جولداستار مۇنىڭ ءبارىن جادتان شىعارماۋ كەرەكتىگىن» ايتتى.

دەگەنمەن ۇلت ماسەلەسى بويىنشا قابىلدانعان سەزدىڭ قارارىندا «وكتيابر رەۆوليۋتسياسى العا شىعارعان ۇلتتىق باعدارلامانى ومىرگە دۇرىس ەنگىزۋ ءۇشىن ۇلتتىق ەزگىنىڭ وتكەن كەزەڭىنەن بىزگە مۇراعا بەرىلگەن كەدەرگىلەردى جەڭۋ قاجەت» ەكەنى ايتىلدى. بۇل كەدەرگىلەر «ۇلىورىستاردىڭ باعزى بيىك دارەجەلى ارتىقشىلىق جاعدايىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمىنىڭ سارقىنشاعى» بولعاندىقتان،  ولاردىڭ «قىسقا مەرزىمدە ءبىر سوققىمەن» جويىلا قويمايتىنى اتاپ كورسەتىلدى. ويتكەنى «وسى  سارقىنشاقتار تاعى ءبىزدىڭ كىندىك جانە جەرگىلىكتى سوۆەتتىك قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ باستارىندا ءومىر سۇرۋدە، ولار  ءبىزدىڭ كىندىك جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىمىزگە ۇيا سالىپ العان... ەگەر بۇل قالدىقتار ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىمىزدىڭ پراكتيكاسىنان شەشىمدى تۇردە، ءۇزىلدى-كەسىلدى وشىرىلسە، سوندا عانا سوۆەتتىك مەملەكەت شىن مانىندە بەكەم بوپ، ونداعى حالىقتار ناعىز تۋىسقاندىق  ىنتىماقتاستىق قۇرا الادى».

ۋكراينا، بەلورۋسسيا، ءازىربايجان، تۇركىستان سەكىلدى بىرقاتار ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى جاعداي ولارداعى جۇمىسشى تابىنىڭ ەداۋىر بولىگى ۇلىورىستىق ۇلت وكىلى بولعاندىقتان كۇردەلەنىپ تۇر دەلىندى. وسى اۋدانداردا قالا مەن دەرەۆنيانىڭ، جۇمىسشى تابى مەن شارۋالاردىڭ جاقىنداسۋىنا پارتيا جانە سوۆەت ورگاندارىنداعى ۇلىورىستىق شوۆينيزم سارقىنشاقتارى كەدەرگى كەلتىرىپ جۇرگەنى ايتىلدى.

«وسىنداي جاعدايدا ورىس مادەنيەتىنىڭ ارتىقشىلىقتارى تۋرالى اڭگىمە جانە نەعۇرلىم جوعارى ورىس مادەنيەتىنىڭ نەعۇرلىم ارتتا قالعان (ۋكراين، ءازىربايجان، وزبەك، قازاق جانە باسقا) حالىقتاردىڭ  مادەنيەتتەرىن بۇلتارتپاي جەڭەتىنى جايىنداعى ەرەجەنى العا تارتۋ – ۇلىورىس ۇلتىنىڭ ۇستەمدىگىن، قوجالىعىن بەكىتۋگە ارەكەتتەنۋدىڭ ءدال ءوزى بوپ شىعادى، – دەپ تۇجىرىلىپ، – سوندىقتان دا ۇلىورىس ءشوۆينيزمى قالدىقتارىمەن شەشىمتال كۇرەس جۇرگىزۋ ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتى بولىپ تابىلادى»، – دەگەن بايلام جاسالدى.

قاراردا ۇلتشىلدىقتىڭ  ۇلىورىس شوۆينيزمىنەن قورعانۋدىڭ وزىندىك ءتۇرى ەكەنى اتاپ ايتىلىپ، ۇلتشىلدىق قالدىقتارىن ەڭسەرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ەڭ سەنىمدى قۇرال – ۇلىورىس شوۆينيزمىمەن كەسىمدى تۇردە كۇرەسۋ بولماعى اتاپ كورسەتىلدى.

12-ءشى سەزد ۇلت كوممۋنيستەرىن رەۆوليۋتسياشىلدىقپەن جاسامپاز ىستەر جاساۋعا قۇلشىندىردى. سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ 1928 جىلعى قاڭتاردا ماسكەۋلىك «بولشەۆيك» جۋرنالىندا جاريالانعان «ۇلتتار جانە ۇلت ادامدارى تۋرالى» اتتى ايگىلى ماقالاسىندا ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ پارتيالىق باسشىلىعى  تاجىريبەسىندە بوي كورسەتىپ تۇرعان كەلەڭسىزدىكتەردى سىناۋى وسى پارتسەزدىڭ شەشىمدەرىن باسشىلىققا العانىنان ەدى. سوندا ونىڭ «بۋرجۋازيالىق دەموكراتيانى اڭساعان» دەپ تابىلعان كوزقاراسى باسىنا بالە بولىپ، پارتيالىق تەزگە ءتۇستى، تاشكەنتتەگى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلىعى قىزمەتىنەن قۋىلدى.

جالپى، سوۆەتتىك كىندىك بيلىك 12-ءشى سەزگە سۇيەنگەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ تىم ەركىنسۋىنە  شەك قويۋدى بىردەن ويلاستىرعان-تىن. سول 1923 جىلى، سەزدەن كەيىن قىرىق شاقتى عانا كۇن وتكەندە،  رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ۇلت رەسپۋبليكالارى مەن وبلىستارىندا ىستەيتىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردى ارنايى ماجىلىسكە شاقىردى.

تاريحتا ءتورتىنشى كەڭەس دەپ اتالىپ جۇرگەن بۇل جيىن ماسكەۋدە 1923 جىلعى 8–12 ماۋسىم ارالىعىندا ءوتتى.  ءتورتىنشى كەڭەس «12-ءشى پارتسەزدىڭ ۇلت ماسەلەسى بويىنشا پوزيتسياسىنان اۋىتقۋلارمەن» كۇرەسۋ جولىن قاراستىرۋدى ماقسات ەتتى.  كورنەكى ۇلگى ەتىپ، قۇپيا پوليتسيا تۇتقىنداعان بەلسەندى تاتار كوممۋنيسى ميرسايد سۇلتانعاليەۆتىڭ ماسەلەسىن قارادى.

ستالين بۇحارادا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن باشقۇرت قايراتكەرى زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىستا بولدىڭ، حات الىپ تۇردىڭ دەپ، تۇركىستاندىق كوممۋنيست تۇرار رىسقۇلوۆتى سىنادى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا پاتشا زامانىنداعى ماڭدايشالىق جارنامالاردىڭ وزگەرتىلۋىنەن باسقا ەشتەڭە ىستەلگەن جوق دەگەن تاعى ءبىر تۇركىستاندىق كوممۋنيست سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ سوزىنە وراي، «ەگەر ولاي بولسا – ءبىز باسماشىلاردى ەمەس، باسماشىلار ءبىزدى سوتتاۋ كەرەك قوي» دەپ، قوجانوۆتىڭ وسىناۋ جەتە ويلاستىرىلماعان ءوز پىكىرىن قايتا قاراۋى كەرەكتىگىنە نۇسقادى...

ايتسە دە، اسىرە ساياساتپەن قانشاما ارلەنسە دە، جاريالى ۋادەلەر مەن ولاردىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا ورىندالۋى اراسىنداعى قايشىلىقتار ەرىكسىز كوزگە ۇراتىن. سوندىقتان دا بيلەۋشى پارتيا ونى مۇلدەم ەلەۋسىز قالدىرا المادى.

رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسى  1926 جىلعى  3 شىلدەدە ارنايى كوميسسيا قۇردى. سسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ميحايل كالينين باسقاراتىن وسى كوميسسياعا وكتيابر ازات ەتتى دەلىنەتىن ۇلتتاردىڭ تۇبەگەيلى مۇددەلەرىنىڭ شەشىلۋى بارىسىنا بايلانىستى قوردالانىپ قالعان ءتۇيىندى ماسەلەلەردى زەرتتەپ، ءتيىستى ۇسىنىستار ازىرلەۋ تاپسىرىلدى. بىراق ۇلت ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋ دەڭگەيىن سارالاۋعا ءتيىس بۇل كوميسسيا قۇرامىنا قازاقستاننان ەشبىر قازاق قايراتكەرى مۇشەلىككە تارتىلماي، تەك فيليپپ گولوششەكين عانا كىرگىزىلدى. مۇنداي ارەكەتپەن كوممۋنيستىك كىندىك بيلىكتىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن جارىلقاپ- جارىتپايتىنى كىم-كىمگە دە ايان-تىن. سول سەبەپتى ۇلت كوممۋنيستەرى ءوز تاراپتارىنان ساياسي بيۋرو قۇرعان كالينين كوميسسياسىنا مەيلىنشە بىلىكتى وي قوسۋ ارقىلى جاردەمدەسۋدى كوزدەدى.

سونداي ماقساتپەن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (ۆتسيك) تورالقاسىنىڭ اپپاراتىنداعى ۇلتتار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سانجار اسفەندياروۆ رەسەي فەدەراتسياسى اۋماعىنداعى ۇلتتىق قۇرىلىمداردا ىستەيتىن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن ارنايى جينالىس وتكىزۋگە ۇيتقى بولدى، وعان ءوز تەزيستەرىن ازىرلەدى. جەكە كەڭەس دەپ اتالعان، سسرو جانە رسفسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ رەسەيدەگى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردان سايلانعان مۇشەلەرى، بارلىعى ەلۋ شاقتى كوممۋنيست قاتىسقان بۇل جيىن فەدەراتسيا حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ باسقارۋىمەن  ۆتسيك-ءتىڭ كەزەكتى  سەسسياسى كەزىندە، 1926 جىلعى 12–14 قاراشادا ءوتتى.

كەڭەسكە قاتىسۋشى ءبىر توپ قازاق كوممۋنيستەرى سويلەگەن سوزدەرىندە پارتيانىڭ ۇلتتىق مۇددەلەردى مۇلدەم ەلەپ-ەسكەرمەي، شەكسىز بيلىك قۇرىپ وتىرعانىن سىناعان. ماسەلەن، قازاتكوم توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ لەنيندىك-ستاليندىك ۇلت ساياساتىنىڭ ءوزى كۋا بولىپ جۇرگەن پراكتيكاسىنا اشىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى ءىس جۇزىندە نىعايتۋعا قاجەت باستى تالاپتاردى باتىل تۇجىرىمدادى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ومىرگە كەلگەنىنە التى جىل بولعانمەن، ارتتا قالۋعا سەبەپشى تەڭسىزدىكتىڭ ءورشىپ تۇرعانىن، پارتيا ۇيىمدارىندا ءالى كۇنگى بىردە-ءبىر باسشى-قازاق جوقتىعىن، سوۆەتتىك تارتىپپەن قابىلدانعان شەشىمدى پارتيا كوميتەتىنىڭ وپ-وڭاي بۇزا سالاتىنىن شەشىمتالدىقپەن اشكەرەلەپ، قاتتى سىن ايتتى.

وسى تۇستا قىزىل اكادەميانىڭ ماركسيزم كۋرسىندا تىڭداۋشى بوپ جۇرگەن سۇلتانبەك قوجانوۆ جەكە كەڭەستەگى سوزىندە نەگىزىنەن قولدانىستاعى ۇلت ساياساتىنىڭ كەمشىلىكتەرىن  اشتى. رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مادەني جانە شارۋاشىلىق تۇرعىدان ءارتۇرلى دەڭگەيدە بولعاندىقتان ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيدى، ولاردى وركەندەتۋ جايىنداعى شەشىمدەر قاعاز جۇزىندە قالادى دەدى.  پرەدكازتسيك مىڭباەۆتىڭ «1923 جىلعى ءتورتىنشى كەڭەس شەشىمدەرىنىڭ جۇزەگە اسۋى قازاقستاندا 4-اق پايىز بولدى» دەگەنىن ەسكە الىپ، وتىرعاندارعا: «سول ءتورت پايىزدىڭ اتالعان ۇلت كەڭەسىنە دەيىن-اق قوعام تىرشىلىگىندە بولۋى ىقتيمال عوي، ولاي ەمەس دەپ كىم مالىمدەي الار؟» – دەگەن ساۋال تاستادى. ونى قازتسيك  توراعاسىنىڭ «تۇك ورىندالعان جوق دەپ اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتكەندەي بولماس ءۇشىن» ايتقانىن ەسكەرتىپ، ءىس جۇزىندە ەشتەڭە ىستەلمەگەنىن، ال پارتيانىڭ وعان نازار اۋدارماي كەلە جاتقانىن، ءتىپتى بىرقاتار جاقسى شەشىم «جەرگىلىكتى جەرلەردە كەرى كەتىرىلىپ وتىرعانىن» ايتىپ، دالەلدەر كەلتىردى.

بۇل رەتتە قوجانوۆ قازرەسپۋبليكاداعى باسپاسوزدە جارىق كورگەن بيلىكتى جەرگىلىكتىلەندىرۋ شارالارىن، ياعني باسقارۋ اپپاراتتارىندا كورەنيزاتسيا جۇرگىزەتىن كوميسسيانىڭ توراعاسى «الەكساندروۆ دەگەن ءبىر جولداستىڭ باعدارلامالىق ءسوزىن» اششى سىنعا الدى.

ول «كورەنيزاتسيا جاساۋدى ماقسات ەتەم دەپ – اپپاراتتى قاۋساتۋعا بولمايدى» دەپ جازىپتى. «جۇرتشىلىقتى كورەنيزاتسيادان جيرەندىرۋ ءۇشىن بۇدان وتكەن جەلەۋ تابىلماس»، – دەدى سىنشى. ويتكەنى سول قازاق مەملەكەتىندە بۇل شارانى جۇرگىزۋگە جاۋاپتى ورىس كوممۋنيسىنىڭ ويىنشا، «جەرگىلىكتىلەندىرۋ دەگەنىڭىز – جۇمىس اتقارىپ تۇرعان اپپاراتتى كۇيرەتۋ» بولىپ شىعاتىن كورىنەدى. ماقالاسىندا «...الگى الەكساندروۆىڭىز ۇلتتاردى اۆتونوميالاندىرۋدىڭ ماقساتى رەسپۋبليكا اپپاراتىن مىندەتتى تۇردە كورەنيزاتسيالاۋدا ەمەس» دەپ، تۇگەلدەي قازاقتار ىستەيتىن، ال ءىس قاعازدارى ورىسشا جۇرگىزىلەتىن بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىن مىسالعا كەلتىرەدى.

ءبىر ورىسى جوق بولىستىڭ قىزمەتكەرلەرىن ورىسشا «سايراتۋدىڭ» جولى – «بيلىك بۋىندارىنداعى الەكساندروۆتار مەن ولاردىڭ جۇمسا جۇمىرىعىنداعى مىرقىمبايلار بولىستارعا قۇجاتتاردى ورىس تىلىندە توپەي بەرۋ» بوپ شىققان. ال ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن الگى جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەر ولاردى جوعالتپاۋ ءۇشىن ادەمىلەپ تىگىپ قويىپ وتىرادى، سونىمەن ىسقاعازدار قاتىناسى ورىسشا «ءجۇرىپ» كەتەدى.

وسىلاردى ايتا كەلىپ: «مىنە، ۇلتتىق بولىستا ۇلت ءتىلىن، ونىڭ ءرولىن جوققا شىعارۋشىلىق كوز الدىمىزدا وسىلاي ورىن الىپ وتىر، – دەدى شەشەن ساركازممەن. – ۇلتتىق ماسەلەلەردى ەلەمەۋ، ەلەمەك تۇگىل، جوققا شىعارۋشىلىق ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا – قازاقتىڭ سوۆەتتىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىندا ەمىن-ەركىن سايران سالىپ تۇر. جانە ...ەل بولىپ تۋ تىككەن قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن جوققا شىعارۋشىلىقتار – ورتالىقتان، كىندىك مەكەمەلەردەن، حالىق كوميسسارياتتارىنان  باستاۋ الۋدا».

پارتيا-سوۆەت ورگاندارىنداعى 20-شى جىلدارى-اق بىردەن بەلەڭ العان ورىستاندىرۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەر كورىنىسىنىڭ جاسامپاز بولىپ شىققانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. قوجانوۆ پارتيانىڭ جاقسى شەشىمى مەن ناقتى ءىس-داعدىسى اراسىنداعى  ايىرماشىلىقتى، كوزبوياۋشىلىقتى اشىپ كورسەتە وتىرىپ، ولاردى جويۋ جولىن نۇسقادى. قازاق اۆتونومياسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى ىسكەرلىك قارىم-قاتىناستا ورىن الىپ تۇرعان كەمىستىكتەردى دە كونستيتۋتسيالىق قايشىلىق رەتىندە سىنادى. مۇنىڭ ءبارى شاقىرىلۋعا ءتيىس بەسىنشى ۇلتتار كەڭەسىندە تالقىلانىپ، دۇرىس شەشىمىن تاباتىنىنا ءۇمىت ارتتى.

الايدا بەسىنشى كەڭەستى شاقىرۋ قاجەتتىگىنە وزگەلەر جەتكىلىكتى دارەجەدە قولداۋ كورسەتە قويمادى.  سوندا قوجانوۆ مىنبەگە قايتا كوتەرىلىپ، ءوزىنىڭ بەسىنشى ۇلتتار ءماجىلىسىن شاقىرۋ قاجەتتىگىن ايتقانى ءجاي عانا قاراردى تولىقتىرۋ ەمەس، باستى ۇسىنىس ەكەنىن نىعارلاي قايتالادى. كەڭەسكە توراعالىق ەتۋشى «بۇل باسقوسۋ تالقىلانعان ماسەلەلەر بويىنشا رەسمي ورگاندارداي شەشىم قابىلداۋعا قاقىلى ەمەستىگىن» ەسكەرتىپ، ءماجىلىس ماتەريالدارى نەگىزىندە ۇسىنىستار ازىرلەنەتىنى، ءسويتىپ ءتيىستى ورگاندارمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلەتىنى جايىنداعى پىكىرىن جيىنعا قابىلداتتى.

دەگەنمەن  قوجانوۆ العاشقى بىلدىرگەن ويىنان اينىمادى. پارتيانىڭ 14-ءشى سەزى كەزىندە بىرەر ۇلت وكىلى 5-ءشى ۇلتتار كەڭەسىن شاقىرۋ قاجەتتىگى جايىندا جەكە باستاما رەتىندە ورتالىق كوميتەتكە ارنايى حات تاپسىرعان-دى، سوعان بولا ەشقايسىسى ەشقانداي سوگىس ەستىگەن جوق، دەمەك ءبىزدىڭ جەكە كەڭەس تە ورتالىق كوميتەتتىڭ كەزەكتى ۇلت كەڭەسىن وتكىزۋى كەرەك ەكەنى جايلى ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە سۇراي دا، ايتا دا الادى دەپ مالىمدەدى.

...جەكە كەڭەس ماڭىزدى ۇسىنىستار قابىلداۋمەن قاتار، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى جانىنان ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى بەسىنشى كەڭەستى شاقىرۋدىڭ ايرىقشا قاجەتتىگى تۋرالى تىلەك ءبىلدىردى...

سۇلتانبەك قوجانوۆ ماسكەۋدەگى جەكە كەڭەستە: «ءبىزدىڭ بۇل كەڭەسىمىز ساياسي بيۋرو كوميسسياسىنىڭ ۇلتتىق قۇرىلىمداردان وكىلدىك ەتەتىن مۇشەلەرىنە جاردەم ەتۋگە ءتيىس» دەپ سانايتىنىن جاريا ەتكەن.

بۇل – جيىنعا قاتىسۋشى بارشا كوممۋنيستىڭ ورتاق ويى-تىن، الايدا كالينين  كوميسسياسىنا «ۇلتتىق قۇرىلىمداردان وكىلدىك ەتەتىن» مۇشەلەردىڭ ءبىرى، قىزىلوردادا قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارىپ وتىرعان فيليپپ گولوششەكين مۇنى ۇناتپادى. ۇناتپاي، «پارتيالىق ءتارتىپتى ساقتاۋ» تۇرعىسىنان ارەكەت ەتتى. ءسويتىپ، رەسەي فەدەراتسياسى زامپرەدسوۆناركومى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ توراعالىعىمەن ماسكەۋدە وتكەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ جەكە كەڭەسىنە قاتىسقان قازاقتاردى، ارينە، ءوزىنىڭ كرەملدەگى قوجايىنىنىڭ جەبەۋىمەن، باسقالارعا ۇلگى بولارلىقتاي ەتىپ جازالاۋدى جۇزەگە اسىردى...

جەكە كەڭەستەن ون شاقتى كۇن وتكەندە،  1926 جىلعى 25 قاراشادا باستالىپ ءبىر اپتا بويى جۇرگەن قازولكەكومنىڭ 3-ءشى پلەنۋمىندا گولوششەكين ءوزى بايانداما جاسادى. سونىڭ الدىندا بيۋرودا تالقىعا سالىپ ابدەن جۋاسىتىپ العان جالاۋ مىڭباەۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ «توپشىلدىقتان باستارتاتىنى» جايىندا وكىنىشكە تولى سوزدەرىن تىڭداتتى. سوسىن عابباس توعجانوۆ تا جەكە كەڭەسكە «ءوز بەتتەرىنشە» قاتىسقان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن پارتيالىق تۇرعىدا تالقىلاۋ قاجەتتىگىن كوتەرگەن قاھارلى ءسوزىن سويلەدى.

1926 جىلعى 18 جەلتوقساندا قازولكەكوم بيۋروسى، قازاق ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ تورالقاسى جانە حالكومكەڭەس پەن قازاتكوم كومفراكتسيالارىنىڭ بىرىككەن ءماجىلىسى شاقىرىلدى. وندا پرەدكازسوۆناركوم نىعمەت نۇرماقوۆ مىنبەگە جەكە كەڭەسكە قاتىسۋشىلاردى جانە قازاقستانعا «وكپەلى» قوجانوۆتى جوسىقسىز قارالاۋعا قۇرىلعان باياندامامەن شىقتى. پرەدكازتسيك مىڭباەۆ جەكە كەڭەسكە قاتىسقانىنا وكىنەتىنىن ايتتى. بيۋرو مۇشەسى، جاۋاپتى حاتشىنىڭ ورىنباسارى وراز يساەۆ نۇرماقوۆتىڭ بايانداماسىن تولىقتىرىپ، جەكە كەڭەستەگى سوزدەرى ءۇشىن اسفەندياروۆ، قوجانوۆ، مىڭباەۆتاردى سىنادى. بىرىككەن ماجىلىستەگى سىني باعىتتى تاعى بىرنەشە بەلگىلى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ قولداعان سوزىنەن كەيىن، تالقىلاۋدى جاۋاپتى حاتشى فيليپپ گولوششەكين قورىتىندىلاپ، جەكە كەڭەسكە قاتىسقاندارعا ولكەكوم مەن ولكە ۇكىمەتى پىكىرىمەن سىيىسپايتىن سوزدەرى ءۇشىن «سىباعالارىن» بەردى.

بۇل تالقىلارعا سۇلتانبەك قوجانوۆ «قازاقستانداعى پراكتيكالىق جۇمىستا... بار بولعانى 10 ايداي عانا» ىستەپ، قازىر ءوزىن «قازاقستاننان ءۇش مىڭ شاقىرىم قاشىقتىق پەن ەكى جىلدىق ۋاقىت ءبولىپ» تۇرعاندىقتان، ياعني پارتيالىق ەسەپتە ماسكەۋدە تۇرىپ، ماركسيزم كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندىكتەن، تىكەلەي قاتىسپاعان. سوندا دا وعان گولوششەكيننىڭ ءوز قىزمەتكەرىندەي قاراۋىنا وراي، سىرتتاي-اق كىنا تاعىلدى. سول سەبەپتى  باس حاتشى مەن قازولكەكومعا جازعان حاتتارىندا قوجانوۆ ءتيىستى تۇسىنىك بەردى.

تۇسىنىكتەرىندە «ويدى اشىق ايتۋ ءتاسىلىن جانە ءوز پىكىرىڭدى اشىق تۇردە قورعاۋ ءتاسىلىن – ءوز يلانىمىڭدى پارتيالىق تەكسەرۋدەن وتكىزۋدىڭ جانە ءوز اۋىتقۋلارىڭدى تەزدەتىپ جويۋدىڭ بىردەن ءبىر دۇرىس جولى دەپ ەسەپتەگەنمىن جانە ءالى دە سولاي ەسەپتەيمىن» دەي كەلىپ، ءوزىنىڭ قازاقستاندا قىزمەت ىستەگەن شاعىندا «ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن جوعارى قويۋعا» تىرىسقانىن، ءاردايىم «ورتالىق كوميتەت ديرەكتيۆالارىن جۇزەگە اسىرۋدا... بىرجاقتىلىقپەن، تەك ۇلت ماسەلەسى بويىنشا تابىندىلىق كورسەتىپ، پەدانتتىقپەن ورىنداتۋعا» ۇمتىلعانىن ءوزىنىڭ قاتەلىگى ەكەنىن مويىندادى.

سوسىن «جاڭادان شىققان وڭشىلدار مەن سولشىلداردىڭ اۋىل تۇرعىندارى اراسىندا» جۇمىس جۇرگىزۋلەرىنە وراي پىكىرىن ءبىلدىردى. «جولداس سادۋاقاسوۆتىڭ پوزيتسياسى – وبەكتيۆتى وڭ، ال جولداس جاندوسوۆتىڭ پوزيتسياسى وبەكتيۆتى سول قانات بولىپ تابىلادى» دەدى. ءوزىنىڭ بۇرىن دا وسى ەكى «وداقتاسىنىڭ» كوزقاراستارىنىڭ ورتاسىن ۇستانعانىن، قازىر دە سولاردىڭ ەكى ورتاسىنداعى باعىتتا ەكەنىن ايتتى. «جولداستار قىزۋ پىكىر تالاستىرعان اۋىلداعى «ازامات سوعىسى ساياساتى» دا، «ازاماتتىق ءبىتىم ساياساتى» دا سوۆەت قۇرىلىسى ءۇشىن ەلەۋلى وڭ ناتيجە بەرۋى مۇمكىن ەمەس» ەكەنىن ايتتى. «جاندوسوۆ جولداستىڭ  – تەكتى فەودالداردى جويۋ» شارالارىن بارشا بايلارعا قولدانۋعا شاقىرۋى دا، «سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ تەكتى فەودالدارعا قارسى ارەكەت جاساۋ قاجەتتىگىن جوققا شىعارۋى» دا قاتە دەپ مالىمدەدى.

بىراق قوجانوۆتىڭ وي-پىكىرىنىڭ گولوششەكينگە ەش وڭ اسەرى بولعان جوق، قايتا، قايتكەندە ونى قۋدالاي بەرۋدى ويلادى. گولوششەكيننىڭ تاپسىرماسىمەن پرەدكازسوۆناركوم وراز يساەۆ قىزىلوردادان تاشكەنتكە 1928 جىلدىڭ كۇزىندە ارنايى بارىپ، بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتاازيالىق بيۋروسى اپپاراتىنا قىزمەتكە كەلگەن قوجانوۆقا جولىقتى.  قويعان سۇراقتارىنا ونىڭ بەرگەن جاۋابىن: «سۇلتانبەك قوجانۇلى قاتەلەرىن موينىنا الدى. شىندى جاسىرۋعا، پارتيانى الداۋعا بولمايدى» دەگەن تاقىرىپپەن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە جاريالادى. قوجانوۆتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز پىكىرىنەن «تايماي كەلگەنىن، وعان كۋا – 1927 جىلعى 12 فەۆرال مەن 10 اۆگۋستا جازعان حاتتارى» ەكەنىن ەسكە سالىپ، ەندى ول «بارلىق قاتەلەرىن موينىنا الىپ وتىر» دەپ، سالتاناتتى تۇردە حابارلادى...

ۇلتتىق مۇددەنى قورعاعىسى كەلەتىندەردىڭ باس ايىپتاۋشىسى رەتىندە گولوششەكين قاراشاداعى پلەنۋمدا جەكە كەڭەسكە قاتىسۋعا باتىلدارى بارعان بيۋرو مۇشەلەرىن عانا ەمەس، وزىندىك پىكىرى بار تومەنگى بۋىن قىزمەتكەرلەرىن دە سىناعان-دى. قۇپيا قىزمەت اگەنتتەرىنىڭ كومەگىمەن قولىنا ءتۇسىرىپ العان حات نەگىزىندە سىرداريا گۋباتكومىنىڭ توراعاسى ىدىرىس مۇستامباەۆتى تىكەلەي نىساناعا العان.

«مىنە، تاعى ءبىر كوسەم، بىراق ولكەلىك ەمەس، گۋبەرنيالىق جولداس مۇستامباەۆ... – دەپ حابارلادى ول، – ءوزىنىڭ ءبىر دوسىنا مىنانداي حات جازدى: «گولوششەكين جولداسقا ەشبىر جاعدايدا دا، ەشقاشان سەنۋگە بولمايدى. قازاقستاندا ەجوۆتىڭ قولىمەن كوممۋنيزم ورناتا المايسىڭ». گولوششەكين مۇنى «گۋبەرنيالىق دەڭگەيدەگى» قىزمەتكەردىڭ «كوممۋنيستىك ورەسىنىڭ تومەندىگىنە» مىسال ەتىپ جاريا ەتكەن بولسا كەرەك.

الايدا مۇستامباەۆ قازولكەكوم جاۋاپتى حاتشىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋدا ەشكىمنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاي، امىرشىلدىك تاسىلمەن حالىقتىڭ ءداستۇرلى تىنىس-تىرشىلىگىن دورەكى تۇردە بۇزۋىنا قارسى شىققان. ورىس شارۋالارىن قازاق جەرىنە قونىستاندىرۋىن قولداماعان. كوشپەندى جۇرتتى كۇشتەپ وتىرىقشىلاندىرۋ ساياساتىنا، جاپپاي ۇجىمداستىرۋ پراكتيكاسىنا سىن ايتقان. پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرى اراسىندا ونى اشىقتان-اشىق ديكتاتور دەپ اتاعان.

گولوششەكين شىنىندا دا ءوز بايلامىن ديكتاتورلىق، امىرشىلدىك تاسىلمەن  كۇللى رەسپۋبليكا اكتيۆىنە مويىنداتۋعا تىرىستى. بىراق ەلدىڭ ءبارى بىردەي ونى ماقۇلداي بەرگەن جوق. ماسەلەن، ول «قوجانوۆشىلدىقتى» پارتيا-سوۆەت ۇيىمدارىنىڭ جينالىستارىندا تالقىلاتىپ، «پارتيا باعىتىنا قارسى توپ قۇرۋشىنى» جۇرتشىلىققا جاپپاي ايىپتاتۋعا تىرىسقاندا، اتاقتى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ايگىلى «ءومىر مەكتەبى» مەمۋارىندا جازعانىنداي، سىرداريا گۋبەرنياسى جەرگىلىكتى سوۆەتتەرىنىڭ جينالىسىندا بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى: «قوجانوۆ ەمەس، گولوششەكين كوكەمنىڭ ءوزى گرۋپپيروۆششيك» دەگەن ماعىنادا ءسوز سويلەپ، قارسى شىقتى...

الايدا «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى»، تاپتىق تۋدى جالاۋلاتقان بولشەۆيزم  كوتەرگەن ۇراندارىن رەپرەسسيالارمەن تياناقتاپ، حالىقتى «كوممۋنيزم جەڭىسىنە» قاراي سەنىممەن باستاي بەردى...

***

ءسوز جوق، ەلىمىزدە ورىن العان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ، سونىڭ ىشىندە ونىڭ سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ جونىندەگى اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىستار اۋقىمى وتە زور، بۇل ءۇشىن ءالى تالاي ۋاقىت ءبولىپ، تەر توگۋ كەرەك. ايتسە دە ماسەلەنى قاراستىرۋ بارىسىندا بايقالعان جانە جوعارىدا كەلتىرىلگەن پايىمدارعا سۇيەنىپ، بولاشاق تۇبەگەيلى قورىتىندىنىڭ العاشقى نوبايىن  جاساۋعا بولاتىن ءتارىزدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سوۆەتتىك داۋىردە ورىن العان ساياسي رەپرەسسيالار تامىرى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنەن ايرىلىپ، رەسەي يمپەرياسى وتارىنا اينالعان كەزەڭدە جاتىر. پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق جەرى مەن حالقىنىڭ ساناسىن وتارلاۋدا ۇستانعان ساياساتىن، جۇرگىزگەن امال-تاسىلدەرىن ءىس جۇزىندە ادەمى ۇراندارمەن سوۆەتتىك بيلىك جالعاستىردى. پاتشا زامانىندا قالىپتاسقان استامشىلىق، ۇكىمەت اسكەرىنىڭ كۇللى جاۋلاپ الۋشىلىقتارىن پاتريوتيزم دەپ بىلگەن كەۋدەمسوقتىق ەليتاسى تۇگىل قارا حالقىنىڭ دا ساناسىنا سىڭگەن «قاسيەت»: وزدەرىن باسقا تەكتى جۇرتتان («بۇراتانالاردان») ارتىق ساناۋشىلىق، كۇللى ءىس-ارەكەتتەرىن «جابايىلاردى» وركەنيەتپەن قاۋىشتىرۋ دەپ دارىپتەۋشىلىك، «تسيۆيليزاتورلىق» ءرولىن تىم دابىرايتا جالاۋلاتۋشىلىق، تۋراسىن ايتقاندا مەملەكەتتىك دارەجەدە وتىرىك سويلەۋشىلىك ەلدى ازاتتىق ۇرانى اياسىندا جاڭاشا بيلەگەن  بولشەۆيزمگە دە ءتان بولدى. بۇلارعا قوسىمشا، بولشەۆيزم قازاق جەرىندەگى ۇلت مۇددەسىن كوزگە ىلمەي، ونى قورعاۋعا تىرىسقانداردى «ۇلتشىل» دەپ تۇقىرتتى، ءىس جۇزىندە «ينتەرناتسيوناليزم» ۇرانىمەن بايىرعى ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى.

وسى سيپاتتى باعامداعاندا – ماسكەۋلىك ەميسسارلاردىڭ جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ءتىلىن، مەنتاليتەتىن، ادەت-عۇرپىن، ءومىر سالتىن بىلمەي-اق، ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتىڭ بار سالاسىندا وكتەمدىگىن جۇرگىزۋىنەن قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن دە ءدال اڭعارۋعا بولادى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz