Aruaghyn ardaqtaghan qazaqqa múnyng qaysysy búiyrar eken

Islam dinining iman keltiretin sharttarynyng biri aqyretting baryna senu jәne qiyamet kýnge iman keltiru. Islam myna fәny dýnie bir kýni typ-tipyl bolyp joghalady,tirshilik ataulynyng bәri óz tynysyn birjolata toqtatady, biraq adamnyng ruhy mәngi ómir sýredi dep qaraydy. Al búryn jәne keyin ómirden ozghandar qiyamet kýni qayta tirilip, mahshargha qaray jýgiredi jәne barlyq adam balasy týregelip túrady delinedi. «Qúran kәrimde»: «Búdan keyin әriyne sender ólesinder»; «Sosyn sender qiyamet kýni, kýdiksiz tiriltilesinder» [1]. «Qiyamet kýni keybir jýzder jarqyldap»; «Rabbyna qaraydy»; «Ol kýni, keybir jýzder tomsaruda bolady»; «Ózine bel ýzetin qinau jasalady dep oilaydy» [2]. Demek. qiyamet kýni әrbir pendening bú dýniyede jasaghan jaqsy-jaman is-әreketteri sol kýni tarazylanyp, aq-qarasy anyqtalyp әdil jaza beriletin bolady.

Islam dini jalpy bú dýniyege syny kózqaraspen qarap, adamdardyng «eki dýniyede de baqytty boluyn» tilese de, aqiqatyna kelgende, fany dýniyeni uaqytsha, jalghan, adamnyng synaq alany, al bahy dýniyeni mәngilik túraghy sanaydy. Eger adamdar fany dýniyede Allanyng pәrmenine boyynyp, paryzdaryn mýltiksiz oryndap, dúrys jolda jýrip, sauatty ister kóp jasaytyn bolsa, bahy dýniyege barghanda Allanyng shapaghatyna bólinip, qiyamet kýni bolatyn súraqtan keyin olargha Jannattyng esigi aiqara ashylady. «Rabbylaryna qarsy keluden saqsynghandar, top-top Jannatqa joldanady. Sonday-aq olar oghan barghanda onyng esikteri ashylady. Olargha onyng saqshylary: «Senderge sәlem. Qosh keldinder, Jannatqa mәngi qalatyn týrde kirinder» deydi [3]. «Endeshe, Rabbylarynnyng qay nyghymetterin ótirik deysinder? Rabbynyng húzyryna shyghudan qoryqqan kisige eki beyish bar» [4]. Eger bú dýniyede jaman ister jasaghan, yaghny islam dinin jasyngha shygharyp, odan bet búrghandar ayausyz jazalanyp, Jahannamgha tastalyp, mәngilik azapta qalady delinedi.

                                                   Jannat  

Olay bolsa islam dininde aitylatyn Jannat qanday meken, al Jahannam shy? Búl ekuin bilu ýshin islamnyng qasiyetti kitaby «Qúran kәrimge» sýienip birge izdenip kórelik. Onda aldymen pende o dýniyege barghanda janyn mәngilik rahatqa bóleytin Jannattqa toqtalayyq.

«Tәuratta» Jannat alghashynda Adam ata men Hau ana túryp, keyin kýnәlary ýshin quylghan ghajayyp bau-baqsha týrinde surettelgen, «Injilde» Jannat turaly týsinik dinge senushilerding ólgennen keyin qaytyp oralatyn orny retinde sipattalghan. Kópetegen dinderde Jannat rahaty kýnaharlardyng Jahannamda tartatyn azabyna qarama-qarsy qoyylady. Al Jannat islam dininde adal mýminderding mәngilik mekeni retinde suretteledi.

«Qúran kәrimde» Jannat turaly ayattar óte kóp, búl ayattardy oqyp otyrsanyz óte kórkem surettelgen tamasha ortagha kez bolasyz. Taqualar búl mekenge baru ýshin ómir baqy dayyndalady, ony armandaydy, oghan barugha asyghady. «Rabbylarynnyng jarylqauyna jәne taqualar ýshin әzirlengen, kendigi jer men kóktey Jannatqa jarysyndar» [5]; «Rabbylarynnan jarylqaugha jәne kendigi jer men kókting kendigindey; Allagha, Elshisine iman keltirgender ýshin әzirlengen Jannatqa jarysyndar. Ol Alla (T.) nyng mәrhameti. Ony qalaghan kisisine beredi» [6] deydi.

Jannattyng segiz týri bolyp, ol óte әdemi jәne tynysh meken bolyp, barlyq jeri jap-jasyl aghashtarmen kómkerilip jyl boyy kólenkesin týsirip túrady. Búlaqtar jәne ózender toqtausyz aghyp túrady, «Sonday taqualargha uәde etilgen jannatyng mysaly: Onda esh búzylmaytyn ózen sular, dәmi ózgermeytin sýtten ózender, ishushilerge dәmdi araqtan ózender jәne baldan ózender, sonday-aq onda olargha әr týrli jemis әri Rabbylaryynan jarylqau bar; (búlar), jahannamda mәngi qalyp qaynar su ishkizilip, ishekteri turalghan bireumen teng be?» [7]

Jannattyng auasy óte jaghymdy, ondaghylar ytyq, suyq degendi bilmeydi, jegeni aldynda, jemegeni artynda, «Olardy sabyr etkenderi ýshin Jannat jәne jibekpen syilaydy»; «Olar, ol ortada divandargha jastanghan týrde otyrady. Olar onda ystyq ta suyq ta kórmeydi»; «Olargha beyishting kólenkeleri iyilip, jemisteri mýlde erikterinde boldy»; «Olargha kýmisten ydystar, shynydan qúmyralar úsynylady» [8].

«Olargha beyishte qyzyghatyn et pen jemisti molaytamyz» [9].

«Olar onda jastanyp otyrady. Ol jerde mol jemister, susyndar tileydi»; «olardyng qasynda telmirgen jasyt qor qyzdary bar» [10].

«Olargha ózgermes jastar ainalyp, qyzmet etedi»; «Aghyp jatqan araqtan toltyrylghan shelekter, qúmandar jәne keselermen»; «Ol bas auyrtpaydy da, mas qylmaydy»; «Qalaghan jemistere bar»; «Kónilderi soqqan qús etteri bar»; «Bota kóz húrlar bar»[11].

«Olardy bota kóz húrlarmen ýilendiremiz»; «Sonday iman keltirgender, olardyng úrpaqtary da iman keltirip, ózderine ilesken bolsa, olardy ol úrpaqtaryna qosamyz. Sonday-aq olardyng ghamaldarynan esh nәrse kemitpeymiz. Árkim istegenining bodauyna ústalady. Olargha beyishte qyzyghatyn et pen jemisti molaytamyz» [12].

«Shyn mәninde taqualar aman bir orynda bolady»;  «Baqshalarda búlaqtarda»; «Júqa, qalyng jibekter kiyip, ersili-qarsyly otyrady; Osy siyaqty, sonday-aq olardy bota kóz húrlarmen ýilendiremiz»; «Ol jerde beybit týrde әrtýrli jemisti súray alady» [13].

«Olar, Ghadyn Jannattaryna kiredi. Onda altyn jәne inju bileziktermen bezenedi de olardyng onda kiyimderi jibekten bolady» [14].

«(Alla taqualargha): «Áy qúldarym! Býgin senderge hauip-qater joq әri qayghyrmaysyndar» (deydi); «Olar sonday iman keltirip, boy úsynushylar»; «Jannatqa kirinder. Sender de júbaylaryng da shattyqqa bólenesinder»; «Olargha altynnan tabaqtar, kәseler úsynylady. Sonday-aq onda kónilderi qyzyghatyn, kózderi quanatyn nәrseler bar. Sender onda mәngi qalasyndar»; «Mine osy senderding ghamaldarynmenen múrager bolghan Jannat»; «Onda senderge jemister kóp, odan jeysinder» [15].

«Olar Jannatta sәlemnen basqa bos sóz estimeydi»; «Biraq «Sәlem, sәlem» degen sózdi ghana estiydi»; «Rasynda húr qyzdaryn janadan jaratamyz. (Nemese Jannattyq әielderdi qaytadan jaratamyz. B.); «Olardy er kórmegen qyzdar etip, jaratamyz»; «Kýieuin sýigish qúrdas bolady» [16]

«Olar Jannatta sәlemnen basqa bos sóz estimeydi. Jәne olargha Jannatta erteli-kesh nesibe bar»; «Qúldarymyzdan bireu taqua bolsa, sony múrager etetin beyish osy» [17].

Jannatqa kirudin  eng ontayly joly jәne pendening aqyrettegi azaptan saqtaytyn bes uaq namazdy qaza qylmay oqu ekeni turaly «Qúran kәrimde» mynaday ayattar bar:

«Olar kómeske iman keltiredi, namazdy tolyq oryndaydy, ózderine bergen nesibemizden (Alla jolyna) júmsaydy» [18] (2-Baqara sýresi, 3-ayat. 2-bet)

«Namazdy tolyq oqyndar, zeket  berinder, sonday-aq (Allanyng húzyryna) iyilushilermen birge iyilinder» [19] (2-Baqara sýresi, 43-ayat. 7-bet)

«Qashan namaz ótep bolsandar, Allany; túryp, otyryp jәne jatqan boyda eske alyndar. Qashan tynyshtalsandar, onda namazdy tolyq oryndandar. Óitkeni, namaz mýminderge belgili uaqytta paryz qylyndy» [20].

«Olar Jannattarda súrady!»; «Qylmystylardan»; «Senderdi, Jahannamgha kirgizgen ne nәrse?»; «Olar, «Biz namaz oqushylardan emes edik» [21].

Al Payghambardyng bir hadiysinde: «Kimde-kim bes uaq namazgha múqiyat bolsa, Alla oghan bir núr nәsip etedi, namazy oghan dәlel bolady jәne qiyamet kýni ol qútylady. Al eger kimde-kim namazgha salghyrt qarasa, onyng núryn alyp qoyady әri dәleli bolmaydy jәne ol ýshin qiyamette qútylu joq. Ol qiyamet kýni Perghauyn, Qarun, Haman, Abu ibn Halafpen birge bolady degen».

Jogharyda aitylghandar mýminderding (taqualardyn) ómir boyy ýmit etetin aqyretting syiy – Jannattyng obrazdy, jandy sureteri. Búghan barudy armandaghan mýmnder fany dýniyedegi barlyq qiynshylyqqa kónip, shýkir etip, Allanyng paryzdaryn barynsha oryndap, namaz oqyp, zeket berip aqyrette mәngilik mekenge kirudi armandaydy. Sol arqyly ruhany tynyshtyq tapqanday bolady.

Jahannam

Endi Jahannam qanday meken ekenine toqtalsaq. Islam dinining kózqarasy boyynsha, bú dýniyede jaman ister jasaghan, yaghny Allanyng paryzdaryn oryndamaghan, dinnen teris ainalghan adamdar qiyamet kýngi súraqtan keyin, Jahannamgha tastaplyp, mәngilik azapqa týsedi. «Qúran kәrimde» Jahannamnyng jaghdayy óte naqty, jandy jәne obrazdy beynelengen. Kórkem Jannatpen salystyrghanda Jahannam býkildey kerisinshe. Jahannamda qaranghylyq pen azaptaugha toly, múny estigen pendening denesi týrshigip, boyyn ýrey biyleydi. Jannat segizi bolsa, al Jahannamnan jeteui bar. «Jahannamnyng jeti qaqpasy bar. Ár qaqpagha olardan bir bólegi airylady» [22].

«Olardyng ýsterinde de ottan týnekter; astarynan da týnekter bolady. Mine Alla qúldaryn osy arqyly qorqytady. Áy qúldarym! Menen qorqyndar» [23].

«Áy, mýminder! Ózderindi әri ýy ishterindi otyny adamdar men tastardan bolghan ottan qorqyndar. Onyng basyndaghy perishteler; juan deneli, qatal. Olar Allanyng ózderine bergen әmirlerine qarsy kelmeydi. Ne búirylsa, sony oryndaydy»; «Áy qarsy kelmender! Býgin syltauratpandar! Shyn mәninde istegenderinning sazayyn tartasyndar»; «Áy Payghambar! Kәpirler jәne múnafyqtarmen kýres, sonday-aq olargha qatang bol. Olardyng orny jahannam nendey jaman oryn» [24].

«Olar ystyq bu, qaynar suda bolady», «Qara týnek kólenkede bolady», «Salqyn da emes, jayly da emes»; «Óitkeni olar, búdan búryn (dýniyede) tong moyyn әuesqorlar edi»; «Zor kýnәda qasarushy edi»; «Ólip topyraq jәne sýiekter bolsaq ta shyn tirilemiz be?» –  deydi»; «Búrynghy ata-babalarymyz da tirile me?» – (deydi). «(Múhammed Gh.S) «Sózsiz búrynghylar da, songhylar da», – de»; «Álbette, mәlim kýnde belgili oryngha jinalady» (de)» [25]. «Ári Jahannamgha salynady» [26].

«Olargha Jahannamda ottan tósek jәne ýsterinde ottan jamylghylar bar. Zalymdargha osylaysha jaza beremiz» [27].

«Ol, adam terisin órtep ketedi»; «Oghan on toghyz (perishte) qaraydy» [28].

«Negizinen onday ayattarymyzgha qarsy shyqqandardy jedel Jahannamgha salamyz da, olardyng terileri janghan sayyn azapty tatulary ýshin, ony basqa terilerge auystyramyz. Shәksiz Alla tym ýstem, hikmet iyesi» [29].

«Ras zaqqum aghashyn zalymdargha súmdyq qyldyq»; «Ras ol, jahannamnyng týbinde shyghatyn bir aghash»; «Onyng qauashaqtary, shaytandardyng bastary siyaqty (Óte jaman beynede degen úghymda. B.J.M.K.R)»; «Sonday-aq olardan jep qaryndaryn toltyrady»; «Sosyn olargha qaynap túrghan sudan susyn beriledi»; «Sosyn olardyng qaytar jerleri әlbette jahannam bolady» [30].

«Kýnәkarlardyng tamaghy»; «Balqyghan ken siyaqty qaryndarynda qaynaydy»; «Qaynaghan su qúsaghan»; «Ony ústandar da sýiretip, jahannamnyng ortasyna tastandar»; «Sosyn basynyng ýstine azap retinde qaynar su qúiyndar» [31].

«Olardyng ashy, sasyq tikennen basqa eshbir tamaghy bolmaydy»; «Ol, semirtpeydi de ashtyqty baspaydy» [32].

«Álbette Jahannam kýtip túrady»; «Azghyndardyng barar jeri»; «Onda olar ghasyrlarsha túrady»; «Olar onda salqyndamaydy da susyn tappaydy»; «Biraq qaynap túrghan su, iring ishedi»; «Qylmystaryna say bir jaza»; «Óitkeni olar, esepke tartyludy oilaman edi»; «Ayatymyzdy mýlde jasyngha shygharghan edi»; «Ár nәrseni jazyp saqtadyq»; «Endi tatyndar; al endi senderge azaptanbasqa esh nәrse tatyrmaymyz (delinedi)» [33].

JәHannamda eshqashan shydaugha bolmaytyn qinaularmen qatty azaptaular údayy bolady. Azaptaudyng san týrli bar.

«Onymen olardyng ishindegileri jәne terileri órteledi»; «Olar ýshin temirden kýrziler bolady»; «Qashan olar Jahannamnyng beynetinen shyghudy qalasa, oghan qayta iyteriledi de: «Jandyrushy azaptyng dәmin tatyndar!», – delinedi. Olardyng bastarynyng tóbesinen hararәtlik qaynaghan su qúiylady, sonymen»  [34].

«Qiyamet kýninde olar Jahannam otynda qyzdyrylyp, qabyrghalary, arqalary tanbalanyp: «Mynau ózdering ýshin jighandaryn. Al endi jighandarynnyng dәmin tatyndar» (delinedi) [35].

«Sol uaqytta olardyng moyyndarynda ajyrghylar, boghaular bolghan týrde sýiretiledi» [36]. «Kýdiksiz ayattarymyzdy jasyngha ainaldyryp, odan ózin joghary kórgenderge kókting esigi ashylmaydy... Jәne olar týie iynening kózinen ótkenge deyin Jannatqa kirmeydi. Kýnәlәrindi óstip jazalandyramyz» [37].

«Qúran kәrimde» taghy bylay delinedi: «Jannattaghylar men Jahannamdaghylardyn) arasynda dalda bar. Jәne «Aghraf» delingen joghary orynda eki jaqtaghylardy da әlpetterinen tanityn bireuler bar. Búlar «senderge sәlem» dep jannattaghylargha aighaylaydy. Búlar әli jannatqa kirmegen, ýmit etetinder»; «Qashan olardyng kózderi tozaqtyqtar jaqqa búrylsa: «Rabbymyz! Bizdi zalym elmen birge qyly kórme!», – deydi. «Aghyraftaghylar jahannamdaghy әlpetterinen tanyghandargha: «Senderge kóptiktering jәne menmendiktering payda bermedi me?» – dep aighaylaydy»; «Olargha Jannattaghylardy kórsetip:) «Búlargha Allanyng rahmeti tiymeydi dep, ant ishken adamdaryng emes pe? Jannatqa kirgender. Senderge qorqynysh joq әri sender qayghyrmandar (delinedi). «Jahannamdaghylar, Jannattaghylargha: «Bizge sularynnan nemese Allanyng senderge bergen nesibesinen tógip jiberinder» dep aighaylaydy. Olar: «Rasynda Alla, ol ekeuinde kәpirlerge aram etken» [38].

Olar Jahannamdaghlardy kórgende, ondaghy azaptaulardy kórip, Alladan ózderine kenshilik, keshirim beruin tileumen bolady.

Mine búlar Jәhannam turaly «Qúran kәrimdegi» bayandar. Islam dini osy arqyly pendelerdi tauqua bolugh, jaqsylyq jasaugha, jamandyqtan saqtanugha shaqyrady. Islamnyng kózqarasy boyynsha, bú dýnie pendeler ýshin synaq maydany, qysqa uaqytyq ómir sýru túraghy, al o dýne bolsa mәngilik meken sanalady. Bú dýniyede jaqsy is istegende, sauatty is istegende  o dýniyege barghanda qinalyssyz Jannatqa kiredi, bú dýniyede jaman is istegender, qylmys istegender o dýniyede qútylugha bolmaytyn Jahannamnyng azabyna tartylady.

Qiyamet kýni әli bolghan joq, onyng qashan bolatynyn bir Alla biledi. Jannat pen Jahannamgha eshkim bara qoyghan joq.

      Tanirlik dýnie tanymynda bú dýnie men o dýne bar ma?

Islam dýniyeni bú dýnie (fany – jalghan) jәne o dýnie (baqy – mәngilik) dep ekige bólse, al qazaqtyng tanirlik dini de dýniyeni bú dýniyeni – jaryq, o dýniyeni – tylsym dep ekige bóledi.

Ólim jayly tanirlik týsinik boyynsha qazaq eshqashan adamdy óldi demeydi: qaytys boldy, qaza boldy, marqúm boldy, ómirden ozdy, kóz júmdy, bozdaq, shetinedi deydi. Qazaq Aruaqtyng ólmeytindigin bilgendikten osylay aityp otyr.

Búl turaly jýieshi, tanirshi Taqtar (abyz) Asqarbayúly Beysenbinovtyng «Aqiqat» kitabynda bylay bayan etiledi:

                                                 TANIR

Tanir dýniyeni ekige bóledi: bú dýnie – jaryq, o dýnie tylsym.

Tanirding jaryghy, oryssha – svetlyi, ozarennyi, prosvetlennyi.

Tanirding tylsymy, basqa tilde – transendentnnyi, sokrovennyi.

Islam – ómirdi «fani» dep,jamandaydy.

Tanir dini – ómirdi «jaryq» dep, madaqtaydy.

Islam – ólimdi «bahi» dep, madaqtaydy.

Tanir dini – ólimdi «tylsym» dep júmbaqtaydy.

Islam men Tan-Ir dinining týsinikteri bir-birine qarama-qayshy bolypshyghyp, osy jerden bastap dýnie tanymdary qaq jarylyp, eki din eki jaqqa ketedi.

Qazaqtyng Tan-Irlik dýnie tanymynda, dýnie – jaryq, ólim – sәt, ghúmyr – tylsym.

Qazaqtyng Tan-Irlik dýnie tanymynda, ómir – әlemning ózi sekildi shyr ainalady.

Qazaqtyng Tan-Irlik dýnie tanymynda, ómirding ólshemin «tudym-tudym» degen tújyrymgha sidyryp: tuasyn, ómir sýresin, ómirden ozasyn, ghúmyrgha jetesin, jetken – qaytady, qaytqan – qayta tuady, – dep mәngilikting aqiqatyn anyqtaydy.

Mәngilik ómir turaly qazaq últynyng óz týsinigi – ghylymy týsinik, keremet týsinik.

Mәngilik ómir әr adamnyng armany, kez kelgen últtyng armany.

Mәngilik ómirdi oilamaytyndar az, olardyng jóni bólek.

Álemning «ortadoks» dinderi, ólimdi – maqtap, mәngilik sol jaqta, onda júmaq (jannat), qor qyzdary bar, búzylmaytyn sudan, sýtten, baldan, araqtan ózender aghyp jatyr, jaratushynyng ózi de sol jaqta otyr dep jarapazan aitqanymen, eshkimning ólgisi kelip, «baqilyq» jaqqa asyghyp otyrghan joq.

Adam, osy jerde, osy kәzir, auyrmay-syrqamay mәngilik ómir sýrgisi kelip otyr, eshkimning ólgisi kelip otyrghan joq, ólgisi kelip otyrghan adamdy, ólgisi kelip otyrghan últty, ólgisi kelip otyrghan qazaqty kórmedim, kórseng ait.

Ne deysin, Jannatty ansap, qazaq jastary qoparylyp ólude deysing be? Oibay-au, onda bittik, qazaq qúldyrap ketti desenshi – sorly qazaq.

Qoy, jaqsy sóz jarym yrys, qazaq aman bolsyn, qazaghym aman bolsyn, últym aman bolsyn, úzaq ómirge ie bolyp, baqytty da baquatty ómir sýrsin! Qazaqtyng Tanirlik dýnie tanymynda «o dýniye, bú dýniye» týsinigi bar, basqa dindegi týsinikterden alshaq jatady, sәikes kelmeydi. Oqy, aiyrymyn ajyrat [1].

Tanrlik dýnie tanymda, Aruaqtyng tylsymgha oraluynyng «alty ólshemi» bar. 1. Ghúmyr. 2. Tamúq. 3. Tozaq. 4. Júmaq. 5. Qúrdym. 6. Ghayyp.

Osy alty ólshem jayly aitayyn, dәlel dalada qalmasyn [2].

1. Ghúmyr

Aruaq – Adam, Adam – Aruaq. Ómirdi ómirge jalgha.

Aruaq: birde ómir, birde ghúmyr. Ómirdi ómirge jalgha.

Aruaq: tudym-tudym ainaldym. Ómirdi ómirge jalgha.

Mәngilik ólshemi – ómir, ghúmyrdan bastalghan. Ómirdi ómirge jalgha.

Dýnie ghajap, biri – tylsym, ekinshisi – jaryq. Ómirdi ómirge jalgha.

Ómir ainalyp túrghan dýniyeden tysqary emes. Ómirdi ómirge jalgha.

Ólim ainalyp túrghan dýniyeden tysqary emes. Ómirdi ómirge jalgha.

Ghúmyr ainalyp túrghan dýniyeden tysqary emes. Ómirdi ómirge jalgha.

Ómir ólmeydi, ólim ólmeydi, ghúmyr ólmeydi. Ómirdi ómirge jalgha.

Ghúmyr da, ómir de Aruaqqa berilgen, ólim sәt. Ómirdi ómirge jalgha.

Ómirding ólshemi «tudym-tudym», tu qayta tu. Ómirdi ómirge jalgha [3].

2. Tamúq

Tamúq – orap oqysang Qúmat.

Tammúq. Tam – kapay. Úq – ponimay. Kapay ponimay.

Qúmat. Qúm – pesok. At – strelyay. Pesok strelyay.

Qazaq keyde, auzyna «qúm» qúiylsyn deydi. Tamúqqa ket degeni.

Tamúqty ómirden tambay túryp bil, tamúqtan saqtan, dayyn júr.

Tamúq, Adam ómirden ozghanda ghana úghatyn sәt, oralu qiyn.

Tamyp baryp, qaytys bolyp aqiqatty bilu óte auyr sәt.

Tamúq, ómir týgesilip, ólim, tajyl, kelip seni alghanan keyin, qaza bolu, marqúm bolu, denning qadirin kesh úghatyn sәt, úqqanynmen payda joq.

Tamúq, ómir týgesilip, jan óship, dem bitip, januy bitken may shamday tamyp baryp ómir qúndylyghyn kesh úghatyn sәt, úqqanynmen payda joq.

Aruaqqa jinalatyn aqparatty jamandyqpen kómker, tútqynsyn.

Jasaghan jaqsylyghyng men jamandyghynnyng ólshemi, ómirinning ólshemi, Tamúqtyng betin ary qylmasang – úrpaghyng azady, últyng tozady.

Qaytys bolghangha kónil ait – estiydi, tirige qaza qayyrly bolsyn de – júbat [4].

3. Tozaq

Tozaq qazaq sózi, Tan-Irlik dýnie tanym.

Tozaq: oryssha – Ad, Islamda – Jahannam.

TOZAQ – QAZOT dep oralyp aitylady.

Sózdi saralasaq: Toz – ustarevshiy. Aq – kletka. Qaz – kopay, Ot – ogoni.

Sózderdi qossaq: «Ustareshaya kletka, kopay ogoni» degen týsinik shyghady.

Tozaq – tozyp qalghan «Aq».

Qazaq, «tozaqtyng otyna janghyr» deydi, Qanday jaman qarghys.

Tozaq: araq, temeki, apiyn, ósek, ótirik, úrlyq, nadandyq, jalqaulyq, Amamnyng ittik qasiyetteri men qatygezdiginen tozyp qalghan «kletka».

Tozaq, Adamnyng ómirge qaytyp keluge mýmkindigi azayyp, Shejirelik aqparat joghalyp, últ qúldyrap azyp-tozady.

Bir qúmalaq bir qaryn maydy shiritedi, Shejireni shiritedi, saq bol, taza qanyndy shiritip jýrmesin, shirikter.

Tozaqqa týskender ómirge qaytyp kelu mýmkindiginen úzaq merzimge aiyrylady, oghan qaramastan tozaqtaghynyng tiktelu, ómirge qaytyp kelu mýmkindigi bar, tikte.

Aruaqqa baratyn aqparattardyng tozyp qalghan Aqtar arqyly jýruine Adamnyng ózi kinәli, aqmaqtyghy onyng kinәsi.

Aruaqtyng tozghan Aqtardan aqparat jinauy, adamnyng qaytys boluyna kedergi, ómirge qaytyp keluine kedergi, Aruaqtyng jenil jýruine kedergi.

Aruaq tozghan Aqtardan aqparat jinauy, úrpaqqa kesir, úryqqa kesir, túqym qualau aqparatyna kesir.

Kedergiler qosarlanyp ketse, túqym azady, úrpaq tozady, Elding shanyraghy kýnderding kýninde qarang qalady.

Qaytys bolghangha kónil ait – estiydi, tirige qaza qayyrly bolsynde – júbat [5].

4. Júmaq

Júmaq qazaq sózi, oryssha – ray, islamsha – Beyish, Jannat.

Júmaq. Júm – zakryvay, svarashivay. Aq – kletka. Týsin, úq!

Júmaq. Tәn-Ir dini ilimining úly zandarynyng biri.

Júmaq degenimiz, jeti qat kókte emes, ózining boyynda taza, pәk, aqparattar aghymy jýrip, jazylyp jatqan úly qúrylym, ol – Aq (kletka).

Bauyrym! Júmaq, Aqtyng ishindegi denning dúrys jýrip, aqparattyng derlik Aruaqqa oralyp, júmylyp baryp bitken ghajayyp júmysy.

Júmaq, ol taza aqparatty jinaqtaghan Aruaq.

Aruaqqa aqparattardy jaqsylyqpen kómker: Aruaq bolasyn.

Ómiring pәk, aqparat taza, namazgha layyq bolsa: Júmaq bolady.

Júmaq jasau – әrkimning mindeti.

Júmaqtyng dúrys jýrui, Aq ólim, Ánsat ólim.

Júmaqtyq dúrys jýrui: Aruaq, Pir, Perishte.

Júmaqtyng dúrys jýrui, Ghúmyr.

Júmaqtyng dúrys jýrui, úrpaq mol bolyp, ómirge qayta qaytyp kelu aqiqaty.

Júmaqtyng dúrys jýrse, «IYE» bolasyn.

IYE: ne «Adam» ne «Aq shar! bolyp kórinetin Aruaq.

IYesi bar adam, әlemning qúpiyasynan habardar bolady, әr zattyng ornyn bilip, tújyrym jasap, dәlel ashady.

Adamnyng iyesi bar degen sóz – Aqiqat.

Qaytys bolghangha kónil ait – estiydi, tirige qaza qayyrly bolsyn de – júbat [6].

5. Qúrdym

Qúrdym – petlya, temnisa, karser.

Islam dininde búl týsinik joq, bar bolsa ait.

Qúrdym «Aruaq» qarmalyp qalghan jer.

Qúrdym, qazaq týsiniginde, adamnyng kelmeske ketken jeri, qarma.

Qúrdymda Shejire tozady, últ azady, azdyratyn ózing tughan – jetesiz, ne –

bógde.

Qúrdymda «Aruaq» ólmeydi, tútqyn, mәngilikke tútqyn.

Qúrdymda Aruaq úrpaghyn qorghap qorshay almay, úrpaq qúldyraydy. azyp-tozady, irip-shiriydi, últ órkeniyeti toqtaydy.

Qúrdym – úrpaqtyng shejire aqparatyn toqtatatyn, túzaq.

Qúrdym, talay últtardy joqqa tәn jasady, talay órkeniyetti joq jasady, talay patshanyng túqymyn túzday etti.

Qúrdym bolatyn sebebi, pendening qoly – qan, jýregi – tas.

Qúrdym bolatyn sebebi, tynysh jatqan eldin, tughan jeri meshitin qan sasytty, basyp aldy, úrpaghyn azdyrdy, últyn tozdyrdy.

Qúrdym bolatyn sebebi, ólim shashty, tabighatty óltirdi, adam óltirdi.

Qúrdym bolatyn sebebi, bir aqymaq bar jaqsylyqty shiritti.

Qúrdym bolatyn sebebi, qan jibermeydi, qan jibermedi, úryq tozdy, úrpaq azdy, túqym qúryp óshti.

Qúrdym bolady, qan jibermey, altyn taq, altyn saraydan tamtyq joq...

Qúrdym bolatyn sebebi, kýnәning ýlken-kishisi bolmaydy: birdi óltir, myndy óltir, birdey, barar jering jaman.

Qúrdym jibermey, qúryp ketken, túqymymen qúryp ketkender jayly tarih aitpa, tarih qan sasyp ketedi.

Qúrdym týbine jetedi, jetpey qoymaydy, qashyp qútyla almaysyn, qandy qoldyng túqymyn qan basady, qúrdym bolady, tarih onyng teni emes.

Qúrdymnyng belgisi, ýrim bútaq azyp tozyp, shetinen júptanyp, jyrtyla aiyrylyp, byl-shyt, toz-toz bolyp qúridy.

Últ armany sónedi, bir qúmalaq bir qaryn maydy shiritip, últ myndaghan jyldargha qaranghylyqtargha ketedi.

Shejire kóter, pende býldiretin zattyng ornyn kórset, qan qúily soghysty toqtat, sheshilmeytin daudy shesh.

Jau keledi, kelmey qoymaydy keledi, onbay qalady, keybiri mýldem joq bolady, keybirinen azyn aulaq úrpaq qalady.

Jau qúrtam dep keledi, qúrdymdy tabady, bilmestigin keshir.

Qan tókkeli kelgen, jauyghyp kelgen; jamaghayyn, babalas, tuys, úlústar men halyq, taypa men tobyr, jekjat pen júrattardy keshir, qúrtam dep oilady, qúrdymdy tapty, auyr jaza, olargha sol da jetedi.

Qanday jaghday bolsa da, qolyndy qangha boyama.

Mal soy, sende jazyq mende azyq joq dep keshirim súra, jýreging taza últ bol, qolyndy qangha malma. Bir adamdy zorlyqpen óltirsen, ómirge qayta kelu zany sandaghan jyldargha dogharylady, shejire toqtaydy, úmytpa.

Aynalyp túrghan ómir, naghyz últ birin biri bayaghyda tuyp bitken, zang búzylsa «tudym, tudym» jýiesi búzylyp, kelmey qalghan: ne – sen, ne – ol boluy mýmkin. Saqtan, últ azyp-tozbas ýshin, úl balasyn óltirgendi óltirme, qún al, qúldyqqa sal, ótesin-ótesin, ayama.

Saqtansang ghana saqtaydy, saqtyq – últ amandyghynyng kepili.

Basy týgel últ, tasy týgel últ, ómirge qayta qaytyp keledi.

Qoly qan pende, qoly qan últtan aulaq bol, júghady.

Qandyqol úrpaq әrkimde ber, últ qúldyrap túrady.

Qandyqol úrpaghyng ýshin keshirim súra, aldynan jarylqap úrpaghy shashylyp ketpesin, artynda qalghan úrpaghy ýshin tynyshtyq súra.

Qan jýktep, shejire búzsan, tynyshtyq bolmas.

Qúrdymnan saqtan, jasampazdyq kerek [7].

6. Ghayyp

Ghayyp – bojestvennyy miyr. Mir kletka.

Ghylymy – Gallaktika.

Ghayyp әlem, ghayyptan kelesi, ghayypqa ketesin.

Ghayyp Aruaqtyng әlemi, ghayypta «ghúmyr» bar.

Sheshim aqparat tazalyghyna baylanysty, Aruaq – den.

Aruaqty aldau mýmkin emes. jaqsy – jaqsy, jaman – jaman, sheshim naq.

Ómir men ghúmyrdy tabystyr, kesh qalma, ókinishi bitpeydi.

Qaytys bolghangha kónil ait – estiydi. Tirige qaza qayyrly bolsyn de – júbat.

Úq, qazaqta dýnie tanym joq degen «sózdin» jalghan ekenin úq.

Qazaqtyng bilmegeni «jer astynda» degen qarapayym aityla salghan sóz, qazaq bәrin bilgen, kóniline toqyghan, zerdesine ekken, bilgeni sóz arqyly býginge jetken» [8].

Biz islam men tanirding bú dýnie men o dýnie turaly tanymy turaly derekterdi kitaptaryna sýiene otyryp ortagha salghan boldyq, endigisin patsha kónildi oqyrmandargha qaldyrdyq...

«Álimjan! Sen onbaghan adamsyn, kәpirsin, shaytansyn!» dep meni jazghyryp, qarghay kórmenizder. Aq pen qaranyng arasyn tek  jaratushy ghana ajyratyp aita alady?!

Álimjan Áshimúly,

tәuelsiz jurnalist

Paydalalynghan әdebiyetter:

1. «Qúran kәrim». Halifa Altay audarmasy.

[1] (23 - Mýminnún sýresi, 15-16-ayat. 342-bet).

[2] (75-Qiyamet sýresi, 21-,22-,23-,24-ayattar. 578-bet).

[3] (39 - Zýmәr sýresi, 73-ayat. 466-bet).

[4]. (56-Uaqiya sýresi, 45-46 ayat. 533-bet).

[5] (Ály Ghúmyran sýresi, 133-ayat. 67-bet)

[6] (57 - Hadid sýresi, 21-ayat. 540-bet)

[7] (47 - Múhammed sýresi, 15-ayat. 508-bet).

[8] (76 - Insan sýresi, 12-, 13-, 14-, 15-ayattar. 579-bet).

[9] (52 - Túr sýresi, 22-ayat. 524-bet).

[10] (38 - Sad sýresi, 51-, 52-ayat. 456-bet).

[11] (56 - Uaqiya sýresi, 17-, 18-, 19-, 20-, 21-ayattar. 535-bet)

[12]. (52 - Túr sýresi, 20-, 22-, 23-ayattar. 524-bet)

[13] (44 - Dúhan sýresi, 51-, 52-, 53, 54, 55-ayattar. 498-bet).

[14] (35 - Fatyr sýresi, 33-ayat. 438-bet)

[15] (43-Zúhrúf sýresi, 70-, 71-, 72-, 73-ayattar. 494-bet)

[16] (56-Uaqiya sýresi, 25-, 35-, 36-, 37-ayattar. 535-bet)

[17] (19 - Mәryam sýresi, 62-, 63-ayat. 309-bet. 25-Fúrqan sýresi, 75-ayat).

[18] (2-Baqara sýresi, 3-ayat. 2-bet).

[19] (2-Baqara sýresi, 43-ayat. 7-bet).

[20] (4-Nisa sýresi, 103-ayat. 95-bet).

[21] (74-Mýddassir sýresi, 40-, 41-, 42-, 43-ayattar).

[22] (15 - Hyjyr sýresi, 44-ayat. 264-bet).

[23] (39 - Zýbәr sýresi, 16-ayat. 460-bet).

[24] (66-Tahrim sýresi, 6-, 7-, 9-ayat. 560-561-bet).

[25]. (56 - Uaqiya sýresi, 42-, 43-, 44-, 45-, 46-, 47-, 48-, 49-, 50-ayattar. 535-bet).

26] (56-sýre, 94-ayat, 537-bet).

[27]. (7-Aghraf sýresi, 41-ayat. 155-bet).

[28] (74-Mýddәssir sýresi, 29-ayat. 576-bet).

[29]. (4-Nisa sýresi, 56-ayat, 87-bet )

[30]. (37-Saffat sýresi, 62-, 63-, 64-, 65-, 66-, 67-ayattar. 448-bet).

[31]. (44-Dúhan sýresi, 43-, 44-, 45-, 46-, 47-ayattar).

[32]. (88-Ghashiya sýresi, 6-ayat. 592-bet).

[33]. (78- Nәbә sýresi, 21-, 22-, 23-, 24-, 25-, 26-, 27-, 28-, 29-, 30-ayattar. 582-bet)

[34]. (22-Haj sýresi, 19-, 20-, 21-, 22-ayattar. 334-bet)

[35].  (9- Tәube sýresi, 35-ayat. 192-bet).

[36]. (40-Ghafyr, sýresi, 71-ayat. 475-bet)

[37]. (7-Aghraf sýres, 40-ayat, 155-bet )

38]. (7- Aghyraf sýresi, 46-, 47-, 47-, 48-, 49-ayattar. 156-bet)

-bet)

2. Toqtar (abyz) Asqarbaevich Beysenbinov. «Aqiqat» kitaby.

[1], [2], [3], [4], [5], [6], [7], [8]. Toqtar Asqarbaevich Beysenbinov. «Aqiqat» kitaby, (263-, 264-, 265-, 266-, 267-better).

Abai.kz