(әngime)

Mamyr aiynda Almaty shymqay kók nilge oranady. Mamyr aiy Almatynyng ajaryn asha týsedi ghoy. Biz Seyfullin kóshesimen tómendep kele jatyp, Sәtbaev kóshesine búryldyq ta, enseli, biyik ýiding aulasynda, balalardyng әtkenshegine myqyndaryn batyra jayghasqan qos qúrbyny kórip, toqtay qaldyq. Kóktem – jas adamnyng kónilin jelikke jetelep jýretin mezgil, biz de ol kezde janarymyzdaghy jyltty ghana oinatyp, tilsiz týsinisetinbiz.

« – Eki boyjetken, – dedi Damirdyng qarashyghy túnyq kishirekteu kózderi kýlmendep, – jýr, barayyq, bәlkim, ilestirip, ile ketermiz».

« – Ekeui de әdemi eken, balaqaylardyng әtkensheginde balmúzdaq jalap, terbetilip tekke otyrmasa kerek. Bizdey qaghyndylardyng jolyna qaraylaghan qalqalardyng naq ózi».

Mening yrjalaqtaghan týrim men úshqyn atqan kózderimnen osy sózderdi oqyp ýlgergen Damir kýlip jiberdi:

– Ýide bes júldyzdy «Qazaqstan» koniyagi men qyrmyzy sharap bar.

Damirdyng pәteri ýnemi bos bolatyn. Onyng bir bólmesi kәdimgi botanikalyq baq siyaqty – gýlderge tolyp túrushy edi. Ol gýlderine su qúya jýrip, qolyna kitap ústap oqyghandy únatady. Tútas bir qabyrghany alghan kitaptar men gýlderding ortasynda ózgesheleu ómir sýrgendi qalaytyn Damiyr, key týnderi sol kitaptar men gýlderding ortasynda ashyq-shashyq masang kýy keship jatatyn. Búnday kezde pәterining qonyrauy jii bezildep, esigi biz ókshe tufly kiygen beytanys әielderding birin kirigizip, endi birin shygharyp salyp, ashylyp-jabyludan tynbaytyn kónilshek esikke ainalushy edi.

Ilkide, qonyr kýzding úzaqqa sozylghan mizam shuaqty kýnderining birinde ekeumiz balkonda syra soraptap otyrdyq. Bal kýreng syranyng shymyrlap, asyqpay taraytyn uyty boydy ala bergende ol maghan: «Qona ket, – dep jabysty. – Ýy – mynau, ekeumizge jetedi. Sen týpki bólmege jayghas. Týnde shylym shekking kelse, mine, balkon dayyn. Qona ket, mening janymdy jalghyzdyq jýdetip bitti».

Qyzuy bәsen, júmsaq ishimdik denemdi balqyta bastaghan... Men kelisip bas iyzedim. Ol shúnghyl kersendegi syrany bir-aq simirip saldy da, dýkenge tartty.

Sodan keyin Damirdyng pәterine әredik qonyp qalu mening әdetime ainalyp, ekeumiz qyz-qyrqyndy shaqyryp, gýlder men kitaptardyng arasynda talay oinaq saldyq. Damir kitaptardyng adamgha erkinen tys eshqanday әdep pen úyatty tanbaytyn erkindigin madaqtap, men gýlderding janyndy ayalap, sezimindi oyatatyn siqyry baryn aityp, sylqym meymandarymyzdy eliktirip baghatynbyz. Biraq biz ómirdi ómirding ózinen ýirenip, bilimdi kitaptan ghana izdeytin úrpaqtardyng soyynan edik: qonaq qyzdardyng kýlkisi seyilip, qyzyq tarqaghan song әldebir kóne mәtinder jayynda әngimemizdi jalghastyra beretinbiz.

– Sәlem, qyzdar!

– Sәlem!

– Býgin kýn sonday keremet bolyp túr, ә?

– Saghat súrap tanysu sәnnen qalghan ba?

Eki qyz tanystyqqa jol izdep túrghan bizdi bir múqatyp aldyq pa degendey óz sózderine ózderi mәz bola kýldi. Búnday kezde ilese kýlu kerek. Kýldik.

– Saghat súrau sәnnen qalghannan keyin, aua rayyn aityp dalbasalaghan týrimiz ghoy. Biz alys auyldan kelip edik, – dedi Damiyr. Keyingi ýlgimen kiyinip, tyghyz búira shashyn mandayynan keri qayyryp taraytyn Damirge aqmanar qyz jaqtyrmay qarady. Ótimdi qaljyngha qúlay ketetin qyzdar  ótirikti sýimeydi.

– Damir dúrys aitady, – dedim men, – biz rasynda alys auyldyn kelgenbiz. Biraq qazir qalalyqpyz. Mysaly, Damir eki bólmeli pәterde túrady. Pәter jәne basybýtin óziniki.

Osyny aityp bola bere ishimnen, «Qúrydyq! – dedim, – Pәter jaldap, ne tughan-tuystarynyng ýiin panalap jýrgen jartylay qalalyq qyzdar sening sәl maqtan sózinning ózin auyr qabyldaydy. Jaqtyrmaydy».

– Maghan «auyldyng balasymyn» dep qol sozghandar únamaydy, – dedi baghanaghy qabaghyna kirbing ilgen qyz búrtiyp, – qalagha kelip sinip ketkender qaydan shyqqandaryn úmytyp, auyldyng anghal balasyn mazaq qylady.

Damir ekeumizding kózimiz týiisti: «Sózimiz jaraspaytyn siyaqty ma, qalay?».

« – Solay siyaqty. Jónimizben kettik pe?».

« – Toqta, әli de ainaldyryp kóreyik. Mynanday qos kerimdi qalay qiyp ketesin?».

« – Ekeui de qaz omyrau... Mening de qiyp ketkim joq».

Aqmanar qyzdyng esimi Liya bolyp shyqty. Jýzine әdemi kýlki ýiirip, kóz qarashyghynyng boyauy qonyrdan kókke, kókten qonyrgha ózgerip túratyn biday óndi aqsary boyjetken ózin Gulvira dep tanystyrdy.

– Liya, Gulvira! Esimderindi úiqastyryp aqyn qoyghan ba? –  dep qadaldy  Damiyr.

– Rasynda solay eken-au, iyә? Biz sony bayqamappyz, – dedi Gulvira.

Dauysy  túnyq eken. Tilinde tәtti erkelik bar. Sirә, arghy tegi tatar, iyә, noghay túqymynan bolar. Álde naghashy júrty – tatar men noghaydyng biri. Gulvira maghan tanys ólkedegi tabighaty tamyljyghan, kórkem jerde tuyp-ósipti.

Biz Sәtbaev kóshesinen taksy ústadyq ta, Damirdyng ýiin betke aldyq. Damir  jýrgizushining qasynda. Ol kóshedegi kóldeneng kólikke ayaq artsa da, kiymelep baryp aldynghy oryngha otyratyn, keudesin ýnemi algha salyp jýretin jigit.

Mening qasymda – Liya. Kýlegesh, erke Gulvira sol qaptaldaghy esikting jaqtauyna bilegin artyp, kónildi keledi. Liyanyng iyghymen janasqan iyghymnan jylu ótip, alpys eki tamyrymdy iyitip, әketip barady. Kenet, úshy eptep aqjemdelgen qonyr tufliyime kózim týsti de, ózimdi birtýrli qorash sezinip, kóshege, kóshedegi jýrginshilerge oisyz-mәnsiz qarap otyra berdim. Mashinasynyng ekpinin tejey almaghan jýrgizushi joldyng oiyghynan ainalyp ótkende tolqyp ketip, Liyanyng appaq baltyry mening kónetozdau djinsy shalbarymnyng balaghyna kep ýikeldi. Men yghysa týstim. Tufliyimning aqjemdelgen túmsyghyn, tizesi  qaltalanghan shalbarymnyng kónetozdyghyn Liya kórmese, bayqamasa eken deymin. Júpyny kiyim adamdy jútatyp kórsetedi. Kiyim de adamdy qorlaydy. Meni endi qorashtanu ghana emes, qorlanu siyaqty kónil kýy qúlazytty da, myna eki qyzgha janym ashy bastady. Ekeuin tipti ishtey ayap ta kettim. Kónilding qúlazuy aldymen ózine, sodan keyin ózgelerge de ayanysh sezimin oyatady.

«Meni әskerdegi jigitim tastap ketti», – dep onashada Liya әngime bastaghanda әlginde ghana ony ayaghan sezimim úshtala týsti. Áyel zatyna janym ashyp,  ayasam boldy, kóz aldyma balausa qyz beynesi elesteytin. Liyany da uyz qalpynda kórip otyrdym. Onyng maghan mýlde beytanys әkesine erkelegeni, sheshesining әlde birdenege keyip úrysqany, sol kezde sәby Liyanyng kózinen beykýnә jastyng yrshyp aqqany, alghashqy aghat isine úyalyp, qymsynghany, qoryqqany, quanghany – bәri-bәri myna súlu qyzdyng sonynda qol búlghap qalyp qoyghany anyq. Bәlkim oghan bireuler әlimjettik jasaghan da shyghar...

– Jigitim әskerge attanar kýni meni shygharyp salu keshine shaqyrdy, – dedi Liya. – Áriyne, men bardym. Shygharyp salu keshine barudy ózime paryz sanadym. Ol mening – sýigenim. Sýigenimning ýii bolashaqta óz ýiim bolatyndyqtan tartynghan joqpyn. Qúrby qyzdarmen birge kýni erteng tabaldyryghynnan attaytyn ýiding adamdaryna jaqyndyghymdy sezdirip, jigitimning esimi Ernar edi, Ernardyng qasynda syzylyp qana otyrdym. Ernardyng tuystary maghan jylyúshyray qaraydy. Ýziliste sheshesi shaqyryp alyp, mandayymnan iyiskegen. Sony kóre qalghan jastar shulap: «Ernar, qúsyndy qútty ornyna qondyryp ketsenshi!» – dep shulady. Rumkesin toltyryp tilek aitqan bir masandau agha: «Osy kýngi armiya armiya ma, әkesin... Býgin – ketesin, erteng – kelesin. Kózdi ashyp-júmghansha bir jyl degen zu ete qalady. Armiya dep myna bizding kezimizdegi armiyany ait! Eki jyl... baqanday eki jyl sýiretesing soldattyng kirzovyy etigin. Moryaktar ýsh jyl ýiding betin kórmeytin. Tak chto, Ernar bauyrym, uaqytty tekke ótkizbe, Liyany bauyryna basyp qal! Kim biledi, sen kelgenshe, bireu-mireu býldirip qoya ma, qaytedi?» – dedi tili kýrmelip. Aldyndaghy ishimdikten tartynbay siltep otyrghan Ernar әlgining sózin esty salysymen maghan ejireye bir qarap aldy da: «Qazir by bastalghanda bylay shyghyp sóileseyikshi», –  degendi qúlaghyma sybyrlady.

By bastalghanda Ernar ekeumiz auyl etegin orap aghatyn ózenning jaghalauyn japqan toghay ishine endik. Áredik dabyrlasa sóilesken adamdardyng dauysy, shalqyghan muzyka ýni estiledi. Az-kem sәtke onashalana qalsaq, qoynyma qolyn súghyp, alqymymnan óbip, qos anarymdy alaqanynda aunatyp  estandy qylatyn Ernar en toghayda kóilegimning etegin týrip, erkin ketti. Qarsylastym. Boyymdy ala qashtym. Tipti, betine birdi-ekili shapalaghym da tiydi. Qaruly erkek qarsylyghyna qaray ma, bauyryna býktep basty. Men  jalynugha kóshtim:

– Ernar, janym, shydashy. Ie bolshy ózine. Bir jyl ghoy, bir-aq jyl. Kýtemin seni. Eshkimge qarmaymyn. Qajet desen, artynnan izdep baryp túrayyn. Jalynamyn... qoyshy... auyrttyn.

– Bir jyl – on eki ai, – dedi Ernar ysyldap, – tym úzaq uaqyt. Qazir úshqary zaman: bәri tez, jyldam boluy kerek. Janaghy agham aitqanday, kim biledi, qaytyp oralghanymsha, seni bireu-mireu býldirip qoya ma, qaytedi? Sondyqtan etegindi ózim týruim kerek. Álde, menen búryn basqa adam... neghylyp pa edi? Olay bolsa, shynyndy ait!

– Joq-a, o ne degenin? Men saghan deyin eshkimmen sýiisip te kórmeppin.

– Soqpa ótirikti! Tilinning úshyn berip, tilimdi kómeyine tartyp keremet sýiisesin. Kýmәnim bar pәktigine.

– Pәkpin.

– Dәlelde.

– Áskerden aman-esen oral, kóresin, kózing jetedi.

– Oralmasam,  qaytesin? Ólip qalsam she?

– Qaydaghy jaman sózdi aitpashy!

– Joq, ólip qalsam, qaytesin? Jatasyng ba ynyrsyp... әldekimning qúshaghynda?

– Jaman sóz aitpa dedim ghoy saghan!

– Anam mandayynnan iyiskedi. Seni únatyp qaldy, bilemin. Sen mendiksin.  Menikisin. Eshkimge bermeymin seni. Býgin-aq basyna jaulyq salsyn anam. Li, qalay qaraysyn? Sóitsin be?

– Keyin. Sen әskerden qaytyp kel, sosyn bәri de bolady, janym!

– Joq, qazir, tap qazir boluy kerek. Meni shyn sýisen, qarsylaspa, beril.  Bәribir týbi bir bolatyn is qoy. Pәktigine kózimdi jetkizip ketkim keledi.

...Biz úzaq alystyq. Aqyry Ernardyng degeni boldy.

Men ony әskery komissariattan jylap túryp shygharyp saldym. Komissariattyng aulasynda ósken qayyngha sýienip solqyldaghan beynem kórgen júrttyng kónilin tolqytqan shyghar-au... Ernardyng anasy: «Sendey kelinim bolsa, armanym ne?» – dep kelip qúshaghyna qysty.

Ernar ekeumiz ýzbey, aragha uaqyt salmay habarlasyp jýrdik. Kýnder ótken sayyn bir-birimizge degen sezimimiz kýsheyip...

– ...saghynyshymyz arta týsti, – deshi.

– Liya, – dedim men sózimdi jalghap, – keshir, jigiti әskerge attanar aldynda býlinip qalghan qyzdardyng әngimesi birynghay osylay bolyp keledi. Jigiti qoynyna qol salady, sodan song tanerteng qalyng jaugha qasqayyp jalghyz shapqanday, maydangha... jo-joq, әskerge attanady. Sonynda enirep, ezilip ózing siyaqty sýigeni qalady. Arada jarty jyl, bolmasa bir jyl ótken son, ne qyzdan, ne jigitten hat ýziledi. Óitkeni ortalarynan әzәzil jýgirip ótken. Jigitke ghashyq bir qyz: «Qalyndyghyng myna jaqta sayrandy salyp jýr», – dep jalghan hat jazady. Jigit sózi jalghan hattyng aq-qarasyn teksermesten sýigeninen ainidy. Qayghyrady. Qayghynyng qara búltyn jamylady. Qaysybiri shatyp-bútyp óleng jazyp, әn shygharady. Asylyp ólip qalatyny da tabylady. Qaltasynda  – bir japyraq qaghaz. «Qosh bol, sýigenim»... Osy kýni osydan ózge mahabbat dramasa joq pa? Basqa birdene oilap tapsandarshy!

Kórshi bólmeden Gulviranyng lәzzatqa bólenip ynyrsyghan, Damirdyng qúmarlana qúmyqqan dauysy estildi.

– Dúrys aitasyz, – dedi Liya koniyakty rumkesine tamyzyp qoyyp,  – biraq siz seniniz, senbeniz býgingi mahabbattyng siqy – osy. Birimizdi birimiz qaytalaumen kele jatyrmyz. Soghan ózim de tang qalamyn.

Men oghan janarymdy tiktep qaradym. Kelbeti kelisken aru. Ántek syrtqa tepken sәl týrikteu erinderi sýiis tilep, oigha batyp otyr. Sol jaq anarynyng ýstinen qyzaryp baryp tarqaghan «qyzyl órtennin» taby bayqalady. Áyelding ýlbiregen júqa tәnine batqan erinnen osynday iz qalady.

Ol eshtene aitpay-aq, mýlde tis jarmay-aq otyrsa da, súlu, súqsyr jýzimen әldebir múnly shygharmanyng tuuyna shabyt beretin siyaqty.

Ymyrt ýiirilip, qas qarayghan. Bólmening jaryghyn qosqym kelmedi. Múqabasy әrtýrli bolghanymen, mazmúny adamgha  әdep pen úyatty eriksiz tanbaytyn kitaptar men  janyndy ayalap, sezimindi qytyqtaytyn siqyry bar gýlderding ortasynda aqmanar súludyng beynesi qarauytady.

Dәuren Quat

әl-Faraby túrghyn ýy kesheni

 Almaty

09.04.2022 jyl

Abai.kz