(اڭگىمە)

مامىر ايىندا الماتى شىمقاي كوك نىلگە ورانادى. مامىر ايى الماتىنىڭ اجارىن اشا تۇسەدى عوي. ءبىز سەيفۋللين كوشەسىمەن تومەندەپ كەلە جاتىپ، ساتباەۆ كوشەسىنە بۇرىلدىق تا، ەڭسەلى، بيىك ءۇيدىڭ اۋلاسىندا، بالالاردىڭ اتكەنشەگىنە مىقىندارىن باتىرا جايعاسقان قوس قۇربىنى كورىپ، توقتاي قالدىق. كوكتەم – جاس ادامنىڭ كوڭىلىن جەلىككە جەتەلەپ جۇرەتىن مەزگىل، ءبىز دە ول كەزدە جانارىمىزداعى جىلتتى عانا ويناتىپ، ءتىلسىز تۇسىنىسەتىنبىز.

« – ەكى بويجەتكەن، – دەدى داميردىڭ قاراشىعى تۇنىق كىشىرەكتەۋ كوزدەرى كۇلمەڭدەپ، – ءجۇر، بارايىق، بالكىم، ىلەستىرىپ، ىلە كەتەرمىز».

« – ەكەۋى دە ادەمى ەكەن، بالاقايلاردىڭ اتكەنشەگىندە بالمۇزداق جالاپ، تەربەتىلىپ تەككە وتىرماسا كەرەك. بىزدەي قاعىندىلاردىڭ جولىنا قارايلاعان قالقالاردىڭ ناق ءوزى».

مەنىڭ ىرجالاقتاعان ءتۇرىم مەن ۇشقىن اتقان كوزدەرىمنەن وسى سوزدەردى وقىپ ۇلگەرگەن دامير كۇلىپ جىبەردى:

– ۇيدە بەس جۇلدىزدى «قازاقستان» كونياگى مەن قىرمىزى شاراپ بار.

داميردىڭ پاتەرى ۇنەمى بوس بولاتىن. ونىڭ ءبىر بولمەسى كادىمگى بوتانيكالىق باق سياقتى – گۇلدەرگە تولىپ تۇرۋشى ەدى. ول گۇلدەرىنە سۋ قۇيا ءجۇرىپ، قولىنا كىتاپ ۇستاپ وقىعاندى ۇناتادى. تۇتاس ءبىر قابىرعانى العان كىتاپتار مەن گۇلدەردىڭ ورتاسىندا وزگەشەلەۋ ءومىر سۇرگەندى قالايتىن دامير، كەي تۇندەرى سول كىتاپتار مەن گۇلدەردىڭ ورتاسىندا اشىق-شاشىق ماساڭ كۇي كەشىپ جاتاتىن. بۇنداي كەزدە پاتەرىنىڭ قوڭىراۋى ءجيى بەزىلدەپ، ەسىگى ءبىز وكشە تۋفلي كيگەن بەيتانىس ايەلدەردىڭ ءبىرىن كىرىگىزىپ، ەندى ءبىرىن شىعارىپ سالىپ، اشىلىپ-جابىلۋدان تىنبايتىن كوڭىلشەك ەسىككە اينالۋشى ەدى.

ىلكىدە، قوڭىر كۇزدىڭ ۇزاققا سوزىلعان ميزام شۋاقتى كۇندەرىنىڭ بىرىندە ەكەۋمىز بالكوندا سىرا سوراپتاپ وتىردىق. بال كۇرەڭ سىرانىڭ شىمىرلاپ، اسىقپاي تارايتىن ۋىتى بويدى الا بەرگەندە ول ماعان: «قونا كەت، – دەپ جابىستى. – ءۇي – مىناۋ، ەكەۋمىزگە جەتەدى. سەن تۇپكى بولمەگە جايعاس. تۇندە شىلىم شەككىڭ كەلسە، مىنە، بالكون دايىن. قونا كەت، مەنىڭ جانىمدى جالعىزدىق جۇدەتىپ ءبىتتى».

قىزۋى باسەڭ، جۇمساق ىشىمدىك دەنەمدى بالقىتا باستاعان... مەن كەلىسىپ باس يزەدىم. ول شۇڭعىل كەرسەندەگى سىرانى ءبىر-اق ءسىمىرىپ سالدى دا، دۇكەنگە تارتتى.

سودان كەيىن داميردىڭ پاتەرىنە ارەدىك قونىپ قالۋ مەنىڭ ادەتىمە اينالىپ، ەكەۋمىز قىز-قىرقىندى شاقىرىپ، گۇلدەر مەن كىتاپتاردىڭ اراسىندا تالاي ويناق سالدىق. دامير كىتاپتاردىڭ ادامعا ەركىنەن تىس ەشقانداي ادەپ پەن ۇياتتى تاڭبايتىن ەركىندىگىن ماداقتاپ، مەن گۇلدەردىڭ جانىڭدى ايالاپ، سەزىمىڭدى وياتاتىن سيقىرى بارىن ايتىپ، سىلقىم مەيماندارىمىزدى ەلىكتىرىپ باعاتىنبىز. بىراق ءبىز ءومىردى ءومىردىڭ وزىنەن ۇيرەنىپ، ءبىلىمدى كىتاپتان عانا ىزدەيتىن ۇرپاقتاردىڭ سويىنان ەدىك: قوناق قىزداردىڭ كۇلكىسى سەيىلىپ، قىزىق تارقاعان سوڭ الدەبىر كونە ماتىندەر جايىندا اڭگىمەمىزدى جالعاستىرا بەرەتىنبىز.

– سالەم، قىزدار!

– سالەم!

– بۇگىن كۇن سونداي كەرەمەت بولىپ تۇر، ءا؟

– ساعات سۇراپ تانىسۋ ساننەن قالعان با؟

ەكى قىز تانىستىققا جول ىزدەپ تۇرعان ءبىزدى ءبىر مۇقاتىپ الدىق پا دەگەندەي ءوز سوزدەرىنە وزدەرى ءماز بولا كۇلدى. بۇنداي كەزدە ىلەسە كۇلۋ كەرەك. كۇلدىك.

– ساعات سۇراۋ ساننەن قالعاننان كەيىن، اۋا رايىن ايتىپ دالباسالاعان ءتۇرىمىز عوي. ءبىز الىس اۋىلدان كەلىپ ەدىك، – دەدى دامير. كەيىنگى ۇلگىمەن كيىنىپ، تىعىز بۇيرا شاشىن ماڭدايىنان كەرى قايىرىپ تارايتىن داميرگە اقمانار قىز جاقتىرماي قارادى. ءوتىمدى قالجىڭعا قۇلاي كەتەتىن قىزدار  وتىرىكتى سۇيمەيدى.

– دامير دۇرىس ايتادى، – دەدىم مەن، – ءبىز راسىندا الىس اۋىلدىن كەلگەنبىز. بىراق قازىر قالالىقپىز. مىسالى، دامير ەكى بولمەلى پاتەردە تۇرادى. پاتەر جانە ءباسىبۇتىن وزىنىكى.

وسىنى ايتىپ بولا بەرە ىشىمنەن، «قۇرىدىق! – دەدىم، – پاتەر جالداپ، نە تۋعان-تۋىستارىنىڭ ءۇيىن پانالاپ جۇرگەن جارتىلاي قالالىق قىزدار سەنىڭ ءسال ماقتان ءسوزىڭنىڭ ءوزىن اۋىر قابىلدايدى. جاقتىرمايدى».

– ماعان «اۋىلدىڭ بالاسىمىن» دەپ قول سوزعاندار ۇنامايدى، – دەدى باعاناعى قاباعىنا كىربىڭ ىلگەن قىز بۇرتيىپ، – قالاعا كەلىپ ءسىڭىپ كەتكەندەر قايدان شىققاندارىن ۇمىتىپ، اۋىلدىڭ اڭعال بالاسىن مازاق قىلادى.

دامير ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىز ءتۇيىستى: «ءسوزىمىز جاراسپايتىن سياقتى ما، قالاي؟».

« – سولاي سياقتى. جونىمىزبەن كەتتىك پە؟».

« – توقتا، ءالى دە اينالدىرىپ كورەيىك. مىنانداي قوس كەرىمدى قالاي قيىپ كەتەسىڭ؟».

« – ەكەۋى دە قاز ومىراۋ... مەنىڭ دە قيىپ كەتكىم جوق».

اقمانار قىزدىڭ ەسىمى ليا بولىپ شىقتى. جۇزىنە ادەمى كۇلكى ءۇيىرىپ، كوز قاراشىعىنىڭ بوياۋى قوڭىردان كوككە، كوكتەن قوڭىرعا وزگەرىپ تۇراتىن بيداي ءوڭدى اقسارى بويجەتكەن ءوزىن گۋلۆيرا دەپ تانىستىردى.

– ليا، گۋلۆيرا! ەسىمدەرىڭدى ۇيقاستىرىپ اقىن قويعان با؟ –  دەپ قادالدى  دامير.

– راسىندا سولاي ەكەن-اۋ، ءيا؟ ءبىز سونى بايقاماپپىز، – دەدى گۋلۆيرا.

داۋىسى  تۇنىق ەكەن. تىلىندە ءتاتتى ەركەلىك بار. ءسىرا، ارعى تەگى تاتار، ءيا، نوعاي تۇقىمىنان بولار. الدە ناعاشى جۇرتى – تاتار مەن نوعايدىڭ ءبىرى. گۋلۆيرا ماعان تانىس ولكەدەگى تابيعاتى تامىلجىعان، كوركەم جەردە تۋىپ-ءوسىپتى.

ءبىز ساتباەۆ كوشەسىنەن تاكسي ۇستادىق تا، داميردىڭ ءۇيىن بەتكە الدىق. دامير  جۇرگىزۋشىنىڭ قاسىندا. ول كوشەدەگى كولدەنەڭ كولىككە اياق ارتسا دا، كيمەلەپ بارىپ الدىڭعى ورىنعا وتىراتىن، كەۋدەسىن ۇنەمى العا سالىپ جۇرەتىن جىگىت.

مەنىڭ قاسىمدا – ليا. كۇلەگەش، ەركە گۋلۆيرا سول قاپتالداعى ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا بىلەگىن ارتىپ، كوڭىلدى كەلەدى. ليانىڭ يىعىمەن جاناسقان يىعىمنان جىلۋ ءوتىپ، الپىس ەكى تامىرىمدى ءيىتىپ، اكەتىپ بارادى. كەنەت، ۇشى ەپتەپ اقجەمدەلگەن قوڭىر تۋفليىمە كوزىم ءتۇستى دە، ءوزىمدى ءبىرتۇرلى قوراش سەزىنىپ، كوشەگە، كوشەدەگى جۇرگىنشىلەرگە ويسىز-ءمانسىز قاراپ وتىرا بەردىم. ماشيناسىنىڭ ەكپىنىن تەجەي الماعان جۇرگىزۋشى جولدىڭ ويىعىنان اينالىپ وتكەندە تولقىپ كەتىپ، ليانىڭ اپپاق بالتىرى مەنىڭ كونەتوزداۋ دجينسى شالبارىمنىڭ بالاعىنا كەپ ۇيكەلدى. مەن ىعىسا ءتۇستىم. ءتۋفليىمنىڭ اقجەمدەلگەن تۇمسىعىن، تىزەسى  قالتالانعان شالبارىمنىڭ كونەتوزدىعىن ليا كورمەسە، بايقاماسا ەكەن دەيمىن. جۇپىنى كيىم ادامدى جۇتاتىپ كورسەتەدى. كيىم دە ادامدى قورلايدى. مەنى ەندى قوراشتانۋ عانا ەمەس، قورلانۋ سياقتى كوڭىل كۇي قۇلازىتتى دا، مىنا ەكى قىزعا جانىم اشي باستادى. ەكەۋىن ءتىپتى ىشتەي اياپ تا كەتتىم. كوڭىلدىڭ قۇلازۋى الدىمەن وزىڭە، سودان كەيىن وزگەلەرگە دە ايانىش سەزىمىن وياتادى.

«مەنى اسكەردەگى جىگىتىم تاستاپ كەتتى»، – دەپ وڭاشادا ليا اڭگىمە باستاعاندا الگىندە عانا ونى اياعان سەزىمىم ۇشتالا ءتۇستى. ايەل زاتىنا جانىم اشىپ،  اياسام بولدى، كوز الدىما بالاۋسا قىز بەينەسى ەلەستەيتىن. ليانى دا ۋىز قالپىندا كورىپ وتىردىم. ونىڭ ماعان مۇلدە بەيتانىس اكەسىنە ەركەلەگەنى، شەشەسىنىڭ الدە بىردەڭەگە كەيىپ ۇرىسقانى، سول كەزدە ءسابي ليانىڭ كوزىنەن بەيكۇنا جاستىڭ ىرشىپ اققانى، العاشقى اعات ىسىنە ۇيالىپ، قىمسىنعانى، قورىققانى، قۋانعانى – ءبارى-ءبارى مىنا سۇلۋ قىزدىڭ سوڭىندا قول بۇلعاپ قالىپ قويعانى انىق. بالكىم وعان بىرەۋلەر الىمجەتتىك جاساعان دا شىعار...

– جىگىتىم اسكەرگە اتتانار كۇنى مەنى شىعارىپ سالۋ كەشىنە شاقىردى، – دەدى ليا. – ارينە، مەن باردىم. شىعارىپ سالۋ كەشىنە بارۋدى وزىمە پارىز سانادىم. ول مەنىڭ – سۇيگەنىم. سۇيگەنىمنىڭ ءۇيى بولاشاقتا ءوز ءۇيىم بولاتىندىقتان تارتىنعان جوقپىن. قۇربى قىزدارمەن بىرگە كۇنى ەرتەڭ تابالدىرىعىننان اتتايتىن ءۇيدىڭ ادامدارىنا جاقىندىعىمدى سەزدىرىپ، جىگىتىمنىڭ ەسىمى ەرنار ەدى، ەرناردىڭ قاسىندا سىزىلىپ قانا وتىردىم. ەرناردىڭ تۋىستارى ماعان جىلىۇشىراي قارايدى. ۇزىلىستە شەشەسى شاقىرىپ الىپ، ماڭدايىمنان يىسكەگەن. سونى كورە قالعان جاستار شۋلاپ: «ەرنار، قۇسىڭدى قۇتتى ورنىنا قوندىرىپ كەتسەڭشى!» – دەپ شۋلادى. ريۋمكەسىن تولتىرىپ تىلەك ايتقان ءبىر ماساڭداۋ اعا: «وسى كۇنگى ارميا ارميا ما، اكەسىن... بۇگىن – كەتەسىڭ، ەرتەڭ – كەلەسىڭ. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءبىر جىل دەگەن زۋ ەتە قالادى. ارميا دەپ مىنا ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگى ارميانى ايت! ەكى جىل... باقانداي ەكى جىل سۇيرەتەسىڭ سولداتتىڭ كيرزوۆىي ەتىگىن. مورياكتار ءۇش جىل ءۇيدىڭ بەتىن كورمەيتىن. تاك چتو، ەرنار باۋىرىم، ۋاقىتتى تەككە وتكىزبە، ليانى باۋىرىڭا باسىپ قال! كىم بىلەدى، سەن كەلگەنشە، بىرەۋ-مىرەۋ ءبۇلدىرىپ قويا ما، قايتەدى؟» – دەدى ءتىلى كۇرمەلىپ. الدىنداعى ىشىمدىكتەن تارتىنباي سىلتەپ وتىرعان ەرنار الگىنىڭ ءسوزىن ەستي سالىسىمەن ماعان ەجىرەيە ءبىر قاراپ الدى دا: «قازىر بي باستالعاندا بىلاي شىعىپ سويلەسەيىكشى»، –  دەگەندى قۇلاعىما سىبىرلادى.

بي باستالعاندا ەرنار ەكەۋمىز اۋىل ەتەگىن وراپ اعاتىن وزەننىڭ جاعالاۋىن جاپقان توعاي ىشىنە ەندىك. ارەدىك دابىرلاسا سويلەسكەن ادامداردىڭ داۋىسى، شالقىعان مۋزىكا ءۇنى ەستىلەدى. از-كەم ساتكە وڭاشالانا قالساق، قوينىما قولىن سۇعىپ، القىمىمنان ءوبىپ، قوس انارىمدى الاقانىندا اۋناتىپ  ەستاندى قىلاتىن ەرنار ەن توعايدا كويلەگىمنىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ، ەركىن كەتتى. قارسىلاستىم. بويىمدى الا قاشتىم. ءتىپتى، بەتىنە ءبىردى-ەكىلى شاپالاعىم دا ءتيدى. قارۋلى ەركەك قارسىلىعىڭا قاراي ما، باۋىرىنا بۇكتەپ باستى. مەن  جالىنۋعا كوشتىم:

– ەرنار، جانىم، شىداشى. يە بولشى وزىڭە. ءبىر جىل عوي، ءبىر-اق جىل. كۇتەمىن سەنى. ەشكىمگە قارمايمىن. قاجەت دەسەڭ، ارتىڭنان ىزدەپ بارىپ تۇرايىن. جالىنامىن... قويشى... اۋىرتتىڭ.

– ءبىر جىل – ون ەكى اي، – دەدى ەرنار ىسىلداپ، – تىم ۇزاق ۋاقىت. قازىر ۇشقارى زامان: ءبارى تەز، جىلدام بولۋى كەرەك. جاڭاعى اعام ايتقانداي، كىم بىلەدى، قايتىپ ورالعانىمشا، سەنى بىرەۋ-مىرەۋ ءبۇلدىرىپ قويا ما، قايتەدى؟ سوندىقتان ەتەگىڭدى ءوزىم ءتۇرۋىم كەرەك. الدە، مەنەن بۇرىن باسقا ادام... نەعىلىپ پا ەدى؟ ولاي بولسا، شىنىڭدى ايت!

– جوق-ا، و نە دەگەنىڭ؟ مەن ساعان دەيىن ەشكىممەن ءسۇيىسىپ تە كورمەپپىن.

– سوقپا وتىرىكتى! ءتىلىڭنىڭ ۇشىن بەرىپ، ءتىلىمدى كومەيىڭە تارتىپ كەرەمەت سۇيىسەسىڭ. كۇمانىم بار پاكتىگىڭە.

– پاكپىن.

– دالەلدە.

– اسكەردەن امان-ەسەن ورال، كورەسىڭ، كوزىڭ جەتەدى.

– ورالماسام،  قايتەسىڭ؟ ءولىپ قالسام شە؟

– قايداعى جامان ءسوزدى ايتپاشى!

– جوق، ءولىپ قالسام، قايتەسىڭ؟ جاتاسىڭ با ىڭىرسىپ... الدەكىمنىڭ قۇشاعىندا؟

– جامان ءسوز ايتپا دەدىم عوي ساعان!

– انام ماڭدايىڭنان يىسكەدى. سەنى ۇناتىپ قالدى، بىلەمىن. سەن مەندىكسىڭ.  مەنىكىسىڭ. ەشكىمگە بەرمەيمىن سەنى. بۇگىن-اق باسىڭا جاۋلىق سالسىن انام. لي، قالاي قارايسىڭ؟ ءسويتسىن بە؟

– كەيىن. سەن اسكەردەن قايتىپ كەل، سوسىن ءبارى دە بولادى، جانىم!

– جوق، قازىر، تاپ قازىر بولۋى كەرەك. مەنى شىن سۇيسەڭ، قارسىلاسپا، بەرىل.  بارىبىر ءتۇبى ءبىر بولاتىن ءىس قوي. پاكتىگىڭە كوزىمدى جەتكىزىپ كەتكىم كەلەدى.

...ءبىز ۇزاق الىستىق. اقىرى ەرناردىڭ دەگەنى بولدى.

مەن ونى اسكەري كوميسسارياتتان جىلاپ تۇرىپ شىعارىپ سالدىم. كوميسسارياتتىڭ اۋلاسىندا وسكەن قايىڭعا سۇيەنىپ سولقىلداعان بەينەم كورگەن جۇرتتىڭ كوڭىلىن تولقىتقان شىعار-اۋ... ەرناردىڭ اناسى: «سەندەي كەلىنىم بولسا، ارمانىم نە؟» – دەپ كەلىپ قۇشاعىنا قىستى.

ەرنار ەكەۋمىز ۇزبەي، اراعا ۋاقىت سالماي حابارلاسىپ جۇردىك. كۇندەر وتكەن سايىن ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سەزىمىمىز كۇشەيىپ...

– ...ساعىنىشىمىز ارتا ءتۇستى، – دەشى.

– ليا، – دەدىم مەن ءسوزىمدى جالعاپ، – كەشىر، جىگىتى اسكەرگە اتتانار الدىندا ءبۇلىنىپ قالعان قىزداردىڭ اڭگىمەسى بىرىڭعاي وسىلاي بولىپ كەلەدى. جىگىتى قوينىنا قول سالادى، سودان سوڭ تاڭەرتەڭ قالىڭ جاۋعا قاسقايىپ جالعىز شاپقانداي، مايدانعا... جو-جوق، اسكەرگە اتتانادى. سوڭىندا ەڭىرەپ، ەزىلىپ ءوزىڭ سياقتى سۇيگەنى قالادى. ارادا جارتى جىل، بولماسا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، نە قىزدان، نە جىگىتتەن حات ۇزىلەدى. ويتكەنى ورتالارىنان ءازازىل جۇگىرىپ وتكەن. جىگىتكە عاشىق ءبىر قىز: «قالىڭدىعىڭ مىنا جاقتا سايراندى سالىپ ءجۇر»، – دەپ جالعان حات جازادى. جىگىت ءسوزى جالعان حاتتىڭ اق-قاراسىن تەكسەرمەستەن سۇيگەنىنەن اينيدى. قايعىرادى. قايعىنىڭ قارا بۇلتىن جامىلادى. قايسىبىرى شاتىپ-بۇتىپ ولەڭ جازىپ، ءان شىعارادى. اسىلىپ ءولىپ قالاتىنى دا تابىلادى. قالتاسىندا  – ءبىر جاپىراق قاعاز. «قوش بول، سۇيگەنىم»... وسى كۇنى وسىدان وزگە ماحاببات دراماسا جوق پا؟ باسقا بىردەڭە ويلاپ تاپساڭدارشى!

كورشى بولمەدەن گۋلۆيرانىڭ لاززاتقا بولەنىپ ىڭىرسىعان، داميردىڭ قۇمارلانا قۇمىققان داۋىسى ەستىلدى.

– دۇرىس ايتاسىز، – دەدى ليا كونياكتى ريۋمكەسىنە تامىزىپ قويىپ،  – بىراق ءسىز سەنىڭىز، سەنبەڭىز بۇگىنگى ماحابباتتىڭ سيقى – وسى. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قايتالاۋمەن كەلە جاتىرمىز. سوعان ءوزىم دە تاڭ قالامىن.

مەن وعان جانارىمدى تىكتەپ قارادىم. كەلبەتى كەلىسكەن ارۋ. انتەك سىرتقا تەپكەن ءسال تۇرىكتەۋ ەرىندەرى ءسۇيىس تىلەپ، ويعا باتىپ وتىر. سول جاق انارىنىڭ ۇستىنەن قىزارىپ بارىپ تارقاعان «قىزىل ورتەڭنىڭ» تابى بايقالادى. ايەلدىڭ ۇلبىرەگەن جۇقا تانىنە باتقان ەرىننەن وسىنداي ءىز قالادى.

ول ەشتەڭە ايتپاي-اق، مۇلدە ءتىس جارماي-اق وتىرسا دا، سۇلۋ، سۇقسىر جۇزىمەن الدەبىر مۇڭلى شىعارمانىڭ تۋىنا شابىت بەرەتىن سياقتى.

ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايعان. بولمەنىڭ جارىعىن قوسقىم كەلمەدى. مۇقاباسى ءارتۇرلى بولعانىمەن، مازمۇنى ادامعا  ادەپ پەن ۇياتتى ەرىكسىز تاڭبايتىن كىتاپتار مەن  جانىڭدى ايالاپ، سەزىمىڭدى قىتىقتايتىن سيقىرى بار گۇلدەردىڭ ورتاسىندا اقمانار سۇلۋدىڭ بەينەسى قاراۋىتادى.

داۋرەن قۋات

ءال-فارابي تۇرعىن ءۇي كەشەنى

 الماتى

09.04.2022 جىل

Abai.kz