Áli esimde, sonau 1993 jyly, jaz aiynyng ortasynda qazaqtyng birtuar úly Shaqshaq Jәnibek batyrdyng Torghaydaghy ótken dýbirli toyyna qatysqanym bar edi. Ol kezde Esil audany Torghay oblysynyng qúramyna kiretin. Keyin, osy oblys taraghan kezde, Esil, Jaqsy, Derjavin (qazirgi Jarqayyn) audandary Aqmola oblysynyng qúramyna ótti. Toygha barugha әr audangha shaqyrtu týsken son, bizding audannan ýsh adam bardyq. Degenmen, aldyn ala, birneshe kýn búryn, Torghaygha eki kiyiz ýi, soyylatyn mal, sonymen qatar, aspazshylardy jәne kórkem ónerpazdardy jibergen bolatynbyz.

Artynan, sol kezdegi Esil audanynyng әkimi Amangeldi Múhitbekov, onyng orynbasary Merey Bayliyn, sonday-aq, әkimdiktegi ishki sayasattan men barghan edim. Birneshe kýnge sozylghan toy, shynynda da keremettey tartymdy, du-dumandy ótti. Osy toyda alghash ret, elimizge tanymal jazushy Ábish Kekilbaevpen, onyng qasyna ergen ózge de aqyn, jazushylarmen tanysqan bolatynmyn. Áriyne, mening aitayyn degenim búl emes.

Osy toyda alghash ret aqyn, әnshi Ásetting «Injý – Marjan» әning sýisine tyndaghan edim. Án keremettey únady. Qazirge deyin, búl әndi keyde kónil-kýiimdi kóteru ýshin de aityp jýremin. Sonymen qatar, osy kezge deyin Áset aqynnyng ónerine  baylanysty, kezdesken derekterdi, materialdardy jinastyryp jýretin әdetim bar.

Aytar bolsaq, Ásetting boyyndaghy tókpe aqyndyq, jeztanday әnshilik, daryndy  sazgerlik óneri onyng oryndaushylyq sheberligimen astasyp órledi. Onyng әnderin tyndaghanda, oi-sanandy әserli de әuezdi әuen biylep, tyndaushysyn alysqa jetelep alyp ketedi. Aqiyq aqyn óz ómirinde eluge tarta әn jazyp, otyzgha juyq qisa-dastandar shygharyp, bes jýzden asa tolghaularyn qalyng oqyrmandargha úsynyp, ózining asa daryndy túlgha ekendigin, el-júrtyna óz zamanynda tanytyp ketti. Ol sonymen qatar, óz zamanynda biraz aqyn-jyraularmen aitysqa týsken óner adamy. Kezinde, tipti, Ahmet Júbanov: «Oryndauy kelisse, Áset әnderi qazaq sahnasynyng tórinen kórinedi»,- dep aityp ketken eken.

Sonau 1916 jyldar shamasynda Ásetti alghash kórip, tyndaghan Iliyas Jansýgirov ózining bir sózinde: «Eger aitsaq, Birjan әndi aspangha órlep, dauryghyp salady. Áset bolsa aspangha da órleydi, jerde de jorghalaydy... Búlar dala muzykasynyng әri akteri (salushysy), әri avtory (shygharushysy). Búlarday oidan әn salushy endi joq. Endigi jerde el әnin tynnan salushyny estu qiyn bolar», - depti.

Osylaysha, Áset turaly qúndy pikir qaldyrypty. Shyndyghyn aitsaq, Áset ózining keremettey shygharmalaryn әuenmen, sazben ghana әrlep qoyghan joq, әn әuenin maghynaly da mazmúndy úiqastarymen qabystyra bildi. Sondyqtan da Ásetting shygharghan әnderining әuendiligin, iyirimdi, asqaqtyghyn qazirgi kýngi kez kelgen әnshi erkin iygerip, oryndap kete almaydy. Kezinde, Ásetting әnshiligi turaly Kenen Ázerbaevtyng aitqan baghasynan artyq bagha tabyla qoymas. Belgili jazushy S.Begalin halyq aqyny Kenen Ázirbaevtyng tughanyna 90 jyl tolu merekesi óterde Kenekennen: «Osy Ásetting dauysy qanday edi?» dep súrapty.Sonda Keneken: «Men osy jasyma deyin Ásetting dauysynday zor dauysty estimegen edim, bolsa Ámirening dauysy Ásetke jeteghabyl bolar», -degen eken. Shynynda, Ásetting әn aitu erekshelikteri óte kýrdeli. Áuen qúrylymy da aitushygha jenil týspesi haq.

Ásetting «Inju-Marjan» әni qazaq әn ónerining biyik shyny dese bolghanday. Búdan basqa Ásetting «Maqpal», «Qarakóz», «Mayda qonyr», «Lәilim shyraq», «Qysymet», «Qonyr qaz», «Shama», «Ardaq», «Jeldirme», «Kóktas», «Gauhar qyz», «Ápiytók», «Qanapiya», «Jiyrma bes», «Yrghaqty» әnderi - diapozony óte joghary, keng tynysty әnder. Áset әnderining әuezdi әuenderi býginde dramalyq shygharmalardan basqa operalyq qoyylymdarda, kinofilimderde de paydalanyluda. «Qazaqstan» teledidary dayyndap, sahnalaghan «Ghasyrlar ýni» atty dәstýrli әn konserttik jobasynyng alghashqy shymyldyghy da jyl sayyn Ásetting «Inju-Marjan» әnining әuenimen ashylady. Búl, әriyne, Áset әnining qúdireti. Onyng әnderining bizge jetui belgili әnshi, halyq әrtisi Dәnesh Raqyshovtyng 1959 jyly óz Otanyna keluimen baylanysady. Dәneshten keyin M.Eshekeevtin, J.Kәrmenovtyn, B.Tileuhanovtyn, N.Janpeyisovtyng oryndauynda ghana Áset әnderin tyndaugha mýmkindik aldyq.

Jetisu jeri men Altaydy ózining әsem әnine bólep, Alakól men Arqa atyrabyn jyrgha qosqan dýldýl aqyn, búlbúl әnshi әri daryndy sazger, aqqugha ýn qosqan kýmis kómey aqiyq óner iyesi Áset Naymanbayúlyn mәngi este qaldyru maqsatynda Qazaq SSR-i Ministrler Kenesining qaulysymen 1990 jyldyng kýzinde búrynghy Semey oblysynyng Maqanshy audanynda Ásetke әdeby memorialdyq múrajay ashylghan edi. Jazda Alakólge barghan sayyn, jolda osy múrajaygha qalayda kire keteting әdetimiz bar.

Aqynnyng shyqqan tegi: Ruy — Arghyn, onyng ishinde Qarakesekten taraytyn Qarashory, onyng ishinde Maylyq Qojambergisinen taraghan Qalybaydyng balalary Naymanbay men Qayranbay. Búlardyng ertedegi ata qonystary búrynghy Qarqaraly uezine qarasty,  Qyzylaray tauynyng bókterindegi nuly Qarshyghaly ózenining boyynda ornalasqan «Keregetas» degen jer. Naymanbay qolynan is keletin kәsip iyesi bolghandyqtan, sonau bir auyr kýnderde Arqanyng aqshomyrlaryna ilesip Semey jerine, keyinirek Qytay elimen shektesip jatqan Múqanshy ónirine kelip, Alakól kólining jaghasyn jaylaghan «Emil-Barlyq» bolysyn meken etedi. Osy jerden janbyrshy ruynyng bir qyzy Kermeqasqagha (Kerimbala) ýilenip, túraqtap qalghan. Qazirgi kezde Naymanbaydyng qystauy men ziraty Maqanshy ónirining Alakól jaghasyndaghy Qarabúlaq auylyna jaqyn Sasyqkól degen jerde.

Alash elining óz uaqytyndaghy  alabóten daryndy túlghasy, aqiyq aqyndyghymen de, jeztanday  әnshiligimen de, súnghyla sazgerligimen de aldaghy kezenderde de óner әleminde ózining shyqqan biyiginen týspeytindigi aqiqat. Onyng shygharghan mazmúndy da maghynaly, keremet әuezdi  әnderin qay kezde de sýisinip tynday berging keledi.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz