... Ýndistandaghy Dumurkota eldi mekeninde alkogolidi susyngha sylqiya toyyp, mas bolyp qalghan 50 pil derevnya­­­nyng tas-talqanyn shygharghan: ýilerdi oirandap, egistik alqaptaryn jaypaghan, olardy toqtatugha tipti polisiya kýshteri shaqyryldy. Poliyseyler olardy әreng degende toqtatypty. Atatynyn atyp, shalatynyn shalyp...

Pilderdi qoya túryp, myna oqighagha qaranyz: 14 aqpan kýni Almaty oblysynyng Ýshtóbe qalasynda tughan anasy ózining eki ailyq balasyn qylqyndyryp óltirdi. Ol ózining azamattyq nekedegi kýieuimen spirttik ishimdik ishken, mazasyzdanyp jylaghan balanyng dauysy araqqa yqylyq ata toyghan әielding jýikesine tiygen son, ol sәbiyin túnshyqtyryp óltirip tastap, kónildi otyrysyn әri qaray jalghastyra beripti...

Búl naghyz súmdyq oqigha boldy. Býgingi bizding qyz-kelinshekterimizding jetken jeri osy bolsa ne shara?!.

... Ýndistandaghy Dumurkota eldi mekeninde alkogolidi susyngha sylqiya toyyp, mas bolyp qalghan 50 pil derevnya­­­nyng tas-talqanyn shygharghan: ýilerdi oirandap, egistik alqaptaryn jaypaghan, olardy toqtatugha tipti polisiya kýshteri shaqyryldy. Poliyseyler olardy әreng degende toqtatypty. Atatynyn atyp, shalatynyn shalyp...

Pilderdi qoya túryp, myna oqighagha qaranyz: 14 aqpan kýni Almaty oblysynyng Ýshtóbe qalasynda tughan anasy ózining eki ailyq balasyn qylqyndyryp óltirdi. Ol ózining azamattyq nekedegi kýieuimen spirttik ishimdik ishken, mazasyzdanyp jylaghan balanyng dauysy araqqa yqylyq ata toyghan әielding jýikesine tiygen son, ol sәbiyin túnshyqtyryp óltirip tastap, kónildi otyrysyn әri qaray jalghastyra beripti...

Búl naghyz súmdyq oqigha boldy. Býgingi bizding qyz-kelinshekterimizding jetken jeri osy bolsa ne shara?!.

Elimizde 30 myngha juyq maskýnem әiel bar

IYә, qazir qazaqtyng qyzy da, әieli de araq-sha­rap ishetin boldy. Ol janalyq boludan qal­gha­ly qashan...  Al búl taqyryptyng tym jii ai­ty­­­la­­tyny sonshalyqty - ol turaly әngime ishim­­­­dik ishetin әielderden de jiyirkenishti bola­tyn dengeyge jetti. Alayda әiel maskýnemdigi últ­­tyq dengeydegi qasiret ekendigin úmytpauy­myz kerek.

Qazir Qazaqstan әlem boyynsha ishimdikti kóp ishetin 188 elding qatarynda 34-shi orynda túr. Statistikalyq derekterge qaraghanda, Orta­lyq Aziyadaghy eng «ishkish» el - Qazaqstan. Elimizde jan basyna shaqqanda әr adam jylyna 12 litr alkogoli ónimin paydalanady. Al әlem­­dik kórsetkishter boyynsha azamattar jy­lyna 6 litrden astam spirt paydalan­ghan el degra­­dasiyagha úshyraydy eken. Elimizde jarty miyl­lion­gha juyq adam alkogolidi ishimdikting uysy­na týsip, uyn iship jýr. Búlardyng ortasyn­da әielder oiyp túryp oryn alady. IYә, bir qo­lymen balasynyng arbasyn sýirep bara ja­typ, ekinshi qolymen syra ishe beretin boldyq. Biz múnday kýige qalay jettik?

Mamandardyng aituynsha, qazir maskýnem kýieui­men alysyp, sony emdetemin dep jýrgen әiel­derding sany azayghan. Búl - erler az ishetin bol­dy degen sóz emes, әielder kýresudi qoyghan, kýieu­lerimen birge ishedi degen sóz.

Áleumettanushylardyng pikirinshe, әielder­ding spirtti ishimdikke tym ýiir boluy 90-jyl­dardyng basynda bayqalypty. Erkek qara ba­qyr tappay ýide otyryp qalghanda әiel bazargha shyghyp, aqsha tauyp, ózi bi, ózi qoja bolyp, aqyry aldymen «boyyn jylytu ýshin», keyin «kó­nil kóteru ýshin», «stresten qútylu ýshin» ishti. Qazir endi er әielin narkologiyalyq diys­pan­­serge sýirep aparatynday jaghdaygha jettik. Búl kýnderi er adamdardyng dәrigerge «әielimdi maskýnemdikten emdep berinizshi» dep jalyna­tyn oqighalary jiyilepti.

Kóshe-kóshede, quys-quysta bet-auyzdary dombyghyp isip, ýsti-basy sasyp, kózining asty kó­gerip jýretin әielderdi kórgende ayaysyng әri jiyirkenesin. Kafe-meyramhanalarda temekisin búrqyratyp, syragha toyyp, yqylyq atyp oty­ra­tyn uyzday jap-jas qyzdardyng sany da kó­beyip barady. Syrany alkogolidi ishimdik emes dep ózimizdi ózimiz aldap qoydyq. Qyzymyz ýi­ge auzy­nan iyis shyghyp kelse, «e-e, syra ishken eken ghoy» dep, «әiteuir, araq emes ekenine» tәu­be deymiz. Ol az bolsa, alpystan asyp, jet­piske qaray ketip bara jatqan әjelerimiz ben atalarymyz bir-birin sýiep, araq iship jýretin auyl­dar bar. Mún­day ýilerding berekesi de, me­rekesi de joq.

Balasy men kelini әke-sheshesining mas­kýnemdigi kesirinen bir-birinen úyalyp, úr­sysyp, jan-jaqqa tarap ketken balalary «әke ýii» degende kejegesi keyin tartyp túratyn jaghdaylar da kezdesedi.

Maskýnemdik - auyr dert. Álem elderi búl dertti toqtatudyng týrli amaldaryn oi­lap tapqanymen, maskýnemdik auyzdyqqa yryq berer emes. Ásirese songhy jyldary әiel­der maskýnemdigi beleng alyp bara jat­qan kórinedi. Elimizde ishimdikke salyn­ghan 30 myngha juyq әiel bar eken. Mýmkin, búl asa kóp te emes shyghar. Alayda statiys­tiy­kanyng naqty kórsetkish emes ekeni, ishken adamnyng barlyghynyng «meni emdeniz» dep dәrigerlerding aldyna bara bermeytinin eskeru kerek.

Qazaq әieli «men iship kettim» dep dәri­gerding aldyna barmaydy. Sebebi úyalady. El-júrtqa qarabet bolamyn dep oilaydy. Ári júmysqa túrghanda onyng qújattary «minsiz» boluy ýshin «syryn» júrtqa jay­mau­gha tyrysady. Al әbden aghzagha dendep enip, ishimdikpen ózi kýrese almay­tyn jagh­daygha jetkende dәrigerding aldyna barugha tura keledi.

Balzada MÚRZATILEUOVA, Aqtóbe oblystyq narkologiyalyq dispanserding mengerushisi:

- Qazirgi uaqytta dispanserde 10 159 adam dispanserlik tirkeude túr. Sonyng 7859-y - ishimdikpen dostasqandar. Osy­nyng ishinde 1111-i - ishimdikke salynghan әiel­­der. Áriyne, salystyrmaly týrde al­ghan­­da maskýnem әielderding sany erlerden ana­ghúr­lym az. Biraq az eken, eshtene etpes deu­ge bolmaydy. Bir әiel maskýnemdikke salyn­sa, dabyl qaghuymyz kerek. Sebebi әiel - otbasynyng úiytqysy.  ÁYEL AZSA, ÚLT AZADY. Jaqynda bir әiel maskýnem­dikke salynghan jasy 50-den asqan ýlken ana­ny alyp keldi. «Emdenizdershi» dep ja­lyn­dy. Taghy birde, bir әiel bet-auzy әbden dombyghyp isip, qanghybas bolyp ketken bir әiel­di ertip keldi: «Kezinde inimiz qaytys bolghanda, onyng kelinshegi jas bolghan song ómirin әri qaray jalghastyrsyn, taghy da otbasyn qúryp, jaqsy bolyp ketsin dep rúq­satymyzdy bergen bolatynbyz. Kelini­miz basqa adamgha túrmysqa shyqty. Biraz ua­qyttan keyin onyng kýieuinen ajyrasyp, ishki­likke salynyp ketkenin estidik. Mynau - mening kelinim. Qanghyp, araq iship jýrgen jerin­en tauyp әkelip túrmyn. Qanday adam bol­sa da, mening bauyrymnyng jalghyz sýi­gen әieli ghoy. Osyny emdenizdershi, adam bolyp, qatargha qosylyp ketse, inim de ana dýniyede tynysh jatar edi», - dep ketti. Key­de әielder aldyma kelip, «mening em­del­­gim keledi» dep eniregende etegi jasqa to­la­dy. Qyryq kýnde osynday qyryq týrli tagh­dyrmen betpe-bet kelip jatamyz.

Maskýnem әiel últtyng týbine jetpey me?

Dәrigerding aituynsha, qazir statistika kórsetip otyrghanday, 35-ten asqan azamat­tar arasynda ishimdikke әuestik dengeyi joghary bolyp otyr. Jasy ýlken azamattar ara­synda da ishkilikke qúmarlar barshy­lyq. Songhy ýsh jylda alkogolidi qabylda­ghan jasóspirimder sany eki ese kóbeygen. Bú­lardyng deni - әke-sheshesi maskýnem­dikke salyn­ghan balalar.

Maskýnemning balalary kóbine auru, kemis, aqyl-esi kem bolyp tuady eken. Myna statistikagha qaranyz: ishkilikti az da bol­sa ishetin әielderding ómirge әkeletin sәbiy­lerining 80-90 payyzy әlsiz bolady, olar bolashaqta psihikalyq qiyndyq­tar­gha úshyraydy, sóileu mýshelerinde kemistik bay­qalyp, terisinde týrli aurular bolady eken. 40-50 payyzynyng jynystyq mýshe­le­rinde kemistik bayqalyp, ayaq-qolynyng sausaqtary qisyq bolyp jaratylady. Al 20-30 payyzynda balalar jýrek auruyna shal­dyghyp, kóru qabileti tómen, 10 payy­zynyng býiregi tolyq jasamaytyn kýiinde ómirge keledi. Syra ishetin әielding ishindegi balanyng miyna zaqym keledi eken. Syra demekshi, qazir «ómirimde araq iship kórgen joq­pyn» dep maqtanyp, kýnige kem degende bir-eki saptyayaq syra simirudi әdetke ainal­dyr­ghan әielder bar. Alayda jarty litr syra­nyng 50 gramm araqpen teng ekenin bile ber­meymiz. HIH ghasyrda aghylshyndar qua­ty joghary ishimdiktermen kýresu ýshin olar­dy jenildeu dep sanalatyn syramen auys­tyrudy maqsat etken. Alayda halyq­tyng syramen tez dos bolyp, jaghdaydyng búrynghydan da ushyghyp ketkendigi sonshalyq - qazir ony shygharghan elding ózi syramen kýresip әure bolyp otyr.

- Syrany kóp ishken adamnyng býiregi, bauyry, jýike jýiesi, asqazany, ót jol­dary auyrady. Bauyry, býiregi isinip, adam­nyng ishi qampiyp ketedi. Odan song jý­re­gi auyrady. Syranyng qúramyndaghy kó­mir­qyshqyl gazy qan tamyrlaryna kýsh tý­sire­di. Qan tamyrlaryna kýsh týskesin jý­rek­ting qyzmet etui nasharlap, eti bosap, isinip, syrty ýlbirep ketedi. Múny dәriger­ler «jýrekting syra sindromy», keyde «jý­rekting kapron shúlyqqa ainaluy» dep atay­dy. Syrany kóp ishetin әielderding әiel siqy qalmaydy, dene túrqy erlerdi­kin­dey bolyp ózgerip, keybir әielderde tipti múrt shyghatyn bolady. Araq-sharap ishe­tin qyz-kelinshekter arasynda keude bezi qaterli isigimen auyratyn әielder jii kezdesedi, - deydi mamandar.

Áyelder erlerge qaraghanda araqtyng yrqyna tez kónedi. Erler bes-alty jyl ishkennen keyin araqqa salynyp ketetin bolsa, әielderge eki-ýsh jyl jetkilikti eken. Sebebi er adamnyng aghzasynda spirtti ishimdikting zardaptarynan saqtandyratyn fermentter asqazan men bauyrda bolsa, әielderde tek qana bauyrda ghana bolady eken. Áyelderding tez maskýnem bolatyny, biraq óte qiyn emdeletini sodan bolsa kerek. Narkologterding aituynsha, búryn 3-4 jyl boyy alkogolidi ishimdik ishken adam­dargha sozylmaly maskýnemdik diag­no­zy qoyylatyn bolsa, qazir adamdardyng bir jyldyng ishinde araqqa tәueldi bolyp qalu jaghdaylary jii kezdesedi eken.

«Araq - barlyq kesapattyn, qayghy-qa­si­­ret­ting bastauy, barlyq jamandyqtyng kil­ti» deydi diny kitaptarda. Búl «kiltti» әiel­ding qo­lyna berip qoyghanymyz últqa ja­mandyq­tyng esigin ashyp bergenimiz bol­sa kerek.

Songhy bes jylda elimizde adamdar al­ko­goli­dik ishimdik iship, mas kýiinde jasaghan qyl­mystar sany eki esege artyp ketken - 13 mynnan astam qylmys jasalypty! Spirt­­ti ishimdik ishkenderding qolynan ýsh myn­nan astam adam qaza tapqan. Iship alyp, kólik ruline otyrghan jýrgizushilerding kesirinen 500-ge juyq adamnyng ómiri qiylyp, 2500 adam jaraqat alghan. Taghy myn­daghan ana ishkilikting saldarynan ana­lyq qúqynan aiyrylyp, on myndaghan balany jetimder ýiine tapsyrdy.

Al oblysta ótken jyly ishimdik salda­rynan 960 qylmys oryn alypty. Biyl jyl basynan beri 79 qylmys jasalyp ýl­gergen.

Eldegi maskýnemdik dertining ushyghyp túrghanyn menzegen Mәjilis deputaty Ergen Doshaev onymen kýresuding eng tiyimdi tәsili - ekonomikalyq sharalardy kýsheytu ekendigin aitady. Yaghny araq ónimderine aksiz stavkalaryn kóteru qajet degen pikirin aityp jýr. Alayda múnymen mәsele tolyq sheshilse, qane?!.

P.S.

... IYә, sonymen jogharyda aitqan pilder taqyrybyna orala­yyq. Araqqa sylqiya toyghan 50 pil derevnyanyng tas-talqanyn shygharghan dedik. Al mas adam men mas januardyng eshqanday aiyrmashylyghy joq ekendigin eskersek, maskýnem әielding kóbengi jalghyz ghana «derevnyanyn» emes, tútas últtyng tas-talqanyn shygharuy mýmkin...

Avtor: Meyramgýl RAHATQYZY, Aqtóbe oblysy

"Alash ainasy" gazeti