3

Sol kýni Maqsút Qazizagha sonshalyq bir til jetkisiz zor rizalyqpen attanghan. Qazizanyng aitqan syr sezimen qyz endi búnyng kóz aldynan birde-bir sәt ketpey, esinen shyqpay qoydy. Qamardyng ýiinen attanyp ketkende jýregi keudesine syimaghanday dýrsildep, kónili oigha-qyrgha alyp úshyp, jas jigitti osynau dýniye, jahangha tap býgin jana jaralyp, jana payda bolghanday etti. Tóbede kókshapaqtana tónkerilgen jonghar tauynyng núrly aspany jarqyraydy. Aynalada jym-jyrt, ormandy tau mýlgiydi. Áldeqaydan «kýr-rk, kýr-rk, kók-kek» degen orman kókegining búiyghynqy әuezi keledi. Bir ózi mynau túnyp túrghan tym-tyrys ólkening qúlazyghan tilindey. Biraq tabighat dýnie miz baqpay, osynday tylsym, sabyrly bolghanmen, sonyng bir maqsym pendesi tynyshsyz kýige úshyraghan. Jol boyy Qarymsaqtyng әngimesine jarytyp jauap ta aita almady. Nege dýr auylgha, óz tughan ýiine, ondaghy eng qabaq tanyr jaqyn adamy Qanikening aldyna jetkisi keldi. Býgin ol alghash ret «Eng shyn janashyr jaqynym kim? Aytsam jayymdy búljytpay úghatyn kim» degen súraqqa qamaldy. Endi birde óz-ózine bir tap-taqyr, panasyz jan siyaqty bola ma, qalay...

...Maqsút Qamardy kórip qaytqaly zymyrap jiyrma kýndey uaqyt ótti. Arada endi auyl, taudan-tau asyp, orqash-orqash Jonghar jotalaryn keyin qaldyryp, tór jaylaugha úzap kóshedi. Mine, osy uaqyttarda Maqsúttyng esinen Qamar birde bir sәt shyqpady.

3

Sol kýni Maqsút Qazizagha sonshalyq bir til jetkisiz zor rizalyqpen attanghan. Qazizanyng aitqan syr sezimen qyz endi búnyng kóz aldynan birde-bir sәt ketpey, esinen shyqpay qoydy. Qamardyng ýiinen attanyp ketkende jýregi keudesine syimaghanday dýrsildep, kónili oigha-qyrgha alyp úshyp, jas jigitti osynau dýniye, jahangha tap býgin jana jaralyp, jana payda bolghanday etti. Tóbede kókshapaqtana tónkerilgen jonghar tauynyng núrly aspany jarqyraydy. Aynalada jym-jyrt, ormandy tau mýlgiydi. Áldeqaydan «kýr-rk, kýr-rk, kók-kek» degen orman kókegining búiyghynqy әuezi keledi. Bir ózi mynau túnyp túrghan tym-tyrys ólkening qúlazyghan tilindey. Biraq tabighat dýnie miz baqpay, osynday tylsym, sabyrly bolghanmen, sonyng bir maqsym pendesi tynyshsyz kýige úshyraghan. Jol boyy Qarymsaqtyng әngimesine jarytyp jauap ta aita almady. Nege dýr auylgha, óz tughan ýiine, ondaghy eng qabaq tanyr jaqyn adamy Qanikening aldyna jetkisi keldi. Býgin ol alghash ret «Eng shyn janashyr jaqynym kim? Aytsam jayymdy búljytpay úghatyn kim» degen súraqqa qamaldy. Endi birde óz-ózine bir tap-taqyr, panasyz jan siyaqty bola ma, qalay...

...Maqsút Qamardy kórip qaytqaly zymyrap jiyrma kýndey uaqyt ótti. Arada endi auyl, taudan-tau asyp, orqash-orqash Jonghar jotalaryn keyin qaldyryp, tór jaylaugha úzap kóshedi. Mine, osy uaqyttarda Maqsúttyng esinen Qamar birde bir sәt shyqpady.

Anau keshte Qazizanyng Qamar jayly ne aitpaq bolyp sóz bastaghanyn biluge, mine, endi yntyqty. Bar jan-jigerimen qúmarta yntyqqan. Qazir qoly jetpey, yntyzary qúryghan asyq armanyna ol kezde jolyn qarghys keskendey kerenau edi!

Maqsút ózin osylay jazghyryp jýrgende, búnyng kókten tilegen tileuin jerden bergendey boldy. Jaqyn bir auyl osynday elding basy jiyn, jaylau kóshpey túrghan kezinde sýndet toy jasamaq eken. Qazizanyng soghan kep qaluy ghajap emes-au dep kýtken shamada, oilaghanday apa-ekesi sol toygha keldi. Erteng toy degen kýni Qaziza, tipti Maqsúttyng óz auylynda bir ýige qonaq boldy.

Sol keshte әpkesine taghzym kónilimen amandasa kelgen Maqsúttyng anyq ne sebepten jetkenin Qaziza jazbay bilgen. Osy joly týlep, ózgerip kelgeni bilindi... Óz tuysqany ýiinde erkin bolghan Maqsút orayy kelgen bir әredikte búnyng ózimen sóilesudi tosqan Qazizadan:

- Ápke! Osy, anada siz maghan bir sózdi bastap qalghanday bop ediniz ghoy!.. Sonda ne nәrse aityp qaldynyz? Aytpaq bolghanynyz qanday syr edi? - dep taqayyrlap súrady. Qaziza «e, bәlem qalay eken, shoq-shoq» degendey bop jalt etip qaraghanda, kózinde ýlken ýmit, әri senim shúghylasynday bir jandy sәule jarq etken. Ol qapelimde qozghalghan búl sózge sәl tosylyp, dos tileumen kóz salghanda, Maqsút súrauyn az jalghay týsken-di.

- Sol ayaqsyz qalyp edi, Qamar sizge syrlas pa edi? Qazizagha jigit kózinde onyng ishki zaryghu yntyzarlyghyn bayqatqan ot bar ekeni tanyldy. Jas jigitting sezimge tolghan salmaqty janary ziyndy әielding nazarynan oqshau qalghan joq. Qaziza jauabyn bógelinkirey otyryp, oilap aitty:

- E-e, qalqam-ay! «Aynaldyrghan eki ýisin, bir-birinnen úrlyghyndy jasyrasyn» degen eken. Pende beybaqta jasyryn ne syr qalushy edi, - dep kelip, az otyryp: - Qysy-jazy birgemiz ghoy. Sauyq baqpay, tirlik baqqan tynysh auylmyz, búl auylda osynyng menen basqa kimi bar deysin, - dep bir qoydy. Qamar jәili oilau Qazizanyng ózine de jenil emes siyaqty. Osydan keyin Qaziza Qamar jóninen Maqsútqa birtalay syr ashty.

Qazizanyng búl jolghy bildirui boyynsha, әngime byltyr jazdaghy Qamardyng kishkentay bauyryn Maqsút ózi qolgha tiygizip beruimen baylanysty bastalghan eken. Múrynshaq ýii ózi qaraly bolyp otyrghanda Burabaydan kórgen qorlyq-zorlyghy da qol úshyn bergen Maqsút jәrdemine qosylyp sóilengen. Qamardyng ata-anasy sherli bop qalghan, qamkónil bolghan adamdar. Qyz bolsa - jat júrttyq. Býgin bolmasa, erteng kisi tabaldyryghyn attaydy. Óz ýiining sonday taghdyryn bir basynyng arylmas dertindey bilip, aiygha almay oilaytyn esti qyz Qazizaday jaqsy jengesinen eshbir oiyn jasyrmay, aiqyn bir múng ashqan eken. Ol aldymen óz syryn býkpeytin Qazizaday jengeden:

- Tәte, osy bizding auylmen Sheruding barlyq jeri qyz alysa bere me? - dep súrap qalady. Qaziza oghan mysaldy alystan izdemey-aq óz basyn keltirip:

- Alyspasa men neghyp kep otyrmyn? - deydi. Qamar sóz osyghan jetken son, búiyghyp qalyp:

- Áy, qaydan bileyin...- dep qiylyp otyryp: - Oilaghan jerinizge kete alghan siz baqyttysyz ghoy. Shyn baqyttysyz! Ata-anama bir sýienish bolugha jarasam dep solar ýshin ózegim órt bolady! Ishimning órtenetini sonsha, aqyry bir ýiden ketetindigim esime týsip ketse, sugha baryp jylap-jylap qaytam. Taghdyr maghan kimdi tandar eng dep erkime berip qoyady deymisin! - Ol jap-jas basymen ýlken adamday uayym aityp, auzynan «taghdyr» sózin shygharghanda, búl syrgha Qazizanyng qabyrghasy sógilgendey bolghan. Sol kýni osy sóz, osy bir syr sonynda Qamar:

- Qúday Maqsúttay balanyng eteginen ústatyp óltirse, qanday qyz armanda kettim der?! - degen alys, qiyn armanyn da ashyq aityp salady. Qaziza:

- Mening adam tanitynym ras bolsa, Maqsútqa da ózge emes, sen, tek qana sen kereksin! Men bilsem sol bala ózi anyq berilgen nәrsesinen tas jauyp, tau kýirese de ainy qoymas! Búl sózinning ayaghyn endi maghan ber! - dep Qamardy qúshaghyna qysyp betinen sýiedi. Sonda Qamar aghyl-tegil bolyp jylapty...

Qamardyng basyn eshkimge aiyrbastamaytyn Qazizanyng anadaghy Maqsútqa onasha otyryp shet-jaghasyn shygharghany sonday múng men niyetting mәni eken. Qazizanyng myna aitqanynday әserli әngime jigit ómirining bas-ayaghynda endi qaytyp qaytalanbastay kiyeli shyqqan. Búl ózi - aghasy ólip, múndy bolyp jýrgen Qamardyng aitqan sózi ekenin bilgende, Maqsúttyng túla boyy titirep ketkendey boldy...

Qamar jastau kezinde, әkesi Burabaydyng irgesinde otyrghanda, sol Burabay auylynyng balalarymen qosylyp moldadan oqyp, eskishe hat bilip qalghan-dy. Jaldauly moldagha búny óz auylynyng balasymen qosyp birge oqyttyrushy Burabaydyng ózi bolghan... Eki jyldyng aldynda balasy ólip, qoly qysqaryp otyrghan Múrynshaqty Burabay aila-sharghymen qolgha týsirip almaq bolghanda, Qamar Kerimbekke óz qolymen aryz hat joldaghany, basyna azattyq tilegeni belgili. Sonda Kerimbek Múrynshaqtyng Burabay irgesinen qútqarylatynyn aityp qyzgha qayta әkelik hat qayyrghan da, sәlemin ózgeden emes, ózining oqyp jýrgen balasy - Maqsúttan jibergen. Biraq ol joly da bala jigit Qamardyng ózimen úshyrasqan joq. Hatty sheshesining qolyna berip, jaqsy beyilmen әke sәlemin jәne óz oi, pikirin jetkizip júbandyryp qaytqan, Qamardyng sheshesi sol rette Maqsúttyng sóz, minezine әbden qanyp, maqtap qalghan. Sózi em sheshening ansarly dostyq kónilden madaqtauy, tipti ony býkpesiz arman ete sóileui Qamargha «ysytpa» dúghasynday yqpal etken. Ol jylauly, zarly ana kókeyining yqpaly edi.

Qamar Kerimbekting Qúljada oqityn Maqsút degen balasyn syrtynan sonda kórgen... Ýlken auyldyng jasynan ataqtanyp qalada oqityn syily balasy, Qamarday kisi irgesinde, qosaqbasty bolyp kýn keshken, múqtaj kedeyding ýiine kep, búnyng bar syryna ortaq boluy jas, súlu, ýmitshil qyzdyng oiynda myqtap saqtalyp qalghan-dy. Qamar sonda ózining balalyq, balausa qiyalymen ýide adam joq kezde synyq ainasyna qayta-qayta qaraghyshtap «sol meni bir kórse nege búrylmay kete alar eken» degendey tәtti ýmitpen aldanghany bar. Maqsúttyng búla kónilinde sol joly ózining lýpildek taza jýregimen anyq dos tútyp qalghan Qamar bar edi. Sonday qiyal, ýmiti jyl ótken sayyn ishtey úlghaya kep, aqyry janaghyday syr týiini bola jetkizilgen. Qazir osy Qamar jәili bildirip aitqan, Maqsút ýshin baghasyz qymbat peyilding ayaghynda;

- Qyz bop kórdik qoy, qalqam. Qyz sorlyny tanys ta alady, qonys ta alady. Jýregi bar demegen son, qyz beybaqty yntyzarlyqqa da jazbasyn! Qashan kónili qalaghan qútty ornyn tauyp qonghansha, qyz degen ol - bir gharip qoy! - dep sóiledi. Maqsút endi sol qyzgha dәl kórgen saghattan bastap ózining eriksiz qúmar bolghanyn jasyrghan joq. Bildirer joly da osy edi. Sóz bastar aldynda әueli ókpesi auzyna tyghylghanday boldy. Ári osynday óz amalsyzdyghyn Qaziza aldynda býkken joq: - Men sizge ózge sóz aitpay-aq qoyayyn. Kózim jetti ghoy... Bosqa aitpapsyz! Myng kisilik qamyndy bir kisi jeydi, degen osy-aq shyghar. Endi ózinizge berdim, tek bir óziniz ghana bastaghan jaghynyzgha apara beriniz!

Endi osy sapar ýshin otqa týssem, kýlim qalsyn, kórip-aq aldym! - dep, sózdi bir-aq ýzdi.

Qaziza әdemi tisteri tizile kýlip, búnyng betine ishtarta qaraghanda shynymen buyny qúryghanday bolyp otyrghan jigit qyzara týsip:

- Nanar bolsanyz shynym da, bar syrym da osy. Sizge taghy bir nәrse aitsam sener me ekensiz? Jaqsy adamsyz ghoy. Senesiz, - dep, esi qalmaghan adamday sóilep:

- Nesin aitayyn, qazir esime týsse osy qazir auru bolarday kýidemin! - dep, bir-aq kesti. Qaziza múnday sózdi anyrghan qalpy qyzygha tyndap qalghan boyynda, kózinen jas yrshyp ketken. Eki betinen jyljyghan jasty sýrtpesten tәtti múnmen oilanyp:

- Meni janynday kórushi edi, tóbesi kókke jetetin boldy-au!!! Bú jalghanda ózinen baqytty eshkim joqtay kóretin boldy ghoy! - dep Qamar ýshin shýkirshilik tәubesine jetkendey boldy. «Adam ýshin adamnyng osynsha meyirimi bolady eken-au» degendi oilap, Qaziza qayyrymdylyghyna Maqsút erekshe tandandy. Barlyq syr onsyz da jan-jýiesine tiyip otyrghan jigitting kózi dymdana qalmasy bar ma. Erkek basymen qayda jasyrynaryn bilmey, súq sausaghynyng syrtymen tez sýrtip ýlgerdi. Osy joly Maqsút Qazizadan qyzgha hat jazyp jiberdi.

Búl qysqa ghana amandyq, iltipat sәlemi edi. Biraq eng qiyny Maqsúttyng Qamargha bolghan yntyqtyghy Qazizadan osy songhy syrdy bilip, onyng ózin Qamargha qayta jibergennen keyin shyndap bastaldy dese bolatyn. Qamar sózderin sonsha qimastyqpen, endigi ómirine medeu etkendey, endi búrynghy emes, búrynghydan da sabyry sarqylghan. Arada uaqyt ótken sayyn jayshylyqta ózin berik, jigeri bar adamgha jatqyzatyn jigitting әzirgi óz jәii bir ózine mәlim. Rasynda osynday halge týsuding sebepteri bar. Ol - Maqsúttyng aldynda túrghan bóget jaghdaygha toqaylasatyn. Búny basqagha teligeli otyrghan jәiit bar ghoy. Búl shaqta Abdolla qyzy Zeynepting basy qanday baylauly bolsa, múnyng da basy sonday matauly. Abdolla qúdalyqtan ajyrasa, jegjat bop qúday desken Kerimbekting kinasynan ajyraghan bolady. Basta el birligin saqtau niyetimen, auyzgha aruaq-qúdaydy ala otyryp, «qúiryq-bauyr asasqan» Kerimbek býgin aq batany attap ketse, onda óz talayy ózinen. Abdolla ózge Sheruden óz taby jaynaqty bólip alady. Ol sony istese onyng sonynan Burabay Derbisalyny óz-ózinen әketedi degen sóz. Jaynaqqa jalghyz Derbisaly ghana tabighy emes. Sheru ishinde: Biren-Qúlen, Yrghayty-Kóben degen atalar da solardyng úran, yghynda. Osynyng bәrinen asyp baryp Kerimbek óz balasyna Múrynshaqtyng qyzyn әperedi degenge it ilansyn! Abdolla búghan basa-kóktep, zorlap qúda bolghan joq. Zaman qamyn jese Abdolla emes, aldymen jeytin Kerimbek. Mine, osymen ayaghyn attap basa almay daghdaratyn Maqsút bar.

(jalghasy bar)

Abai.kz