Jetinshi tarau

1

Kerimbek aulynyng búl qonysy ýlken taudyng dәl et-bókter alqymy edi. «Monshaly saydyn» qaraghayly, teren, quys, kók shatqalynan kelip jatqan Mazy ózeni say auzyna ilingen jerde, kýn shyghys bette biyik kók tepsendi alyp otyrghan on-on bes ýili mol auyl - Kerimbek auyly. Ishinara kórinetin biren-saran qonyrqay ýiler kóbinese jana aq kiyizdi kýili auyldy jasyra almaydy.

Taza jaylau, ashyq kók aspanda kólbey týsken keshki kýn sәulesimen bas jaq shettegi ýlken ýiding syrtyna, qada aghashqa baylanghan bes-alty attyng kýmistelgen er-túrmany sәl qimyl sayyn ótkir jarqyl úshqynyn aghyndatyp ótedi.

Dódegesine ainaldyra oi salghan qonaq ýide shaghyn top osy at iyeleri bar-dy. Abajaday keng ýiding esiginen tórine qaray sәndi alasha, tekemet, qalyng týkti kilemder tóselgen. Býgin búl ýige Sheruding ýsh-tórt kisisi kep týsip otyr. Ong jaq býiirge taman, jaltyldaghan sary ai terisi ýstinde qas-qabaghynan bir ýlken isting sheshimsiz kýii tanylghanday bolyp, ýy iyesi Kerimbek otyr. Ol ózining býgingi búl halinde tyrs etip eshkimge til qata almay, kýn úzyn ýnsiz otyrghan-dy. Búl ýige tórdegi myna ýsh-tórt kisi kelip týsip otyrghaly biraz uaqyt bolyp qalsa da, búlardyng arasynda әli esh sóz bola qoyghan joq-ty.

Jetinshi tarau

1

Kerimbek aulynyng búl qonysy ýlken taudyng dәl et-bókter alqymy edi. «Monshaly saydyn» qaraghayly, teren, quys, kók shatqalynan kelip jatqan Mazy ózeni say auzyna ilingen jerde, kýn shyghys bette biyik kók tepsendi alyp otyrghan on-on bes ýili mol auyl - Kerimbek auyly. Ishinara kórinetin biren-saran qonyrqay ýiler kóbinese jana aq kiyizdi kýili auyldy jasyra almaydy.

Taza jaylau, ashyq kók aspanda kólbey týsken keshki kýn sәulesimen bas jaq shettegi ýlken ýiding syrtyna, qada aghashqa baylanghan bes-alty attyng kýmistelgen er-túrmany sәl qimyl sayyn ótkir jarqyl úshqynyn aghyndatyp ótedi.

Dódegesine ainaldyra oi salghan qonaq ýide shaghyn top osy at iyeleri bar-dy. Abajaday keng ýiding esiginen tórine qaray sәndi alasha, tekemet, qalyng týkti kilemder tóselgen. Býgin búl ýige Sheruding ýsh-tórt kisisi kep týsip otyr. Ong jaq býiirge taman, jaltyldaghan sary ai terisi ýstinde qas-qabaghynan bir ýlken isting sheshimsiz kýii tanylghanday bolyp, ýy iyesi Kerimbek otyr. Ol ózining býgingi búl halinde tyrs etip eshkimge til qata almay, kýn úzyn ýnsiz otyrghan-dy. Búl ýige tórdegi myna ýsh-tórt kisi kelip týsip otyrghaly biraz uaqyt bolyp qalsa da, búlardyng arasynda әli esh sóz bola qoyghan joq-ty.

Tórde Kerimbekting jýzine әredikte kәri kózimen ýnilgendey bop, kirkeulenip qarap ótip, basqa eshnәrsege kónil audara almay jabyrqap otyrghan Moltan deytin kәriya bar. Kishkene deneli, jauyryny enkishteu, seldir-selkem әppaq saqaldy, Sheruding Moltan-ajy degen qarty osy. Bir jaq taqymynyng astyna, jambasyna taman jastyq qoyghyzghan. Býgingi búl kelip otyrghandar Kerimbekting aghayyn ishindegi eng jaqyn atalas tuysqandary.

Sonyng ishinde esti-basty degen ýlkenderi kelip bas qosyp otyrghan «Bes-Aytbay» balalary. Kerimbek әkesi Ánkejan Aytbay degen atadan tughan bes aghayyndy kisining balalary bolghandyqtan, solardan taralatyn úrpaq ózderin eng bergi atagha ajyraghanda «Bes-Aytbay» desushi edi. Sol bes Aytbaydyng bir balasy Baysuannan kelip otyrghan osy Molteken. Al sonyng Sәrsembisinen: kesek jýzdi, shoqsha saqaldy, eki beti úshynan jәne ýlken etti múrnynyng doghaltaqtau ýstinen taram-taram bolyp jinishke, kýreng tamyrlary kóringen Qydyrbek bar. Sau dendi, alghyr keskindi adam. Kýrening bayaghy janjalqoy aghash sharlaushysyn Sheru ishine kelgen jerinen qúpiya óltiripti deytin Qydyrbek osy. Býgin búl tuystyng da týsi synyqtau, sayabyr bolatyn. Búnan basqa Otynshy batyr, Belgibay zәngi deytin auyldardan da kelip týsken bir-eki tuystar. Búl ýidegi osy ýsh-tórt «Aytbaydan» basqa bir adam, el syilap qúrmettegen qart Taylaqbay. Ózi seksennen asqan, sóiler sózge maytalman, týkpirli, sheshen adam bolsa da, býgingi búl otyrysta tuysqan ishindegi auyr, úiymdyq sózdi aghayyn-bauyr aldymen ózdi-ózi bastasyn dep tosqan. Auyratyn et-bauyr onyki. Olay bolsa, solardyng biylik - erkin syilau degen bar. Biraq el aghasy Taylaqbay búl sóz qashan bastalghansha tyqyrshyghanday bolghan shyraymen shirygha týsedi. Dastarhannyng ekinshi shetinde, әkesining qarsy jaghyna jayghasqan Maqsút ta osynda. Qamys tegenedegi qymyzdy jәy sapyryp qoyyp dybyssyz otyr.

Moltan qart qolyndaghy әli ortalamay otyrghan alghashqy saptyayaq qymyzyn bir sәt qos qolymen jerge baptap qoydy da: - Qaraghym Kerimbek! Ózing bilesin, anau sapardan kelgeli, mine, bes jylday bopty. Eshqayda shyqpay ýide jatyp qalghan adam em. Ózim atqa da әbden shau bolyp qalyppyn. Osy az jýristi kótere almay otyrmyn, - dey kelip bilegindegi kýreng jaqút tәsbisine ainalynqyraghanday irkilip:

- Sening әkeng - Ánkejan, mening әkem - Baysuan bir kisining balasy edi. Jútap otyrghan bú qu kónilimdi ayap kәiteyin. Ákeng - Ánkejan batyr «basyna tau qúlasa shybynday kór» deytin. Sherudi jol bastap kóshirip әkelgen keshegi Kómekbay ajy qorymalym bolsa, qol bastaghan Ánkejan, Esimjanday qútpan erlerim edi. Sonyng býgingi túqym-túyaghy sen bolatyn bolsan, myna bir is ótken eken. Qarmanyp aqyl tabayyq. Seksenge kelip selkildep Taylekeng otyr. Toqsangha kelip toyyrylyp men otyrmyn. Bizde ne qaldy?! Endigi eline ie sender bolady deydi. Bilgen aqylyng bolsa, qayta bizge ýiret! - dep shúghyl toqtady. Álde bir jauap, qiyndyq kezindegi adamday osy sózderin qinalyp aitty. Ebi qashqan kәri jýrek bauyrlyghyn ózining bar qymbatymen moyyndaytyny bayqalghanday.

Osy kezde esikten Qanike kirdi. Ol tórdegi ýlkenderge salmaqty taghzymmen az ghana iyilip, sәlem ghyp edi. Taylaqbay men Moltanday qadirmendi, ýlken qaynaghalar esik jaqqa qatarynan kóz tastap, erin úshtarymen «tәnir jarylqasyn» deskendey boldy. Tómengi jaqtan kelip otyryp, ýy ishine ózimen birge salauat ala kelgendey bolghan, esti bәibishening kózinde jylaudyn, kóp jylaghandyqtyng izi bar. Ol sәl otyrghan son, kózine qazir taghy jas ala bastaghan. Ýi-ishinde Qanikening búl kýiin bar zerdemen, jýrekpen úghyp otyrghan qabaqtar bayqaldy. Moltan óz ishinen shimirkenip otyryp, qolyn kózine kólegeylep, týiile qarap alyp, ózine-ózi aitqanday ghyp:

- Myng qayghy bir qajetti óteme-es! - dep qoydy. Ótken týni Kerimbekting Qanikeden tughan bes úl ortasyndaghy jalghyz qyzy Gýlnazymdy jau qolgha týsirip әketken. Jaqyn zamandar shejiresinde jalpaq Qyzay elining tarihy basynan keshpegen, anyq bir súmdyq is edi. Ózin irgeli elmiz deytin qazaq ýshin ýsh úiyqtasa oiyna kirmestey, óte bir jat, týsi suyq oqigha tughan. El atyna anyghynda múnan ótken qorlyq joq edi.

Tanerteng qúlqyn sәride, siyr jeli basynda toqaylasyp, bet shymshysqan qatyndar óz sybyrlaryn ózderinen úrlaghanday qúpiyalap:

- Oibay-au, qay kózimdi jyrtitayyn! Saldaqynyng kórsetkeni endi osy boldy ma?!

- Oinaqtaghan qatyn ot baspay qoyshy ma edi, óstip!

- Qu-gәnә betim-au! Barmay-aq qoy, barma, dedik! Ózgesin kәiteyin, qytay әketti degen ne súmdyq, júrtym-au! - desip, osy tangha alghash jar salghan solar edi. Ol kezde bódene ghana «bytpyldyqtap» jatqan.

Kerimbek qazir bógde sózdi onsha kerek etkisi kele almaghanday keskinmen beytaraptanyp otyrghan. Onyng oqshau, dara tosylghan sol kýiine Taylaqbay bir kóz tastap ótti de sóz bastady. Sýiek tayaghyn iymeginen syghymday ústap alyp, tynysh ýide zor dausy kýmbirlep sóiley bastady. Ashyq esikten syrtqa, úzaqqa qaraghan týksiygey týri qatuly:

- «Erding qúny jýz jylqy, ary myng jylqy» deydi. Sondaylyq qasterli aryng qaqpay kórip otyr. Kezengenning kezine kelsen, tauday biyik kóniling tary qúrly bolmaydy. Tabanyna týsesin! Tәlkegine kónesin! Biraq aptyqqan qyran ang ilmeydi. Búzylghan isti býlgir býldirse, bilgir týzetedi. Aqylyna, boljamyna salasyn, - dep, bir toqtady.

Aytar oiynyng ekinshi basqyshyn sonan song jalghap: - Jón, ras. Qyzdy zorlap ap qashyp otyr. Aldyryp otyrghan Mamozy! Oghan sen aiypty emessin, aghayyn. «Úl tuasyn, úyatyn birge tumaysyn, qyz tuasyn, qylyghyn birge tumaysyn» degen. Ashuly bolsang bolarsyn, aiypty bola almaysyn. El bar, júrt bar, oilasyp aqyl tabayyq. Búl isine el aghayyn aralassyn, kelsin býgin bәrinen. Ózinning Mamyshynnan, ana Derbisaly, Jaynaqtan - bәrinen de adam keltirinder. Barlyghyn da kelege keneske alayyq, - dedi.

Sóz ýstinde tynyp qalghan ýy ishi az uaqytqa jym-jyrt bolyp, Taylaqbaydyng búl kenesinen son, ortada bir sәt ýnsizdik ornaghan. Jalghyz-aq, Qydyrbek bir nәrsege qipaqtaghan ajar bayqatyp qaldy. Ótkir súsy bar ajarly adamnyng qyraghy kózi ýlkendeu ashyla, kirpikti shapshang qaghyp, shytynynqyrap, jiti oilanyp qalghan.

Taylaqbaydyng «ózinning Mamyshyn» dep otyrghany Aytbaymen atalas, Mamysh degen toqaldan taraghan, mol ataly auyldar bolatyn. Endi aghayyn jii ýshin Aytbaymen tuysatyn sol Mamyshty aitpaghanda, qyz qashqangha sýiinshi tilegendey, ana Derbisaly, Jaynaq siyaqty syrt atanyng kelip aralasuy namysqa úrarlyqtay. Qydyrbek sony sóiledi. Ol ýi-ishi tynyp qalghanda, Taylaqbaygha tynyshsyz qabaghymen jalt etip búrylyp:

- Tayleke! Sol syrt aghayyngha yqpal bergenimiz qalay bolar eken osy?! Jyly qoyyn, salqyn arqam degen emes pe. Úyaly terek, ýielmenimizben otyryp, es tappaghanday kóringenimiz bolmas pa eken? Baq-bataly qara ornymen qamalyp, es tappay sasqandary edi dep, kýnnin-kýninde betke salyq etpese?..- degende búl sózge Moltannyng da beyimi bar eken:

- Ózgege mynauym qalay? - deseng ózindi qor sanap, qojyraytyndary bar ghoy, әli. Biraq, Taylekeng oilap otyrghany erteng aqyr estiledi, onan da óz betimizden ishimizge alayyq deytin shyghar, - dep óz joramalyn dolbarlady.

Kerimbek basqasharaq oilaytyn kórindi. Eki aghayyny bildirgen búl túspaldar túsynda moynyn esik jaqqa taman salyp, jýzin qyryn ústap qaldy. Tynysh toqtalghan qalpynda Taylaqbay sózining arjaghynda Qydyrbek, Moltandar sholghannan basqa sóreli óris baryn oilap otyryp qalghan. Búl kezde Taylaqbay qayta aghylyp sóilep:

- E-e, mening aitqanymdy tek qana jyrtyqqa jamau basqanday bolu dep otyrmender?! Syrt aghayyngha jaqsy atansaq namysymyzdy birge jyrtysady dep, myna túrghan sony ghana oilaydy deydi ekensizder ghoy. Joq, olay emss. El ishindegi keteui ketken jaman abyroyyndy oilaytyn ol basqa kýn! Sening tartysyng bas namystan aspaytyn, qazaq ishinde bolghaly otyrghan tartyspedi әli? Baqyr qazaq, seni qúrtqan bayaghy bir bas namys, úsaq namys ekenin bilmeysin! Erteng anau úlyghynmen aitysqaly otyrghan joqsyng ba? Aynaldyrghan alaqanday Sheru bir-birinning syrttan sóilegen kýndeuine úshyraymyn dep, jalghan namys ýshin janylyp aljaspa. «Er basyna dau kelse, erligi keter. By basyna dau kelse, biyligi keter» dep nege aitqan. Ózimshil soqyr biylik pen óli namysyndy býgin qoya túrasyn. Onyng ana qyrdyng astynda jata túrady. Búl kýning qay kýn senin! Art ainalyp shiyrynnan shyqpaytyn bodam «kisiligin» qala túrady. El ishindeging u bolsa ishetin, jylan bolsa jútatyn kýn... Ana jaqta alty basty aidaharmen túrysqaly otyryp, taghy da alapestey bólingi oiyng bar! - dedi. Damyp, ýdep, tútanyp sóiledi. Úrysqangha bergisiz ekpin aitty.

Býgingi zor yza men namystan eshkimmen sózge kelip, jauaptasa almastay bolyp otyrghan shaghynda Kerimbek bel alghanday boldy. Taylaqbay aitar sózining ayaghyn әli de toqtata almay otyr eken. Qydyrbekting «namys» degen jerge zerektigin eske alyp:

- Asa zerek basqa azap... Olay emes, óz bauyryng shyndap ezilse, ózgening de ózegin suyryp alasyn. Jaqsy by jaudyng shetin el etedi. Jaman by elding shetin jau etedining kerin keltirip, beybaq qazaq qayda baryp úshpaqqa shyqqaly jýrsin! - dep endi ghana sәl sayabyr tauyp basylynqyraghan sekildendi.

Ýy ishi endi sharasyz osy sózge toqtalghanday bolghan. Myna jaqta Qanike de ishinen: «iyә, qúday aqsarbas!» - dedi. Auyldan әp-sәtte Aryppay bastaghan birneshe jigit shygharyldy. Mol ataly Mamyshtyng kóp auyldary: Myrza-Ybyrayym, Kómekbay, Qystaubay-auan, Áneng auyly deytin ýlken auyldar men syrt atalas Derbisaly, Jaynaqqa jәne Sheruding taghy da bir azdau taptary: Biren-Kýlen, Biyeke-Bitik, Orynbay, Qarynbay, Yrghayty-Kóben degen barlyq atalargha kisi shaptyryldy. Múnan basqa «Bes-Aytbay» auyldarynan da bir talay adam aty aityldy. Qatardan Qúrymsy, Jyrghal da qalghan joq. Az uaqyttyng ishinde attaryn saylap, qoldaryna qamshy ústap әzir bolghan on shaqty jigit esikten kire, tik túrghan boylarynda mynau otyrghan ýlkenderden әmir kýtti. Qerimbek:

- Osylardyng auylda bary qúlaqtaryna habar tiyisimen bógelmey attanyp jetsin! Taylekeng de osynda, dúghay sәlem dender, - dep edi. Taylaqbay da tejelmesten:

- Osylardyng barlyghyna ýsh qaytara sәlemmen jiberdi degeysizder! Aghayynnyng kerek kýni bolyp otyr. Kórgendi kónil, úitqyly tilmen jetkizip sony aparghaysyn, - dep esti-esti degen sәlemshi, habarshylardy jolgha saldy. Bastaushysy: Aryppay, Nýsipbek.

Jolaushylap ketken Gýlnazymdy týnde jau qolgha týsirip әketkeni tang ata bir-aq bilingen. Býgin kýn shygha otyz shaqty adam qughynshy da ketken. Mamozy ong jauap beru ornyna qazaqtan qatang tildesken eki-ýsh adamdy kýtinip, say otyrghan jigitterine sózge kelmey sabatyp, sodan qaynaghan tóbeles bastalypty. Dýngen kóbeyip, otyz jigitpen olardyng keminde jetpis-seksen qamshygeri aiqasqan eken. Sheru jigitteri amalsyz qasha soghysady. Mazy angharyn órlep kókpar tartqanday qújynaghan qara qorym attynyng tóbelesi kem qoysa bir shayqaynatymgha sozylghan. Aqyry Moltan inisi Saghatbek deytin myqty jigit pen Aryppay, Nýsipbekter bastaghan otyz adam qamshyny kóbirek jep, bas saughalap qútylyp auylgha jetipti. Mamozy qazaqtyng qyzyn aidan-ashyq tartyp aluymen qoymay, sonynan barghan izdeushisin sauyrlap quyp salghan. Sony estigeli býgin bar Sheru qatyn-qalashynan bastap súmdyq kórgendey. Sherudi audaryp kóshiredi degen dýmpu, sybys shyqqaly zaman týsinen el shoshynghan. Taylaqbaydyng endigi iysi Sheru balasyna tizgin úshymen kisi shaptyryp otyrghany, mine, osynday el bolyp kýizelgen oirandy halden keyingi kýiregen kónilden tughan tilekting eng bir arylghan sharasy bolatyn.

Kerimbek, Moltan, Taylaqbaylar ekinti oqyp alatyn bolyp ornynan qozghalghan. Ýidegilerding barlyghy da syrtqa shyqty. «Salyq júrt» deytin búl qonysqa el kelip qonghaly on bes-jiyrma kýn shamasy bolsa da auyl many әli jana, taza. Ormandy tau alqabynyng qalyng qyrtys, shymdauyt ónirine bitken qau shalghyn, aluan týsti gýldi shóp ólkesi. Say-sala, en ónir qyrmyzyday qylaulap, shitirmek, tenge japyraq, shytyraly balausasymen kók torghynday shansyz taza shalghyngha oranghan. Ór jaqta «Symtas» biyigi asqaqtaydy. Kók aspannyng teristik jaghyn jartylay qalqalap túrghan - Sheru elining orta jaylauy.

Enkeyip qalghan keshki kýn batysyndaghy jalang qara jartasty, jalama biyik «Kempir jaylauyna» taman qiystap barady eken. Qúz-shyn, saylar qoynauy, tereng quys shatqalyna kólenke jiyp, ýnsiz tomsaryp, týksie bastapty. Jaqyn manda úzyn, bitik tanquray sabaqty, shilik, búta-býrgendi óskini beluardan keletin jýndes, qayqang betkeyler elbiregen bir kókshil múnargha malynghan. Qara órikting syrtyn ústaghan kók-boz júghyn rendey shanytqan әsem tozanmen bozghylttanyp, múnartady. Ósimdik beti jasyrynyp, sezimmen oinaghan qúbylmaly perde jamylghan. Qiyal raqatynday bir kókshil, tozan.

Qonys manynda keshki kýnning túnyq sәulesimen taza, ashyq aspan ayasynda mýlgip túrghan ýiirim-ýiirim, qara-shoghyr qaraghaylar shoq-shoq bolyp, baytaq jaylau mekenin airyqsha shat, jarastyqqa bóleydi. Jonghar tauyn «jer úiyghy» degizgendey. Búl jerdi bir shaqta qalmaq hany Haldan-Seren nege mekendegeni aitpay bilingendey... Qazir Qarymsaq auyly otyrghan Shynbúlaqta aty әigili «Búthana» bar. Sol ýshin «Búthana Aqsuy» dep te ataytyn. Sony el auzyndaghy anyz Jonghar qalmaghynyng hany Haldan-Seren jasatqan desedi. Jayau adam órmelep qana shygha alatyn qiyadaghy ker jartastan neshe bólmeli әsem ýiler qashatyp shygharghan. Tastan qashalghan er-әiel beyneleri, jolbarys mýsini. Kók syrmen syrlanghan aghash ýstel, esik, tereze, aghash tósek jәne basqa jihazdar.

Auyl ýstinde keshki tau angharynan kelip túrghan keng tynysty salqyn lep bilinedi. Jaz keshining aluan shóp iysin jetkizgen, júpar demdi hosh auasy, jan iyesining tek beyqam, tynyshtyq, raqatyn ghana sýigendey.

 

2

 

Kerimbek ýii tosqan qonaqtyng aldy sham qoya kele bastady. Jana jetken kisilermen alghashqy qymyz ishilip bolghansha, әr tústan ekilep-ýshtep, bestep-ondap kóp mannyng adamdary kelip te qaldy. Jiyn әli de kóbinese ýnsizdeu edi. Tórde Taylaqbay ýnsiz. Ýy iyesi - Kerimbek bolsa ol da basy artyq sózding bolghanyn qostap, qúptaghaly otyrghan joq-ty. Jәne soghan oray, myna kelushiler de, ózderining nege shaqyrtylghanyn bilip kep otyr.

Azdan song syrtta itter abalap, oigha alyp otyrghan songhy qonaqtardyng da jetkeni bilindi. Ýidegi qos piyala shamnyng jaryghymen esikten sәlem berip, bastap kirip kele jatqan Abdolla aqalaqshy eken. Alpamsaday zor deneli adam ýy toly jiynmen tegis kóz úshyrata sәlemdesip joghary taman óte berdi. Búl kýni eshkimde әsheyindegi dauyryq joq. Kópten kezdespegen kisiler de bir-birimen bayau, kelte qayyryp sypayy sәlemdesken. Jiyn az ýnsiz otyra týsken son, Taylaqbay sóz bastady. Baghanadan jasy ýlken qazynyng sóz qozghauyn kýtip otyrghan kópshilik Taylaqbay tamaghyn qattyraq kenep, qozghalys bayqatqanda, bar qybyrdy toqtatty. Tyrs etpey sóz tosty.

- E, aghayyn! Kelgen qadamyng qayyrly bolsyn! Beyil-berekeng tozbasyn! Yntymaqtan ajyrama! Óstip jýrip dәuren óter, jas jeter. Bet qyzyly basylar. Et qyzuyn qashyrar. Jastyghynmen salghassan, lәzәtindi qúrt jegen, dәnning bәri tógilgen qauashaqtay bolarsyn. Sonda da, sol ómirde de adam-pendege tirlik ystyq keler. O da keter. Mingen atyng - jer ortaq, jaqqan otyng - kýn ortaq bolyp ol qalar. Dýniyeden aqyr bir kýn kóshersin! Jighan dýniyeng dýniyening ózinde qalar. Bәrinen opalyraghy tumaghan, tuyspaghanyng emes, qimaghan, qiyspaghanyn. Zaman qanday, zang qanday? Ár zamandy bir kórgen basymyz bar. Oilap, baghyp qarasan, eshnәrsege senging joq. Malyndy bóri, adamyndy qaraqshy ala bastaghan siyaqty. Jabyqtan kýning jarqyrap, Jayyqtan suyng sarqyrap, beybit jatqan tendiging bar el eding - teng bolmasqa ainaldyn. Jylan shaqpay, jylqy teppey, jayynmen jatar el edin. El bolmasqa ainaldyn! Myna bir is bolghan eken. Ayaghy taghy aparyp qyruar daugha soqqaly otyr. Qyrghyn tartys bastaghaly otyr. Esennen ajyrap, eldiginnen aiyratyn kýn tuamyn deydi! Osyghan ne aqyl tabamyz?» «Er jarasyz bolmas, el sharasyz bolmas» deushi edi ghoy. Qanday shara tabasyn, kәni?

Taylaqbaydyng búl aitqanyna eshkim jauap qatqan joq. Áuelgi sózding bәrin ózine salyp otyrghan siyaqty.

- Jón, ras-aq, - dey týsip әngimesin jalghay berdi, qart qazy. El aghasy, kemel jasqa kelgen, tebini qatty, dana qart otty jýrek әmirimen jalghyz ózi órkeshtenip kete almay, sol eline arqa sýieude.

- Qazirgi isteytining - әr auyldan kisi shygharyp qashqyndy qudyrarsyn. Soyylyndy alarsyng soyqandyndy tabarsyn. Qolmen mórli qyzylala qaghazyndy alyp úlyghyna bararsyn. Biraq, osynyng bәrinde ne, ne kerek? Bәrinning shynayy býtindiging kerek. Býgingi eldigin, ertengi úrpaghyna qalarlyq angharly ýlging kerek. Basyndy bireuding aitqanymen qospa, qosylam dep qosyl!

Búl sózding synayy otyrghandargha tegis angharylghanday boldy. Mol jiyn bir ýnmen tereng tynys tartqanday, ýy toly adam әli de qybyrsyz, tyrs etpey qalghan.

Búl kezde tamaq ta dayyn bolyp, qolgha su qúiyla bastady. Mústapa imamnyn, dúghasyna alty qanat ýy tolghan adam qol jayyp, ata-baba aruaghyna oqylghan qúrandy ózderining sertindey bildi. Qanike atap soyghyzghan «aqsarbastyn» eti jelindi. Endi býginge baylanysty negizgi sózding qozghalatyny belgili edi. Tamaqtan keyin mol qonaq keng jayghasyp, az dybyrsyz otyryp, Taylaqbaydyng sóz bastauyn kýtti. Qybyr-qimyl degende biren-saran tis shúqyp, nemese irge jaqty qolayttap otyryp, nasybay atushylar bar.

Osydan týstik jerde, Mazy angharynyng auzynda Kerimbek aulynyng qystauy túr. Mazy suy teginde Qazaqstanmen shekaralasatyn Jonghar Alatauynan tura týstikke qarap aghady. Aytbay, Mamyshtyng barlyq mol ataly auyldary, Býtin Sapolat bolyp, osy Mazy angharyn meken, qystau etetin. El qonysymen aitqanda Sheruding osy Sapolat deytin tabynyng ayaq jaq shetin Kerimbek qystau etken. Ózendi boylay úzaghynan sozylghan keng anghar, eki jaghynda: alys óris, jal-jotaly, say-jyra, jylgha-ózekti, keng týbek, qoynauly, qolat - oqapty, mol adyr, qabat-qabat qyrqaly bolyp, әr qystaudy malgha kýili, shýigin qonys jayylysqa keneledi. Sharua baqqan el ýshin naghyz bir shúrayly, taptyrmas jer jadysy. Sonday Mazy angharynyng auzynda, keng jazyqqa shyqqan jerde egistikke bap dalany qolayttap ornaghan dýngen qystaghy - Múshtayzy Kerimbek qystauymen kórshiles qana. Taylaqbaydyng baghanaghy sózi myna jaghdaygha iysi Sheru balasyn sol jerge bir soqtyrmay qalmaytyn әngimening beti edi.

Býgin búl otyrghan Sherute Gýlnazym tek Kerimbekting ghana qyzy bolyp eseptelgen joq. Búl habardy baghana kýndiz estigen jerde-aq, qalpaq qiygen qazaqtyng namysy, qany qozyp dýrlikken. Mamozy atyn qatyn qarghap, tentek boqtap jatqan nazaly kýn tudy.

Taylaqbay qazir sóz bastar jerge qarayyp, týnerinkirep keldi. Býgin bar jiynnyng ishinde, ózining eli-júrty aldynda ishki arpalys, tynyshsyzdyghymen kýiikkendey kýide jaysyz, qayau sóz aitty. Ýninde arghy jaghynan lyqsyp kep túrghan erkin bir aghys, ekpindi tolqyn, serpin bar. Kózin mandaysha betke tastay otyryp qapalanyp sóiledi. Osy otyrysta ol elding aidyny, tamam júrttyng arqa sýierindey.

- Al, aghayyn! Ne deydi mynau kýn?! Ne deydi zaman! «Su tasysa jiyegine, er tasysa eline» deushi edi ghoy. Keudende namys baryndy tasytam deydi ghoy myna sor! Endigi sóz aptyqqan qyran ang ilmeydi, asyqsang da aptyqpay asyq. Oilanyp aqyl tabayyq.

Betke salyq, sýiekke tanba deytin sóz bolushy edi. Ol anyq shymbayyna batqanda shyqqan sóz emes eken. Myna soqqy sýiekke emes, jýrekke tyrtyq salamyn deydi! Birine emes, bәrine soghyldym deydi. Tal týste shapqan qasqyrday, top ortannang kelip balandy júlyp әketu qazaq degen atyn, zatyn, qanyng ýshin qay jaza?! Elmin dep jýrgen eldiging ýshin, eldik namys qajyryng ýshin aspanda kýn kýiigip, jerdi qara jamyldyrghan emes pe - búl kórgen! - dep bir toqtady.

Auyzy sózge kelip otyrghanmen ishki jaghy ýndespestey qapada edi. Qoldan keler dert bolsa, eshkimmen de aqyldaspastay amalsyzdyq týri bayqalady.

Osy kezde top ortany qaq jaryp Qarymsaq sóilep qaldy. Taylaqbaydyng ot bop janyp, sharasyzdanyp otyrghanyn kórgende kókjal Qarymsaq tym-tyrys otyrghan ózgelerge yzasy kelip, erekshe bir zor ashumen bezerip, sazyraya bastaghan. Sol jaq býiirde, tómende otyrghan ornynan:

- Ua, Tayleke! - dep jan-keudesi júlqynghanday sanq ete týsip: - Sózine qúldyq-aq bolsyn! Men ózgedey el basqaryp, júrt shýilep jýrgen adam emespin. Búl sózinde júmysym joq-aq kisi bolayyn! «Bassyz bergen mal mazaq, baqsyz bergen til mazaq». Qúr tilimdi әure ghylyp qayteyin. Biraq qoyday iyirilip otyrghan júrtyng mynau! Bir tastan myng qarghanyng ýrikkenindey dep aitayyn, әrkim ózdi-ózining bas-basynan sheshilmey ýrkip otyr. Auyzy aitpaghanmen, Mamozynyng qyryna iligem dep keybireuding kózi aitady. Til jasyrghangha kóz kuә. Sonynnan erer halqyng bolsa, qoy demey-aq qoyayyn, «әl kerek - aibar kerek, әlsiz aibar - ne kerek». Áling bolsa aibarlana-aq bergeysiz! - dep, mynau otyrghannyng kóbin-aq ýndetpestey, uly shyndyq aitty.

Kerimbek ishinen «Myng joldas jaqsy, myng joldastan bir joldas jaqsy» dep otyrdy. Taylaqbay jauapty otyryp baryp aitty:

- Ras, jatyq aitsang jaghympaz, tik aitsang túrpayy atanasyn. Basyndy serpip iske kiris, aghayyn. Aruaghyndy shaqyr da atqa qon! Endigi sóz - úryny týn asyrmay, bórini qyr asyrmay qughyn salu. Batyrlyq bilekte emes, jýrekte. El kýiingende kýiine bilgen - sol batyr. Aldymen «men múndamyn» dep bir týiinge týiilsen, sonan song orayy kelgen ontaylap, qolayly kelgen qorghaylap, qalghan is óz ynghayyna qaray bola jatady. Kәne, ne deymiz? Ne deysizder?

Júrt sәl úilyghyp qalyp:

- Ua, endi ne aitasyndar, ereyik!

- Aytqanyna barayyq!

- El maqúlgha biz maqúl!

- Sóz mynau de de, bastay ber!

- El ergenge biz erdik, ne sóz bar! - desip tútas betpen qaulap, dabyrlasyp ketti. Osy ekpinning ishinde Burabay, Qotyr Ábdilda siyaqty Derbisaly kisileri de bar bolatyn. Burabay kóp ishinen suyrylyp aldygha týse sóiledi.

- Au, Tayleke! Búl aghayynyng tauyp aitar aqyly bolsa úzaqty kýndi kesh qylmay aitpas pa edi. Kóp bilmegenin kónekting týbin tesken kóneden súraydy. Úilyqqan júrt kórgeni bar danadan súramay qaytedi. Ózderinizden artylatyn aqyl joq, «sóz mynau» de de bastay ber. Osyghan er de, eremiz.

Sheruding Biyeke tabynan kelgen Esimjan balasy Sauyryq jәne Qydyrbek, Manaq siyaqty kisiler de osynday bir bet, bir niyette qysqa, keskin sóz aitty. Ong qatarda jasyl doqaba, úighyr taqiyasymen otyrghan jalpaq betti, talpaq múryn qara kisi, Sherudi osynda kóshirip әkeldi deytin Kómekbay hajynyng bel balasy - Manaq. Eshnәrsege jelp etpeytin Abdolla osy uaqytta bir-aq qozghalyp, jarqashtana shyghatyn zor dauysymen ýidegining bәrin basa sóilep:

- Elmin deseng qylsha moynyng talsha bolar jer keldi. Sal baryndy! Elindi ebelek, erindi kóbelek demey, top ortanda әlpeshtep otyrghan qyzyndy tartyp әketkennen artyq qanday jaza tartqyzady saghan! «Álet» dep bir attanyp kór, sóz sol! - dedi. «Álet» Sheru úrany bolatyn. Abdolla ýkimetting Sheruge qoyyp otyrghan «ong kóz» ókilindey bolsa da, ertengi kýnime qalay bolady dep myna saparda eldi bastaudan qaymyqqan joq.

Toqtam osy boldy. Endi birazda songhy qymyz aldygha kelip, ishtegi osy qimylmen qabat ýy syrtynda kóp attyng erleri alynyp, irgege dýrsildey, ýzengileri qaghysa, syldyrap jinalyp jatty.

Arada az uaqyt ótkende qonaqtar tegis jatyp boldy. Kerimbek pen Taylaqbay bylayghy bir onasha otaugha kelip, Maqsútqa aryz jazdyrdy. Ýlgi boyynsha aryz basyna:

- «Biz-ki, Sheru ruy aryz beremiz. Kýre Shyan-jyn-fuynyn* Shyani gon!** - Ma shyanigon polkovnik janabyna» - dep qoyyldy. «Biz qazaq degen el birinen-biri qyz aluda ýlken dostyqpen qúda bolyp, zor tatulyqpen beredi. Qyz degendi alyp qashpaydy. Al alda-jalda jazatayym ilgerili-keyin zamanda onday qyz alyp qashu bola qalsa, ol býkil ruly el atyna kek bolady. Qyz jónindegi kek sóngeni qazaqqa eldikten airylghany! Sonymen óshtik qozyp, barymta alysyp, el shabysady. Kisi óledi... Jyldar boyyna sozylghan dau ketedi»...

 

* Shyan-jyn-fu - ýiezdik ókimet.

** Shyani-gon - oyaz.

 

Taylaqbay men Kerimbek kezektesip osyny aityp kelgende Kerimbek:

- Ol jaghyn ana jylghy Qyzay qyzy «Mәruan-bәnuding dauynan» óziniz de jaqsy bilgensiz, kórgensiz, - dep jaz degende, Maqsút jazuyn toqtatyp, kirpik qaghyp jiti oilanyp qaldy. Ortadaghy eki tas sham týbinde shyntaghyna jastyq qoyyp jatqan boyynda tórdegi ýlkender jaqqa kenes tastap:

- Áke, osy jerin Qyzay qyzy demey-aq qazaq qyzy deyik te. Qazaqtyng ózin biler-bilmes bolyp otyrghanda Qyzaydy aityp basyn auyrtpay-aq qoyayyq, - dedi de, qaghazgha sol óz oiyn týsire berdi.

«Al bizding qyzdy әketushi kim? Búl qazaq tarihynda bolmaghan óte bir jat, kezdeysoq is. Búl ýshin el bolyp dýrligemiz. Mine qyzymyzdy ýkimet adamy - Mamozy polisiya súraqshysy, qytay jigitine alyp qashtyryp otyr. Qazaq «et sasysa túz bar, túz sasysa ne bar» deydi.

Shynjandaghy barlyq últtyng úqyq, tendigine birdey kónil bólip otyrghan ýkimetimizding әdil zanynan jәne patsha aghzamymyz - Jang qay shynyng tendessiz úly ruhy men óz mәrtebeli qúzyrynyzdan býkil Sheru tendik izdeydi» delindi.

Qay-qay zamanda bolmasyn Gomindang biyleushilerining qúlaghyna tәuir tiyetin «úly dana, tendesi joq, kemenger basshy, әdil zan» deytin sózderin әr patshasyn kórgen qart Taylaqbay әdeyi qostyryp otyr. Jylt etip sorpa betine býgin shyqqany bolsa, erteng solay jer-kókke syighyzbay, jalang atyn janama dәrip, jorghasymen qorshalap sóilep, janay shauyp otyru qajet. Sol sózding ózin qol qusyryp әldeneshe taghzymmen aitu olardyng qúlaq qúryshyndaghy eng qyshyghan jerine tiyip otyratynyn әr zamanyn bir kórgen Taylaqbay pәmdep alghan-dy.

Osynday eki aryzdy jazyp bolyp, búlar syrtqa shyqqanda jazdyng qysqa tany sibirlep atyp kele jatqan. Qylang berip týrile bastaghan shyghys jiyek sol kýnshyghys әleminde kóp júldyzdy jýdetip, dýniyening taghy bir kýndik jaryq otauyn kezegimen әigilep kele jatty. Syzylyp atqan jazghy tannyn, tirshilik júmaghynday taza tannyng etke tiygen jibektey raqat tynysy bar. Monshaly say jaqta úiqysynan oyanghan әlde bir jalqy elik bәuildeydi. Mynau tanda iyen saydyng úiqyly kózimenen ýn berip tabighattyng jabayy nәshin pәsh etedi.

Aryz sonyna býgingi bas qúraghan adamdardyng aty tegis tizilgen. Ózdi-óz at-jónderi túsyna mór tanba men bir-bir týrtken qyzyl-ala sausaqtar basyldy. Endi birli-jarym Moltanday qart qariyalardan basqa bar top tez qamdanyp, erte salqynmen at ertteldi. Osy uaqytta týnde, jatarda jan-jaqqa jiberilgen habarmen bar atyraptaghy elden iske tatyr jigit-jelen, sayly azamattardyng da aldy kelip qosyla bastaghan. Osylay bas qosqan jiyn keshikpey Mazy ózenin tómen qúlday jaghalap, ózinshe bir zamanany pash etip, tolyqsyp jýrip ketti.

Birazda kýn kóterilip kele jatty. Gýldi shópti qualap syrly qanat kóbelek sapyrylysty.

Búlanqúiryq, jel-ayanmen asyghystap tartqan kóp attynyng aldynda: Taylaqbay, Kerimbek, Abdolda, Qydyrbekter.

Taylaqbay óz qasyndaghylargha bir nәrse aityp bara jatqan siyaqty. Qazir búlar kele jatqan keng alqapty tayaghymen oray kórsetip, osy ýlken anghar men eki jaqtaghy keng qaptaldardy oraghyta núsqap barady. Ortanghy top endi solargha jete jýrmek bolyp, attaryn tebinip, jele-tekitip kelip, artqy jaqtan qosyldy. Jaqynda Sheru ishine syrttan kelip qosylmaq bolghan Mataylargha osy ónirden qystau meken berilmek eken. Ázir jolaushylar Kerimbek auylynyng Ekiasha degen kókteu qonysyna jetken. Mataylargha berilmek jer de osy alqap. Olar Mataydyng Kenje, Baqy, shópshime atalary.

Arghy betten әigili 1932-jylghy asharshylyqtan qashyp auyp kelgenderine onshaqty jyl bolsa da, әli meken-jay tauyp ornygha almaghan sol kóp auyl Mataymen Kerimbekting uaghdasy bar-dy. Osydan bir ay búryn Kerimbek Kýrede sol Mataylardyng úlyq kenesine aryz engizip, ózderining búl uaqytqa deyin kirme bolghan búratana kýilerin shaghyp, ókimetten kómek kýtip jýrgenderin bilgen.

Mataydyng búl tilegine onsha kónil bóle qoyghan kense bolmaydy. Tek Kýrege jaqyn mandaghy Qyzaydyn: Taymas, Torghay degen rularyna nemqúraydylau bildirgen kórinedi. Biraq, olardyng basty kisileri óz jer-sularynyng targhalandyghyn bildirip qúshaq jaya qoymaydy. Al bergi Qorghastyng Alban, Suany bolsa búlar da óz rularyna kelgen atalas, maymandaryna әli tolyq jer-su tauyp qonystandyra almay jýrgenderin aitqan. Sony bilgen Kerimbek Mataygha ózdiginen jalghasyp sóilesip edi.

Teginde, Mataygha Qyzay, Sheru ekeuining tuystyghy birdey. Shejireli el tarihy úly jýzdegi aty әigili «Qasiyetti-Ana» sanalghan Domalaq eneden Qyzay qyzdyng tughanyn aitatyn. Sol Qyzay qyzdy Mataydan taraghanda shyghatyn Qútym, Shaghyr degen aghayyndy eki kisining kishisi Shaghyr alady. Biraq Shaghyr aty shyqpay búlardan taraghan el sharapatty әiel - Qyzay nәmimen ketedi. Al Sheru Shaghyrdyng Qútymynan. Sonda Sheru Qyzay-anagha qaynagha balasy. Olay bolsa jalpaq jatqan jiyrma tórt bolys Qyzay eli alaqanday az Sheruge ini esepti. Yaghny Sheru agha balasy.

Myna kelgen Matay, sonymen týbin qughanda, Qyzay men Sheruge birdey bauyr bolmay ma. Osydan eki kýn ilgeri sol Mataylar Kerimbekke kisi jiberip, ózderining osy jazda kóship keletinin bildiripti. Keyingi top jetkende Taylaqbay sonyng jayyn sóilep, ayanshyl attyng ýstinde tayaghymen mol angharly keng ólke boyyn tútasymen sholyp:

- Berem deseng osy myna jatqannyng bәrin ber sol aghayyngha. «Qonaqty atqar, qyrsyqtan qútqar» degen. El men jerden ajyrap, aumaq - gharip isi. Ol túrmaq kýnning kýni kelgende myna túrghan jerimizge ish anyrap, ózimizding qabyrghamyz sógilip ketedi. Tau-tas týsten shyqpaydy. Shirkin, kindik qanyng tamghan jerge dýniyede, qay újmaq teng keler! Elindey el tabylar, jerindey jer tabylmas. Basyndy bala kýnde jadylaghan jerdi úmyta almaysyn! - dep keledi eken.

Taylaqbay Sheruge kelgeli qyryq jyldan asqan bolsa da, tughan jerine kýni býgin attap basyp, at izin salmay qoyghan. Bayaghy bir keshilmes ókpe tap býgingidey bolyp, eshnәrseni úmyta almaytyn zeyili qatty jannyng jýregining basyna berishtey bekip qalghan. Qaytpas jaghyna bettep ketken sertshil keude kómeyinde qylghyntqan ashy týiinshekti zorlyqpen jútyp, bir betpen úzaqqa әkete beretin. Jazylmas qyltamaqtay, eshbir kýsh qayta ornyna qoya almas - ómir jarasy. Taylaqbaydyng búl minezin Sheru ýlkenderi jaqsy bilushi edi. Ózge emes, tipti aghayyn-tuys toyyna da ayaq baspay, barmay qoyghanyn ózara bas shayqap әngime etiskende: «Áy, әi, patsha de! Zeyili temirdey! Temiri qatty kektini kórushi-ek, biraq kektining dәl múnday tektisi bolady demeushi ek!» desetin. Jәne sonyng orayyna Taylaqbaydyng Sherudi panalap, tipti ómirin ayaghyna deyin osynda ótkizbek ýshin jýrgen әz qonaq ekenin eskergen oilylar «meyman joly bar» dep qúrmetteytin. Ras, ózgelerdey qora toly qoyy da joq, Taylaqbaydy tútas elge syiymdy, agha etetin kýsh onyng tas kesken әdil, kiyeli tili, turashyl qazylyghy edi. Teginde Taylaqbaydy et-bauyr aghayyn-tughany ortasynan ózge jaqqa bezdirip әketushi qúdyretting ózi de, onyng osy jýrek dini bolatyn.

- Qazaqta «el shetine shyqpaghan, eshki dauyn daulamaghan» degen sóz bar, - dep janaghy múndy sózden keyingi sәl tynyshtyqty Taylaqbay ózi búza berdi: - Qaysy bir ru basylar - «El shetine shyqpasam, jaudyng mende nesi bar. Ala jibin almasam, daudyng mende nesi bar» - dep, qúiryqtaryn óz otyrghan ornyna nyqtay týsip, shegelenip otyrghandar emes pe! Kýn jauynda qúimyshaghyn ýige tyqqan eshkidey, onday adam óz ornynda tynysh otyra alghanyn tabysqa, útyqqa sanaydy. Bos belbeu bodandyghyn jer tanymas etek-bastylyghym demey, «tynyshtyghym» dep biletin sheginshek shama, qayta sonysynyng ózin senen artyqtyghyna jatystyrady. Nege? Onyng ón-boyyndaghy ólsheuli qalja ózinde bardan artyqty darytyp úqqyzbaydy. Maygha orap, «әke» deseng de úqqyzbaydy! - dep ashynyp kele jatty. Astyndaghy asa bir ayanshyl qara qúlaq súr at bóri ayanmen sypyldap, ózge jylqyny óz jýrisine shaq keltirmeydi. Óz basynyng bir bitpes syghysy barday, ara-túra iyek qagha shúlghyp tastap, kekilin jelpy damylsyz lypyp tartqanynda, Kerimbek mingen toqpaq jaldy, top qúiryq ýlken aqsary atty edәuir jorghasymen shayqaltyp, eózgelerge de quzau salyp, kóbisin býkek-býkek, óbektete jeldirip keledi.

Búlar dýngen auyly - Múshtayzige kýn úly sәskening shaghynda kelip jetti. Mamozy ýiinde eken. Ýstinde jibek týstes aq jyltyr meshpeti bar, basyna týs kesteli, qúlpyrghan qara doqaba taqiya kiyip otyrghan pang - Mamozy qaqpa syrtyna kelip, «sóiles» tilep túrghan qazaqtargha ózi shyqpay shabarmanyn jiberip, jauaptasatyn kisisin ishten tosty.

Ýige kirgen tórt-bes ýlken ishinde jastan - Maqsút bar edi. Kisi otyrarlyq tór jaq keng eken. Bir býiirde tysyrayyp otyrghan Mamozynyng saspaghan, syzdy qalpy bar.

Taylaqbaylar Mamozynyng syzylyp týregelgen kerbez әielimen amandasyp, ór jaqtaghy bos oryngha shyghyp otyra berdi. Qazaqtarmen túiyq sәlemdesken Mamozy:

- E, qosh kelipsizder, aghayyn? - dep miz baqpay otyryp Taylaqbaydan bastap kóz tastady. Kózining art jaghy qúiryqtanyp, syghyrayynqyrap qarady. Esik jaqta sostiyp túryp qalghan әieli qasynda qyzy da bar. Kózi sýzile, qylmiyp ósken boyjetken ýnsiz, túnghiyq janday... Biraq sonyng esesine baghyn baylaghan әkege eregeskeni me, nemese «aqsaq arlana-arlana ayaghymen aspandy tepkisi keledi» demekshi, qorlanu shegine jetkeni me, búl uaqytta manaygha «jezókshelik» aty shygha bastaghan jastyng ózi bolghan. Gauhardan alqa-monshaq, altyn syrgha taghynghan. Ózi appaq. Ayaghyna kýlgindi-jasyl jibekpen qaztabandap gýl shekken dýngeni bopysh ilipti. Búdan eki-ýsh jyl búryn, uyzday jas balalyq shaghynda, Ma shyanigon qyzyqtaghan beybaq qyz polkovnikten syigha alghan alqany moyyngha keyingi jyldary taghatyn bolghan.

Mamozy ýide jalghyz emes, qasynda janaghy atshabary bar. Jýkke sýieuli qayqighan sarala qylysh túr. Qysy-jazy qojasynan tizesin bir eli ajyratpay, birge jýretin, kózi buyltyqtanghan, bәleqúmar qytay shabarman.

Taylaqbay Mamozygha qarsy jýgine, qolyn býiirine qoyyp, enserile otyryp:

- Qosh, Mamozy myrzam! Bizding nege býitip sabylyp jýrgen sarsanymyzdy bilesing be?! - dedi. Qara manat qiily ýlken aq qalpaghyn kózine taman kiyip otyr.

- IYә, qosh kelipsizder. Ayta otyrynyz! - dedi Mamozy da.

- Aytsaq, endeshe antymyz osy bolady. Arylyp keter ant dep bil. Senimen biz ejelden birge jasap, birge ósip otyrghan  halyq edik. Búl otyrghan dýngen-Sheru ekeuining arasyn әu bastan búzghan da myna sen edin! Áytpese, jaylap qalghan jer jadysy bir, syry ortaq aghayyn el bolyp keldik. Býgin sen bizding myna betimizdi art jaghymyzgha bitirip otyrsyn! Sýngi jarasy biter. Myna jarang qaytyp biter senin! Qay jerge jetkizip toqtar!

- Men múnyndy bilmeymin, Tayleke. Kórushi, bilushi bar ma? Keshe de jibergen jigittering kelip oiran shyghardy!

- Kórushi, bilushi bolsa, qandy moyyn aiypkerim bolamysyn! Moynyna qúr taghayyq pa? Osynsha el bosqa sendeletin sening kózine ebelek kórinip otyr ma! - dep Taylaqbaydyng qatarynan Abdolla da shabynghan buraday týnerip qarady.

- Oi, Sheru aghayyn, bayqanyzdar, - dey týsip, Mamozy qyzdy ózining inisi - Rahim bastaghan qaraqshylar әketkenin әli bilmeytinin bayqatqysy keledi:

- Anyq sol Rahimdar bolmay shyghyp úyatqa qalyp jýrmeyik. «Ashulanghanda kóz qyzarady. Ashu basylghan son, bet qyzarady», dep qazaq ózdering aitasyndar. Sonyng keri kelip jýrmesin. Kisige kózdering jetken son, jabysyndar!

- Olay bolsa basqa sózdi biz de qoyayyq, aitqanyna nanayyq, osy qazir bizben birge Kýrege jýresin! Aq-pәgindi aiqyndap ashyp beresin! Sóz sol! - dedi Kerimbek. Tәjikelesudi qoyyp, is tynar jaghyn kýittegen. Kerimbekting «birge jýresin» degen óktemdigi Mamozynyng namysyn keltirdi. Shamyna búl sóz tiygende saqalyn serpy qarap:

- E, iye, men ne dep jýrem! Jýr degenge jýre sap, kim dep túrsyng múndaghyny! Óitsender ózdering aityn túrghan ebelek men de emespin, kәni, kýshing kóp bolsa baylap apar!

Kerimbek «jazghannyng bir taypy elge basyn aiyrbastamay otyrghany-au!» - dep oilady. Mynau sóz qazaqtardyng kónilin uaqyt shoqparymen úrghanday etti.

- Ei, Mamozy! Uaqyt degen opasyz, adamnyng basyna kezegimen keledi. Sauysqan deytin qús qolgha saqtyghynan týspeydi, súqtyghynan týsedi. Erge erding sekseninde isi týsedi, - deydi qazaq. Ólmegenge bәri bolady degeni. Kýnning kýni kelgende taghdyr jazyp, jazatayym ising týsse, sendeyge qanday adamnyng meyiri týsedi? U jasaudy qoymaghan udan óledi, sony úmytpaghaysyn! - dep Kerimbek arylghan sózin aityp, ornynan kóterile berdi. Saqaly shanjaulanyp, taldanyp ketken kezi edi. Qazaq kisileri oryndarynan bir sәtte kóterilip, týregep bara jatqanda Mamozy kýiek saqaly qauqiyp, epsizdenip otyryp qaldy. Búl kezde qaqpa aldynda Múshtayzynyng qybyrlaghan bar dýngeni jinalyp alyp, kóshege adam syimay ketken. Jýz ýidey auyldyng ýlken-kishi, erkek-úrghashysy, qatyn-qalash, qyz-qyrqynyna deyin osylay qaray elbektey basyp jetip, ýlken kók qaqpa aldyndaghy kóp qazaqtyng syrt-syrtynda top-top bop úilyghysyp bir-birinen:

- Sa-sa?* - dep sarasyp ýsti-ýstine qosylyp molayyp jatqan.

Jaqtaryn ainaldyra qabyndatyp «Ándijan saqal» qoyghan kóp baylar lezde atqa minip, anaday jaqtan oqty kózben ata qarap, ýiirilisip túr. Jәne solardyng syrt jaghynda anau qalyng bau aghashtyng daldasyn tasalap, is artyn tosyp túrghan soyyldy, myghym jigitter de kóp.

*Sa-sa! - Ne-ne?

Shashtaryn qos búrymdap órgen, shoghyr-shoghyr, ýrey jýzdi qyz, qatyn jәne sonday mol-mol jayau top erkekter Mamozy darbazasynyng aldyn bermeydi. Kelip túrghan jýz shaqty qazaqty san moldyghymen óshirgendey kernep ketti. Ishterinde eki shekesi qushiyp qysynqy kelgen, shot manday, mәltek bas túqymdar úshyray týsedi. Ishinara bitik kózdeu, shapaq balalar da atty qazaqtargha bastaryn shalqayta, tanyrqay qarasady.

Taylaqbaylar ýiden shyqqan son, Sheru kisileri dýngen jiynyn qaldyryp, tejelmey jýrip ketti. Betalystary Kýre.

(Jalghasy bar)

Abai.kz