جەتىنشى تاراۋ

1

كەرىمبەك اۋلىنىڭ بۇل قونىسى ۇلكەن تاۋدىڭ ءدال ەت-بوكتەر القىمى ەدى. «مونشالى سايدىڭ» قاراعايلى، تەرەڭ، قۋىس، كوك شاتقالىنان كەلىپ جاتقان مازى وزەنى ساي اۋزىنا ىلىنگەن جەردە، كۇن شىعىس بەتتە بيىك كوك تەپسەڭدى الىپ وتىرعان ون-ون بەس ءۇيلى مول اۋىل - كەرىمبەك اۋىلى. ءىشىنارا كورىنەتىن بىرەن-ساران قوڭىرقاي ۇيلەر كوبىنەسە جاڭا اق كيىزدى كۇيلى اۋىلدى جاسىرا المايدى.

تازا جايلاۋ، اشىق كوك اسپاندا كولبەي تۇسكەن كەشكى كۇن ساۋلەسىمەن باس جاق شەتتەگى ۇلكەن ءۇيدىڭ سىرتىنا، قادا اعاشقا بايلانعان بەس-التى اتتىڭ كۇمىستەلگەن ەر-تۇرمانى ءسال قيمىل سايىن وتكىر جارقىل ۇشقىنىن اعىنداتىپ وتەدى.

دودەگەسىنە اينالدىرا ويۋ سالعان قوناق ۇيدە شاعىن توپ وسى ات يەلەرى بار-دى. اباجاداي كەڭ ءۇيدىڭ ەسىگىنەن تورىنە قاراي ءساندى الاشا، تەكەمەت، قالىڭ تۇكتى كىلەمدەر توسەلگەن. بۇگىن بۇل ۇيگە شەرۋدىڭ ءۇش-ءتورت كىسىسى كەپ ءتۇسىپ وتىر. وڭ جاق بۇيىرگە تامان، جالتىلداعان سارى ايۋ تەرىسى ۇستىندە قاس-قاباعىنان ءبىر ۇلكەن ءىستىڭ شەشىمسىز كۇيى تانىلعانداي بولىپ، ءۇي يەسى كەرىمبەك وتىر. ول ءوزىنىڭ بۇگىنگى بۇل حالىندە تىرس ەتىپ ەشكىمگە ءتىل قاتا الماي، كۇن ۇزىن ءۇنسىز وتىرعان-دى. بۇل ۇيگە توردەگى مىنا ءۇش-ءتورت كىسى كەلىپ ءتۇسىپ وتىرعالى ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالسا دا، بۇلاردىڭ اراسىندا ءالى ەش ءسوز بولا قويعان جوق-تى.

جەتىنشى تاراۋ

1

كەرىمبەك اۋلىنىڭ بۇل قونىسى ۇلكەن تاۋدىڭ ءدال ەت-بوكتەر القىمى ەدى. «مونشالى سايدىڭ» قاراعايلى، تەرەڭ، قۋىس، كوك شاتقالىنان كەلىپ جاتقان مازى وزەنى ساي اۋزىنا ىلىنگەن جەردە، كۇن شىعىس بەتتە بيىك كوك تەپسەڭدى الىپ وتىرعان ون-ون بەس ءۇيلى مول اۋىل - كەرىمبەك اۋىلى. ءىشىنارا كورىنەتىن بىرەن-ساران قوڭىرقاي ۇيلەر كوبىنەسە جاڭا اق كيىزدى كۇيلى اۋىلدى جاسىرا المايدى.

تازا جايلاۋ، اشىق كوك اسپاندا كولبەي تۇسكەن كەشكى كۇن ساۋلەسىمەن باس جاق شەتتەگى ۇلكەن ءۇيدىڭ سىرتىنا، قادا اعاشقا بايلانعان بەس-التى اتتىڭ كۇمىستەلگەن ەر-تۇرمانى ءسال قيمىل سايىن وتكىر جارقىل ۇشقىنىن اعىنداتىپ وتەدى.

دودەگەسىنە اينالدىرا ويۋ سالعان قوناق ۇيدە شاعىن توپ وسى ات يەلەرى بار-دى. اباجاداي كەڭ ءۇيدىڭ ەسىگىنەن تورىنە قاراي ءساندى الاشا، تەكەمەت، قالىڭ تۇكتى كىلەمدەر توسەلگەن. بۇگىن بۇل ۇيگە شەرۋدىڭ ءۇش-ءتورت كىسىسى كەپ ءتۇسىپ وتىر. وڭ جاق بۇيىرگە تامان، جالتىلداعان سارى ايۋ تەرىسى ۇستىندە قاس-قاباعىنان ءبىر ۇلكەن ءىستىڭ شەشىمسىز كۇيى تانىلعانداي بولىپ، ءۇي يەسى كەرىمبەك وتىر. ول ءوزىنىڭ بۇگىنگى بۇل حالىندە تىرس ەتىپ ەشكىمگە ءتىل قاتا الماي، كۇن ۇزىن ءۇنسىز وتىرعان-دى. بۇل ۇيگە توردەگى مىنا ءۇش-ءتورت كىسى كەلىپ ءتۇسىپ وتىرعالى ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالسا دا، بۇلاردىڭ اراسىندا ءالى ەش ءسوز بولا قويعان جوق-تى.

توردە كەرىمبەكتىڭ جۇزىنە ارەدىكتە كارى كوزىمەن ۇڭىلگەندەي بوپ، كىركەۋلەنىپ قاراپ ءوتىپ، باسقا ەشنارسەگە كوڭىل اۋدارا الماي جابىرقاپ وتىرعان مولتان دەيتىن كاريا بار. كىشكەنە دەنەلى، جاۋىرىنى ەڭكىشتەۋ، سەلدىر-سەلكەم اپپاق ساقالدى، شەرۋدىڭ مولتان-اجى دەگەن قارتى وسى. ءبىر جاق تاقىمىنىڭ استىنا، جامباسىنا تامان جاستىق قويعىزعان. بۇگىنگى بۇل كەلىپ وتىرعاندار كەرىمبەكتىڭ اعايىن ىشىندەگى ەڭ جاقىن اتالاس تۋىسقاندارى.

سونىڭ ىشىندە ەستى-باستى دەگەن ۇلكەندەرى كەلىپ باس قوسىپ وتىرعان «بەس-ايتباي» بالالارى. كەرىمبەك اكەسى انكەجان ايتباي دەگەن اتادان تۋعان بەس اعايىندى كىسىنىڭ بالالارى بولعاندىقتان، سولاردان تارالاتىن ۇرپاق وزدەرىن ەڭ بەرگى اتاعا اجىراعاندا «بەس-ايتباي» دەسۋشى ەدى. سول بەس ايتبايدىڭ ءبىر بالاسى بايسۋاننان كەلىپ وتىرعان وسى مولتەكەڭ. ال سونىڭ سارسەمبىسىنەن: كەسەك ءجۇزدى، شوقشا ساقالدى، ەكى بەتى ۇشىنان جانە ۇلكەن ەتتى مۇرنىنىڭ دوعالتاقتاۋ ۇستىنەن تارام-تارام بولىپ جىڭىشكە، كۇرەڭ تامىرلارى كورىنگەن قىدىربەك بار. ساۋ دەندى، العىر كەسكىندى ادام. كۇرەنىڭ باياعى جانجالقوي اعاش شارلاۋشىسىن شەرۋ ىشىنە كەلگەن جەرىنەن قۇپيا ءولتىرىپتى دەيتىن قىدىربەك وسى. بۇگىن بۇل تۋىستىڭ دا ءتۇسى سىنىقتاۋ، سايابىر بولاتىن. بۇنان باسقا وتىنشى باتىر، بەلگىباي زاڭگى دەيتىن اۋىلداردان دا كەلىپ تۇسكەن ءبىر-ەكى تۋىستار. بۇل ۇيدەگى وسى ءۇش-ءتورت «ايتبايدان» باسقا ءبىر ادام، ەل سىيلاپ قۇرمەتتەگەن قارت تايلاقباي. ءوزى سەكسەننەن اسقان، سويلەر سوزگە مايتالمان، تۇكپىرلى، شەشەن ادام بولسا دا، بۇگىنگى بۇل وتىرىستا تۋىسقان ىشىندەگى اۋىر، ۇيىمدىق ءسوزدى اعايىن-باۋىر الدىمەن ءوزدى-ءوزى باستاسىن دەپ توسقان. اۋىراتىن ەت-باۋىر ونىكى. ولاي بولسا، سولاردىڭ بيلىك - ەركىن سىيلاۋ دەگەن بار. بىراق ەل اعاسى تايلاقباي بۇل ءسوز قاشان باستالعانشا تىقىرشىعانداي بولعان شىرايمەن شيرىعا تۇسەدى. داستارحاننىڭ ەكىنشى شەتىندە، اكەسىنىڭ قارسى جاعىنا جايعاسقان ماقسۇت تا وسىندا. قامىس تەگەنەدەگى قىمىزدى ءجاي ساپىرىپ قويىپ دىبىسسىز وتىر.

مولتان قارت قولىنداعى ءالى ورتالاماي وتىرعان العاشقى ساپتىاياق قىمىزىن ءبىر ءسات قوس قولىمەن جەرگە باپتاپ قويدى دا: - قاراعىم كەرىمبەك! ءوزىڭ بىلەسىڭ، اناۋ ساپاردان كەلگەلى، مىنە، بەس جىلداي بوپتى. ەشقايدا شىقپاي ۇيدە جاتىپ قالعان ادام ەم. ءوزىم اتقا دا ابدەن شاۋ بولىپ قالىپپىن. وسى از ءجۇرىستى كوتەرە الماي وتىرمىن، - دەي كەلىپ بىلەگىندەگى كۇرەڭ جاقۇت تاسبىسىنە اينالىڭقىراعانداي ىركىلىپ:

- سەنىڭ اكەڭ - انكەجان، مەنىڭ اكەم - بايسۋان ءبىر كىسىنىڭ بالاسى ەدى. جۇتاپ وتىرعان بۇ قۋ كوڭىلىمدى اياپ كايتەيىن. اكەڭ - انكەجان باتىر «باسىڭا تاۋ قۇلاسا شىبىنداي كور» دەيتىن. شەرۋدى جول باستاپ كوشىرىپ اكەلگەن كەشەگى كومەكباي اجى قورىمالىم بولسا، قول باستاعان انكەجان، ەسىمجانداي قۇتپان ەرلەرىم ەدى. سونىڭ بۇگىنگى تۇقىم-تۇياعى سەن بولاتىن بولساڭ، مىنا ءبىر ءىس وتكەن ەكەن. قارمانىپ اقىل تابايىق. سەكسەنگە كەلىپ سەلكىلدەپ تايلەكەڭ وتىر. توقسانعا كەلىپ تويىرىلىپ مەن وتىرمىن. بىزدە نە قالدى؟! ەندىگى ەلىڭە يە سەندەر بولادى دەيدى. بىلگەن اقىلىڭ بولسا، قايتا بىزگە ۇيرەت! - دەپ شۇعىل توقتادى. الدە ءبىر جاۋاپ، قيىندىق كەزىندەگى ادامداي وسى سوزدەرىن قينالىپ ايتتى. ەبى قاشقان كارى جۇرەك باۋىرلىعىن ءوزىنىڭ بار قىمباتىمەن مويىندايتىنى بايقالعانداي.

وسى كەزدە ەسىكتەن قانىكە كىردى. ول توردەگى ۇلكەندەرگە سالماقتى تاعزىممەن از عانا ءيىلىپ، سالەم عىپ ەدى. تايلاقباي مەن مولتانداي قادىرمەندى، ۇلكەن قايناعالار ەسىك جاققا قاتارىنان كوز تاستاپ، ەرىن ۇشتارىمەن «ءتاڭىر جارىلقاسىن» دەسكەندەي بولدى. تومەنگى جاقتان كەلىپ وتىرىپ، ءۇي ىشىنە وزىمەن بىرگە سالاۋات الا كەلگەندەي بولعان، ەستى بايبىشەنىڭ كوزىندە جىلاۋدىڭ، كوپ جىلاعاندىقتىڭ ءىزى بار. ول ءسال وتىرعان سوڭ، كوزىنە قازىر تاعى جاس الا باستاعان. ءۇي-ىشىندە قانىكەنىڭ بۇل كۇيىن بار زەردەمەن، جۇرەكپەن ۇعىپ وتىرعان قاباقتار بايقالدى. مولتان ءوز ىشىنەن شىمىركەنىپ وتىرىپ، قولىن كوزىنە كولەگەيلەپ، تۇيىلە قاراپ الىپ، وزىنە-ءوزى ايتقانداي عىپ:

- مىڭ قايعى ءبىر قاجەتتى وتەمە-ەس! - دەپ قويدى. وتكەن ءتۇنى كەرىمبەكتىڭ قانىكەدەن تۋعان بەس ۇل ورتاسىنداعى جالعىز قىزى گۇلنازىمدى جاۋ قولعا ءتۇسىرىپ اكەتكەن. جاقىن زاماندار شەجىرەسىندە جالپاق قىزاي ەلىنىڭ تاريحى باسىنان كەشپەگەن، انىق ءبىر سۇمدىق ءىس ەدى. ءوزىن ىرگەلى ەلمىز دەيتىن قازاق ءۇشىن ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كىرمەستەي، وتە ءبىر جات، ءتۇسى سۋىق وقيعا تۋعان. ەل اتىنا انىعىندا مۇنان وتكەن قورلىق جوق ەدى.

تاڭەرتەڭ قۇلقىن سارىدە، سيىر جەلى باسىندا توقايلاسىپ، بەت شىمشىسقان قاتىندار ءوز سىبىرلارىن وزدەرىنەن ۇرلاعانداي قۇپيالاپ:

- ويباي-اۋ، قاي كوزىمدى جىرتيتايىن! سالداقىنىڭ كورسەتكەنى ەندى وسى بولدى ما؟!

- ويناقتاعان قاتىن وت باسپاي قويۋشى ما ەدى، ءوستىپ!

- قۋ-گانا بەتىم-اۋ! بارماي-اق قوي، بارما، دەدىك! وزگەسىن كايتەيىن، قىتاي اكەتتى دەگەن نە سۇمدىق، جۇرتىم-اۋ! - دەسىپ، وسى تاڭعا العاش جار سالعان سولار ەدى. ول كەزدە بودەنە عانا «بىتپىلدىقتاپ» جاتقان.

كەرىمبەك قازىر بوگدە ءسوزدى ونشا كەرەك ەتكىسى كەلە الماعانداي كەسكىنمەن بەيتاراپتانىپ وتىرعان. ونىڭ وقشاۋ، دارا توسىلعان سول كۇيىنە تايلاقباي ءبىر كوز تاستاپ ءوتتى دە ءسوز باستادى. سۇيەك تاياعىن يمەگىنەن سىعىمداي ۇستاپ الىپ، تىنىش ۇيدە زور داۋسى كۇمبىرلەپ سويلەي باستادى. اشىق ەسىكتەن سىرتقا، ۇزاققا قاراعان تۇكسيگەي ءتۇرى قاتۋلى:

- «ەردىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى، ارى مىڭ جىلقى» دەيدى. سوندايلىق قاستەرلى ارىڭ قاقپاي كورىپ وتىر. كەزەنگەننىڭ كەزىنە كەلسەڭ، تاۋداي بيىك كوڭىلىڭ تارى قۇرلى بولمايدى. تابانىنا تۇسەسىڭ! تالكەگىنە كونەسىڭ! بىراق اپتىققان قىران اڭ ىلمەيدى. بۇزىلعان ءىستى بۇلگىر بۇلدىرسە، بىلگىر تۇزەتەدى. اقىلىڭا، بولجامىڭا سالاسىڭ، - دەپ، ءبىر توقتادى.

ايتار ويىنىڭ ەكىنشى باسقىشىن سونان سوڭ جالعاپ: - ءجون، راس. قىزدى زورلاپ اپ قاشىپ وتىر. الدىرىپ وتىرعان ماموزى! وعان سەن ايىپتى ەمەسسىڭ، اعايىن. «ۇل تۋاسىڭ، ۇياتىن بىرگە تۋمايسىڭ، قىز تۋاسىڭ، قىلىعىن بىرگە تۋمايسىڭ» دەگەن. اشۋلى بولساڭ بولارسىڭ، ايىپتى بولا المايسىڭ. ەل بار، جۇرت بار، ويلاسىپ اقىل تابايىق. بۇل ىسىڭە ەل اعايىن ارالاسسىن، كەلسىن بۇگىن بارىنەن. ءوزىڭنىڭ مامىشىڭنان، انا دەربىسالى، جايناقتان - بارىنەن دە ادام كەلتىرىڭدەر. بارلىعىن دا كەلەگە كەڭەسكە الايىق، - دەدى.

ءسوز ۇستىندە تىنىپ قالعان ءۇي ءىشى از ۋاقىتقا جىم-جىرت بولىپ، تايلاقبايدىڭ بۇل كەڭەسىنەن سوڭ، ورتادا ءبىر ءسات ۇنسىزدىك ورناعان. جالعىز-اق، قىدىربەك ءبىر نارسەگە قيپاقتاعان اجار بايقاتىپ قالدى. وتكىر سۇسى بار اجارلى ادامنىڭ قىراعى كوزى ۇلكەندەۋ اشىلا، كىرپىكتى شاپشاڭ قاعىپ، شىتىنىڭقىراپ، ءجىتى ويلانىپ قالعان.

تايلاقبايدىڭ «ءوزىڭنىڭ مامىشىڭ» دەپ وتىرعانى ايتبايمەن اتالاس، مامىش دەگەن توقالدان تاراعان، مول اتالى اۋىلدار بولاتىن. ەندى اعايىن جيۋ ءۇشىن ايتبايمەن تۋىساتىن سول مامىشتى ايتپاعاندا، قىز قاشقانعا ءسۇيىنشى تىلەگەندەي، انا دەربىسالى، جايناق سياقتى سىرت اتانىڭ كەلىپ ارالاسۋى نامىسقا ۇرارلىقتاي. قىدىربەك سونى سويلەدى. ول ءۇي-ءىشى تىنىپ قالعاندا، تايلاقبايعا تىنىشسىز قاباعىمەن جالت ەتىپ بۇرىلىپ:

- تايلەكە! سول سىرت اعايىنعا ىقپال بەرگەنىمىز قالاي بولار ەكەن وسى؟! جىلى قويىن، سالقىن ارقام دەگەن ەمەس پە. ۇيالى تەرەك، ۇيەلمەنىمىزبەن وتىرىپ، ەس تاپپاعانداي كورىنگەنىمىز بولماس پا ەكەن؟ باق-باتالى قارا ورنىمەن قامالىپ، ەس تاپپاي ساسقاندارى ەدى دەپ، كۇننىڭ-كۇنىندە بەتكە سالىق ەتپەسە؟..- دەگەندە بۇل سوزگە مولتاننىڭ دا بەيىمى بار ەكەن:

- وزگەگە مىناۋىم قالاي؟ - دەسەڭ ءوزىڭدى قور ساناپ، قوجىرايتىندارى بار عوي، ءالى. بىراق، تايلەكەڭ ويلاپ وتىرعانى ەرتەڭ اقىر ەستىلەدى، ونان دا ءوز بەتىمىزدەن ىشىمىزگە الايىق دەيتىن شىعار، - دەپ ءوز جورامالىن دولبارلادى.

كەرىمبەك باسقاشاراق ويلايتىن كورىندى. ەكى اعايىنى بىلدىرگەن بۇل تۇسپالدار تۇسىندا موينىن ەسىك جاققا تامان سالىپ، ءجۇزىن قىرىن ۇستاپ قالدى. تىنىش توقتالعان قالپىندا تايلاقباي ءسوزىنىڭ ارجاعىندا قىدىربەك، مولتاندار شولعاننان باسقا سورەلى ءورىس بارىن ويلاپ وتىرىپ قالعان. بۇل كەزدە تايلاقباي قايتا اعىلىپ سويلەپ:

- ە-ە، مەنىڭ ايتقانىمدى تەك قانا جىرتىققا جاماۋ باسقانداي بولۋ دەپ وتىرمەڭدەر؟! سىرت اعايىنعا جاقسى اتانساق نامىسىمىزدى بىرگە جىرتىسادى دەپ، مىنا تۇرعان سونى عانا ويلايدى دەيدى ەكەنسىزدەر عوي. جوق، ولاي ەمسس. ەل ىشىندەگى كەتەۋى كەتكەن جامان ابىرويىڭدى ويلايتىن ول باسقا كۇن! سەنىڭ تارتىسىڭ باس نامىستان اسپايتىن، قازاق ىشىندە بولعالى وتىرعان تارتىسپەدى ءالى؟ باقىر قازاق، سەنى قۇرتقان باياعى ءبىر باس نامىس، ۇساق نامىس ەكەنىن بىلمەيسىڭ! ەرتەڭ اناۋ ۇلىعىڭمەن ايتىسقالى وتىرعان جوقسىڭ با؟ اينالدىرعان الاقانداي شەرۋ ءبىر-ءبىرىڭنىڭ سىرتتان سويلەگەن كۇندەۋىڭە ۇشىرايمىن دەپ، جالعان نامىس ءۇشىن جاڭىلىپ الجاسپا. «ەر باسىنا داۋ كەلسە، ەرلىگى كەتەر. بي باسىنا داۋ كەلسە، بيلىگى كەتەر» دەپ نەگە ايتقان. ءوزىمشىل سوقىر بيلىك پەن ءولى نامىسىڭدى بۇگىن قويا تۇراسىڭ. ونىڭ انا قىردىڭ استىندا جاتا تۇرادى. بۇل كۇنىڭ قاي كۇن سەنىڭ! ارت اينالىپ شيىرىڭنان شىقپايتىن بودام «كىسىلىگىڭ» قالا تۇرادى. ەل ىشىندەگىڭ ۋ بولسا ىشەتىن، جىلان بولسا جۇتاتىن كۇن... انا جاقتا التى باستى ايداھارمەن تۇرىسقالى وتىرىپ، تاعى دا الاپەستەي بولىنگى ويىڭ بار! - دەدى. دامىپ، ۇدەپ، تۇتانىپ سويلەدى. ۇرىسقانعا بەرگىسىز ەكپىن ايتتى.

بۇگىنگى زور ىزا مەن نامىستان ەشكىممەن سوزگە كەلىپ، جاۋاپتاسا الماستاي بولىپ وتىرعان شاعىندا كەرىمبەك بەل العانداي بولدى. تايلاقباي ايتار ءسوزىنىڭ اياعىن ءالى دە توقتاتا الماي وتىر ەكەن. قىدىربەكتىڭ «نامىس» دەگەن جەرگە زەرەكتىگىن ەسكە الىپ:

- اسا زەرەك باسقا ازاپ... ولاي ەمەس، ءوز باۋىرىڭ شىنداپ ەزىلسە، وزگەنىڭ دە وزەگىن سۋىرىپ الاسىڭ. جاقسى بي جاۋدىڭ شەتىن ەل ەتەدى. جامان بي ەلدىڭ شەتىن جاۋ ەتەدىنىڭ كەرىن كەلتىرىپ، بەيباق قازاق قايدا بارىپ ۇشپاققا شىققالى ءجۇرسىڭ! - دەپ ەندى عانا ءسال سايابىر تاۋىپ باسىلىڭقىراعان سەكىلدەندى.

ءۇي ءىشى ەندى شاراسىز وسى سوزگە توقتالعانداي بولعان. مىنا جاقتا قانىكە دە ىشىنەن: «ءيا، قۇداي اقسارباس!» - دەدى. اۋىلدان ءاپ-ساتتە ارىپپاي باستاعان بىرنەشە جىگىت شىعارىلدى. مول اتالى مامىشتىڭ كوپ اۋىلدارى: مىرزا-ىبىرايىم، كومەكباي، قىستاۋباي-اۋاڭ، انەڭ اۋىلى دەيتىن ۇلكەن اۋىلدار مەن سىرت اتالاس دەربىسالى، جايناققا جانە شەرۋدىڭ تاعى دا ءبىر ازداۋ تاپتارى: بىرەن-كۇلەن، بيەكە-بىتىك، ورىنباي، قارىنباي، ىرعايتى-كوبەن دەگەن بارلىق اتالارعا كىسى شاپتىرىلدى. مۇنان باسقا «بەس-ايتباي» اۋىلدارىنان دا ءبىر تالاي ادام اتى ايتىلدى. قاتاردان قۇرىمسى، جىرعال دا قالعان جوق. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اتتارىن سايلاپ، قولدارىنا قامشى ۇستاپ ءازىر بولعان ون شاقتى جىگىت ەسىكتەن كىرە، تىك تۇرعان بويلارىندا مىناۋ وتىرعان ۇلكەندەردەن ءامىر كۇتتى. قەرىمبەك:

- وسىلاردىڭ اۋىلدا بارى قۇلاقتارىنا حابار تيىسىمەن بوگەلمەي اتتانىپ جەتسىن! تايلەكەڭ دە وسىندا، دۇعاي سالەم دەڭدەر، - دەپ ەدى. تايلاقباي دا تەجەلمەستەن:

- وسىلاردىڭ بارلىعىنا ءۇش قايتارا سالەممەن جىبەردى دەگەيسىزدەر! اعايىننىڭ كەرەك كۇنى بولىپ وتىر. كورگەندى كوڭىل، ۇيتقىلى تىلمەن جەتكىزىپ سونى اپارعايسىڭ، - دەپ ەستى-ەستى دەگەن سالەمشى، حابارشىلاردى جولعا سالدى. باستاۋشىسى: ارىپپاي، نۇسىپبەك.

جولاۋشىلاپ كەتكەن گۇلنازىمدى تۇندە جاۋ قولعا ءتۇسىرىپ اكەتكەنى تاڭ اتا ءبىر-اق بىلىنگەن. بۇگىن كۇن شىعا وتىز شاقتى ادام قۋعىنشى دا كەتكەن. ماموزى وڭ جاۋاپ بەرۋ ورنىنا قازاقتان قاتاڭ تىلدەسكەن ەكى-ءۇش ادامدى كۇتىنىپ، ساي وتىرعان جىگىتتەرىنە سوزگە كەلمەي ساباتىپ، سودان قايناعان توبەلەس باستالىپتى. دۇڭگەن كوبەيىپ، وتىز جىگىتپەن ولاردىڭ كەمىندە جەتپىس-سەكسەن قامشىگەرى ايقاسقان ەكەن. شەرۋ جىگىتتەرى امالسىز قاشا سوعىسادى. مازى اڭعارىن ورلەپ كوكپار تارتقانداي قۇجىناعان قارا قورىم اتتىنىڭ توبەلەسى كەم قويسا ءبىر شايقايناتىمعا سوزىلعان. اقىرى مولتان ءىنىسى ساعاتبەك دەيتىن مىقتى جىگىت پەن ارىپپاي، نۇسىپبەكتەر باستاعان وتىز ادام قامشىنى كوبىرەك جەپ، باس ساۋعالاپ قۇتىلىپ اۋىلعا جەتىپتى. ماموزى قازاقتىڭ قىزىن ايدان-اشىق تارتىپ الۋىمەن قويماي، سوڭىنان بارعان ىزدەۋشىسىن ساۋىرلاپ قۋىپ سالعان. سونى ەستىگەلى بۇگىن بار شەرۋ قاتىن-قالاشىنان باستاپ سۇمدىق كورگەندەي. شەرۋدى اۋدارىپ كوشىرەدى دەگەن ءدۇمپۋ، سىبىس شىققالى زامان تۇسىنەن ەل شوشىنعان. تايلاقبايدىڭ ەندىگى ءيسى شەرۋ بالاسىنا تىزگىن ۇشىمەن كىسى شاپتىرىپ وتىرعانى، مىنە، وسىنداي ەل بولىپ كۇيزەلگەن ويراندى حالدەن كەيىنگى كۇيرەگەن كوڭىلدەن تۋعان تىلەكتىڭ ەڭ ءبىر ارىلعان شاراسى بولاتىن.

كەرىمبەك، مولتان، تايلاقبايلار ەكىنتى وقىپ الاتىن بولىپ ورنىنان قوزعالعان. ۇيدەگىلەردىڭ بارلىعى دا سىرتقا شىقتى. «سالىق جۇرت» دەيتىن بۇل قونىسقا ەل كەلىپ قونعالى ون بەس-جيىرما كۇن شاماسى بولسا دا اۋىل ماڭى ءالى جاڭا، تازا. ورماندى تاۋ القابىنىڭ قالىڭ قىرتىس، شىمداۋىت وڭىرىنە بىتكەن قاۋ شالعىن، الۋان ءتۇستى گۇلدى ءشوپ ولكەسى. ساي-سالا، ەن ءوڭىر قىرمىزىداي قىلاۋلاپ، شىتىرمەك، تەڭگە جاپىراق، شىتىرالى بالاۋساسىمەن كوك تورعىنداي شاڭسىز تازا شالعىنعا ورانعان. ءور جاقتا «سىمتاس» بيىگى اسقاقتايدى. كوك اسپاننىڭ تەرىستىك جاعىن جارتىلاي قالقالاپ تۇرعان - شەرۋ ەلىنىڭ ورتا جايلاۋى.

ەڭكەيىپ قالعان كەشكى كۇن باتىسىنداعى جالاڭ قارا جارتاستى، جالاما بيىك «كەمپىر جايلاۋىنا» تامان قيىستاپ بارادى ەكەن. قۇز-شىڭ، سايلار قويناۋى، تەرەڭ قۋىس شاتقالىنا كولەڭكە جيىپ، ءۇنسىز تومسارىپ، تۇكسيە باستاپتى. جاقىن ماڭدا ۇزىن، بىتىك تاڭقۋراي ساباقتى، شىلىك، بۇتا-بۇرگەندى وسكىنى بەلۋاردان كەلەتىن جۇندەس، قايقاڭ بەتكەيلەر ەلبىرەگەن ءبىر كوكشىل مۇنارعا مالىنعان. قارا ورىكتىڭ سىرتىن ۇستاعان كوك-بوز جۇعىن رەڭدەي شاڭىتقان اسەم توزاڭمەن بوزعىلتتانىپ، مۇنارتادى. وسىمدىك بەتى جاسىرىنىپ، سەزىممەن ويناعان قۇبىلمالى پەردە جامىلعان. قيال راقاتىنداي ءبىر كوكشىل، توزاڭ.

قونىس ماڭىندا كەشكى كۇننىڭ تۇنىق ساۋلەسىمەن تازا، اشىق اسپان اياسىندا مۇلگىپ تۇرعان ءۇيىرىم-ءۇيىرىم، قارا-شوعىر قاراعايلار شوق-شوق بولىپ، بايتاق جايلاۋ مەكەنىن ايرىقشا شات، جاراستىققا بولەيدى. جوڭعار تاۋىن «جەر ۇيىعى» دەگىزگەندەي. بۇل جەردى ءبىر شاقتا قالماق حانى حالدان-سەرەن نەگە مەكەندەگەنى ايتپاي بىلىنگەندەي... قازىر قارىمساق اۋىلى وتىرعان شىڭبۇلاقتا اتى ايگىلى «بۇتحانا» بار. سول ءۇشىن «بۇتحانا اقسۋى» دەپ تە اتايتىن. سونى ەل اۋزىنداعى اڭىز جوڭعار قالماعىنىڭ حانى حالدان-سەرەن جاساتقان دەسەدى. جاياۋ ادام ورمەلەپ قانا شىعا الاتىن قياداعى كەر جارتاستان نەشە بولمەلى اسەم ۇيلەر قاشاتىپ شىعارعان. تاستان قاشالعان ەر-ايەل بەينەلەرى، جولبارىس ءمۇسىنى. كوك سىرمەن سىرلانعان اعاش ۇستەل، ەسىك، تەرەزە، اعاش توسەك جانە باسقا جيھازدار.

اۋىل ۇستىندە كەشكى تاۋ اڭعارىنان كەلىپ تۇرعان كەڭ تىنىستى سالقىن لەپ بىلىنەدى. جاز كەشىنىڭ الۋان ءشوپ ءيسىن جەتكىزگەن، جۇپار دەمدى حوش اۋاسى، جان يەسىنىڭ تەك بەيقام، تىنىشتىق، راقاتىن عانا سۇيگەندەي.

 

2

 

كەرىمبەك ءۇيى توسقان قوناقتىڭ الدى شام قويا كەلە باستادى. جاڭا جەتكەن كىسىلەرمەن العاشقى قىمىز ءىشىلىپ بولعانشا، ءار تۇستان ەكىلەپ-ۇشتەپ، بەستەپ-ونداپ كوپ ماڭنىڭ ادامدارى كەلىپ تە قالدى. جيىن ءالى دە كوبىنەسە ۇنسىزدەۋ ەدى. توردە تايلاقباي ءۇنسىز. ءۇي يەسى - كەرىمبەك بولسا ول دا باسى ارتىق ءسوزدىڭ بولعانىن قوستاپ، قۇپتاعالى وتىرعان جوق-تى. جانە سوعان وراي، مىنا كەلۋشىلەر دە، وزدەرىنىڭ نەگە شاقىرتىلعانىن ءبىلىپ كەپ وتىر.

ازدان سوڭ سىرتتا يتتەر ابالاپ، ويعا الىپ وتىرعان سوڭعى قوناقتاردىڭ دا جەتكەنى ءبىلىندى. ۇيدەگى قوس پيالا شامنىڭ جارىعىمەن ەسىكتەن سالەم بەرىپ، باستاپ كىرىپ كەلە جاتقان ابدوللا اقالاقشى ەكەن. الپامساداي زور دەنەلى ادام ءۇي تولى جيىنمەن تەگىس كوز ۇشىراتا سالەمدەسىپ جوعارى تامان وتە بەردى. بۇل كۇنى ەشكىمدە اشەيىندەگى داۋىرىق جوق. كوپتەن كەزدەسپەگەن كىسىلەر دە ءبىر-بىرىمەن باياۋ، كەلتە قايىرىپ سىپايى سالەمدەسكەن. جيىن از ءۇنسىز وتىرا تۇسكەن سوڭ، تايلاقباي ءسوز باستادى. باعانادان جاسى ۇلكەن قازىنىڭ ءسوز قوزعاۋىن كۇتىپ وتىرعان كوپشىلىك تايلاقباي تاماعىن قاتتىراق كەنەپ، قوزعالىس بايقاتقاندا، بار قىبىردى توقتاتتى. تىرس ەتپەي ءسوز توستى.

- ە، اعايىن! كەلگەن قادامىڭ قايىرلى بولسىن! بەيىل-بەرەكەڭ توزباسىن! ىنتىماقتان اجىراما! ءوستىپ ءجۇرىپ داۋرەن وتەر، جاس جەتەر. بەت قىزىلى باسىلار. ەت قىزۋىن قاشىرار. جاستىعىڭمەن سالعاسساڭ، ءلازاتىڭدى قۇرت جەگەن، ءداننىڭ ءبارى توگىلگەن قاۋاشاقتاي بولارسىڭ. سوندا دا، سول ومىردە دە ادام-پەندەگە تىرلىك ىستىق كەلەر. و دا كەتەر. مىنگەن اتىڭ - جەر ورتاق، جاققان وتىڭ - كۇن ورتاق بولىپ ول قالار. دۇنيەدەن اقىر ءبىر كۇن كوشەرسىڭ! جيعان دۇنيەڭ دۇنيەنىڭ وزىندە قالار. بارىنەن وپالىراعى تۋماعان، تۋىسپاعانىڭ ەمەس، قيماعان، قيىسپاعانىڭ. زامان قانداي، زاڭ قانداي؟ ءار زاماندى ءبىر كورگەن باسىمىز بار. ويلاپ، باعىپ قاراساڭ، ەشنارسەگە سەنگىڭ جوق. مالىڭدى ءبورى، ادامىڭدى قاراقشى الا باستاعان سياقتى. جابىقتان كۇنىڭ جارقىراپ، جايىقتان سۋىڭ سارقىراپ، بەيبىت جاتقان تەڭدىگىڭ بار ەل ەدىڭ - تەڭ بولماسقا اينالدىڭ. جىلان شاقپاي، جىلقى تەپپەي، جايىڭمەن جاتار ەل ەدىڭ. ەل بولماسقا اينالدىڭ! مىنا ءبىر ءىس بولعان ەكەن. اياعى تاعى اپارىپ قىرۋار داۋعا سوققالى وتىر. قىرعىن تارتىس باستاعالى وتىر. ەسەڭنەن اجىراپ، ەلدىگىڭنەن ايىراتىن كۇن تۋامىن دەيدى! وسىعان نە اقىل تابامىز؟» «ەر جاراسىز بولماس، ەل شاراسىز بولماس» دەۋشى ەدى عوي. قانداي شارا تاباسىڭ، كانى؟

تايلاقبايدىڭ بۇل ايتقانىنا ەشكىم جاۋاپ قاتقان جوق. اۋەلگى ءسوزدىڭ ءبارىن وزىنە سالىپ وتىرعان سياقتى.

- ءجون، راس-اق، - دەي ءتۇسىپ اڭگىمەسىن جالعاي بەردى، قارت قازى. ەل اعاسى، كەمەل جاسقا كەلگەن، تەبىنى قاتتى، دانا قارت وتتى جۇرەك امىرىمەن جالعىز ءوزى وركەشتەنىپ كەتە الماي، سول ەلىنە ارقا سۇيەۋدە.

- قازىرگى ىستەيتىنىڭ - ءار اۋىلدان كىسى شىعارىپ قاشقىندى قۋدىرارسىڭ. سويىلىڭدى الارسىڭ سويقاندىڭدى تابارسىڭ. قولمەن ءمورلى قىزىلالا قاعازىڭدى الىپ ۇلىعىڭا بارارسىڭ. بىراق، وسىنىڭ بارىندە نە، نە كەرەك؟ ءبارىڭنىڭ شىنايى بۇتىندىگىڭ كەرەك. بۇگىنگى ەلدىگىڭ، ەرتەڭگى ۇرپاعىڭا قالارلىق اڭعارلى ۇلگىڭ كەرەك. باسىڭدى بىرەۋدىڭ ايتقانىمەن قوسپا، قوسىلام دەپ قوسىل!

بۇل ءسوزدىڭ سىڭايى وتىرعاندارعا تەگىس اڭعارىلعانداي بولدى. مول جيىن ءبىر ۇنمەن تەرەڭ تىنىس تارتقانداي، ءۇي تولى ادام ءالى دە قىبىرسىز، تىرس ەتپەي قالعان.

بۇل كەزدە تاماق تا دايىن بولىپ، قولعا سۋ قۇيىلا باستادى. مۇستاپا يمامنىڭ، دۇعاسىنا التى قانات ءۇي تولعان ادام قول جايىپ، اتا-بابا ارۋاعىنا وقىلعان قۇراندى وزدەرىنىڭ سەرتىندەي ءبىلدى. قانىكە اتاپ سويعىزعان «اقسارباستىڭ» ەتى جەلىندى. ەندى بۇگىنگە بايلانىستى ڭەگىزگى ءسوزدىڭ قوزعالاتىنى بەلگىلى ەدى. تاماقتان كەيىن مول قوناق كەڭ جايعاسىپ، از دىبىرسىز وتىرىپ، تايلاقبايدىڭ ءسوز باستاۋىن كۇتتى. قىبىر-قيمىل دەگەندە بىرەن-ساران ءتىس شۇقىپ، نەمەسە ىرگە جاقتى قولايتتاپ وتىرىپ، ناسىباي اتۋشىلار بار.

وسىدان تۇستىك جەردە، مازى اڭعارىنىڭ اۋزىندا كەرىمبەك اۋلىنىڭ قىستاۋى تۇر. مازى سۋى تەگىندە قازاقستانمەن شەكارالاساتىن جوڭعار الاتاۋىنان تۋرا تۇستىككە قاراپ اعادى. ايتباي، مامىشتىڭ بارلىق مول اتالى اۋىلدارى، ءبۇتىن ساپولات بولىپ، وسى مازى اڭعارىن مەكەن، قىستاۋ ەتەتىن. ەل قونىسىمەن ايتقاندا شەرۋدىڭ وسى ساپولات دەيتىن تابىنىڭ اياق جاق شەتىن كەرىمبەك قىستاۋ ەتكەن. وزەندى بويلاي ۇزاعىنان سوزىلعان كەڭ اڭعار، ەكى جاعىندا: الىس ءورىس، جال-جوتالى، ساي-جىرا، جىلعا-وزەكتى، كەڭ تۇبەك، قويناۋلى، قولات - وقاپتى، مول ادىر، قابات-قابات قىرقالى بولىپ، ءار قىستاۋدى مالعا كۇيلى، شۇيگىن قونىس جايىلىسقا كەنەلەدى. شارۋا باققان ەل ءۇشىن ناعىز ءبىر شۇرايلى، تاپتىرماس جەر جادىسى. سونداي مازى اڭعارىنىڭ اۋزىندا، كەڭ جازىققا شىققان جەردە ەگىستىككە باپ دالانى قولايتتاپ ورناعان دۇڭگەن قىستاعى - مۇشتايزى كەرىمبەك قىستاۋىمەن كورشىلەس قانا. تايلاقبايدىڭ باعاناعى ءسوزى مىنا جاعدايعا ءيسى شەرۋ بالاسىن سول جەرگە ءبىر سوقتىرماي قالمايتىن اڭگىمەنىڭ بەتى ەدى.

بۇگىن بۇل وتىرعان شەرۋتە گۇلنازىم تەك كەرىمبەكتىڭ عانا قىزى بولىپ ەسەپتەلگەن جوق. بۇل حاباردى باعانا كۇندىز ەستىگەن جەردە-اق، قالپاق قيگەن قازاقتىڭ نامىسى، قانى قوزىپ دۇرلىككەن. ماموزى اتىن قاتىن قارعاپ، تەنتەك بوقتاپ جاتقان نازالى كۇن تۋدى.

تايلاقباي قازىر ءسوز باستار جەرگە قارايىپ، تۇنەرىڭكىرەپ كەلدى. بۇگىن بار جيىننىڭ ىشىندە، ءوزىنىڭ ەلى-جۇرتى الدىندا ىشكى ارپالىس، تىنىشسىزدىعىمەن كۇيىككەندەي كۇيدە جايسىز، قاياۋ ءسوز ايتتى. ۇنىندە ارعى جاعىنان لىقسىپ كەپ تۇرعان ەركىن ءبىر اعىس، ەكپىندى تولقىن، سەرپىن بار. كوزىن ماڭدايشا بەتكە تاستاي وتىرىپ قاپالانىپ سويلەدى. وسى وتىرىستا ول ەلدىڭ ايدىنى، تامام جۇرتتىڭ ارقا سۇيەرىندەي.

- ال، اعايىن! نە دەيدى مىناۋ كۇن؟! نە دەيدى زامان! «سۋ تاسىسا جيەگىنە، ەر تاسىسا ەلىنە» دەۋشى ەدى عوي. كەۋدەڭدە نامىس بارىڭدى تاسىتام دەيدى عوي مىنا سور! ەندىگى ءسوز اپتىققان قىران اڭ ىلمەيدى، اسىقساڭ دا اپتىقپاي اسىق. ويلانىپ اقىل تابايىق.

بەتكە سالىق، سۇيەككە تاڭبا دەيتىن ءسوز بولۋشى ەدى. ول انىق شىمبايىڭا باتقاندا شىققان ءسوز ەمەس ەكەن. مىنا سوققى سۇيەككە ەمەس، جۇرەككە تىرتىق سالامىن دەيدى! بىرىڭە ەمەس، بارىڭە سوعىلدىم دەيدى. تال تۇستە شاپقان قاسقىرداي، توپ ورتاڭناڭ كەلىپ بالاڭدى جۇلىپ اكەتۋ قازاق دەگەن اتىڭ، زاتىڭ، قانىڭ ءۇشىن قاي جازا؟! ەلمىن دەپ جۇرگەن ەلدىگىڭ ءۇشىن، ەلدىك نامىس قاجىرىڭ ءۇشىن اسپاندا كۇن كۇيىگىپ، جەردى قارا جامىلدىرعان ەمەس پە - بۇل كورگەن! - دەپ ءبىر توقتادى.

اۋىزى سوزگە كەلىپ وتىرعانمەن ىشكى جاعى ۇندەسپەستەي قاپادا ەدى. قولدان كەلەر دەرت بولسا، ەشكىممەن دە اقىلداسپاستاي امالسىزدىق ءتۇرى بايقالادى.

وسى كەزدە توپ ورتانى قاق جارىپ قارىمساق سويلەپ قالدى. تايلاقبايدىڭ وت بوپ جانىپ، شاراسىزدانىپ وتىرعانىن كورگەندە كوكجال قارىمساق تىم-تىرىس وتىرعان وزگەلەرگە ىزاسى كەلىپ، ەرەكشە ءبىر زور اشۋمەن بەزەرىپ، سازىرايا باستاعان. سول جاق بۇيىردە، تومەندە وتىرعان ورنىنان:

- ۋا، تايلەكە! - دەپ جان-كەۋدەسى جۇلقىنعانداي ساڭق ەتە ءتۇسىپ: - سوزىڭە قۇلدىق-اق بولسىن! مەن وزگەدەي ەل باسقارىپ، جۇرت شۇيلەپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن. بۇل سوزىڭدە جۇمىسىم جوق-اق كىسى بولايىن! «باسسىز بەرگەن مال مازاق، باقسىز بەرگەن ءتىل مازاق». قۇر ءتىلىمدى اۋرە عىلىپ قايتەيىن. بىراق قويداي ءيىرىلىپ وتىرعان جۇرتىڭ مىناۋ! ءبىر تاستان مىڭ قارعانىڭ ۇرىككەنىندەي دەپ ايتايىن، اركىم ءوزدى-ءوزىنىڭ باس-باسىنان شەشىلمەي ۇركىپ وتىر. اۋىزى ايتپاعانمەن، ماموزىنىڭ قىرىنا ىلىگەم دەپ كەيبىرەۋدىڭ كوزى ايتادى. ءتىل جاسىرعانعا كوز كۋا. سوڭىڭنان ەرەر حالقىڭ بولسا، قوي دەمەي-اق قويايىن، «ءال كەرەك - ايبار كەرەك، ءالسىز ايبار - نە كەرەك». ءالىڭ بولسا ايبارلانا-اق بەرگەيسىز! - دەپ، مىناۋ وتىرعاننىڭ كوبىن-اق ۇندەتپەستەي، ۋلى شىندىق ايتتى.

كەرىمبەك ىشىنەن «مىڭ جولداس جاقسى، مىڭ جولداستان ءبىر جولداس جاقسى» دەپ وتىردى. تايلاقباي جاۋاپتى وتىرىپ بارىپ ايتتى:

- راس، جاتىق ايتساڭ جاعىمپاز، تىك ايتساڭ تۇرپايى اتاناسىڭ. باسىڭدى سەرپىپ ىسكە كىرىس، اعايىن. ارۋاعىڭدى شاقىر دا اتقا قون! ەندىگى ءسوز - ۇرىنى ءتۇن اسىرماي، ءبورىنى قىر اسىرماي قۋعىن سالۋ. باتىرلىق بىلەكتە ەمەس، جۇرەكتە. ەل كۇيىنگەندە كۇيىنە بىلگەن - سول باتىر. الدىمەن «مەن مۇندامىن» دەپ ءبىر تۇيىنگە تۇيىلسەڭ، سونان سوڭ ورايى كەلگەن وڭتايلاپ، قولايلى كەلگەن قورعايلاپ، قالعان ءىس ءوز ىڭعايىنا قاراي بولا جاتادى. كانە، نە دەيمىز؟ نە دەيسىزدەر؟

جۇرت ءسال ۇيلىعىپ قالىپ:

- ۋا، ەندى نە ايتاسىڭدار، ەرەيىك!

- ايتقانىڭا بارايىق!

- ەل ماقۇلعا ءبىز ماقۇل!

- ءسوز مىناۋ دە دە، باستاي بەر!

- ەل ەرگەنگە ءبىز ەردىك، نە ءسوز بار! - دەسىپ تۇتاس بەتپەن قاۋلاپ، دابىرلاسىپ كەتتى. وسى ەكپىننىڭ ىشىندە بۋراباي، قوتىر ءابدىلدا سياقتى دەربىسالى كىسىلەرى دە بار بولاتىن. بۋراباي كوپ ىشىنەن سۋىرىلىپ الدىعا تۇسە سويلەدى.

- اۋ، تايلەكە! بۇل اعايىنىڭ تاۋىپ ايتار اقىلى بولسا ۇزاقتى كۇندى كەش قىلماي ايتپاس پا ەدى. كوپ بىلمەگەنىن كونەكتىڭ ءتۇبىن تەسكەن كونەدەن سۇرايدى. ۇيلىققان جۇرت كورگەنى بار دانادان سۇراماي قايتەدى. وزدەرىڭىزدەن ارتىلاتىن اقىل جوق، «ءسوز مىناۋ» دە دە باستاي بەر. وسىعان ەر دە، ەرەمىز.

شەرۋدىڭ بيەكە تابىنان كەلگەن ەسىمجان بالاسى ساۋىرىق جانە قىدىربەك، ماناق سياقتى كىسىلەر دە وسىنداي ءبىر بەت، ءبىر نيەتتە قىسقا، كەسكىن ءسوز ايتتى. وڭ قاتاردا جاسىل دوقابا، ۇيعىر تاقياسىمەن وتىرعان جالپاق بەتتى، تالپاق مۇرىن قارا كىسى، شەرۋدى وسىندا كوشىرىپ اكەلدى دەيتىن كومەكباي حاجىنىڭ بەل بالاسى - ماناق. ەشنارسەگە جەلپ ەتپەيتىن ابدوللا وسى ۋاقىتتا ءبىر-اق قوزعالىپ، جارقاشتانا شىعاتىن زور داۋىسىمەن ۇيدەگىنىڭ ءبارىن باسا سويلەپ:

- ەلمىن دەسەڭ قىلشا موينىڭ تالشا بولار جەر كەلدى. سال بارىڭدى! ەلىڭدى ەبەلەك، ەرىڭدى كوبەلەك دەمەي، توپ ورتاڭدا الپەشتەپ وتىرعان قىزىڭدى تارتىپ اكەتكەننەن ارتىق قانداي جازا تارتقىزادى ساعان! «الەت» دەپ ءبىر اتتانىپ كور، ءسوز سول! - دەدى. «الەت» شەرۋ ۇرانى بولاتىن. ابدوللا ۇكىمەتتىڭ شەرۋگە قويىپ وتىرعان «وڭ كوز» وكىلىندەي بولسا دا، ەرتەڭگى كۇنىمە قالاي بولادى دەپ مىنا ساپاردا ەلدى باستاۋدان قايمىققان جوق.

توقتام وسى بولدى. ەندى ءبىرازدا سوڭعى قىمىز الدىعا كەلىپ، ىشتەگى وسى قيمىلمەن قابات ءۇي سىرتىندا كوپ اتتىڭ ەرلەرى الىنىپ، ىرگەگە دۇرسىلدەي، ۇزەڭگىلەرى قاعىسا، سىلدىراپ جينالىپ جاتتى.

ارادا از ۋاقىت وتكەندە قوناقتار تەگىس جاتىپ بولدى. كەرىمبەك پەن تايلاقباي بىلايعى ءبىر وڭاشا وتاۋعا كەلىپ، ماقسۇتقا ارىز جازدىردى. ۇلگى بويىنشا ارىز باسىنا:

- «ءبىز-كي، شەرۋ رۋى ارىز بەرەمىز. كۇرە شيان-جىڭ-فۋىنىڭ* شيان گون!** - ما شيانگون پولكوۆنيك جانابىنا» - دەپ قويىلدى. «ءبىز قازاق دەگەن ەل بىرىنەن-ءبىرى قىز الۋدا ۇلكەن دوستىقپەن قۇدا بولىپ، زور تاتۋلىقپەن بەرەدى. قىز دەگەندى الىپ قاشپايدى. ال الدا-جالدا جازاتايىم ىلگەرىلى-كەيىن زاماندا ونداي قىز الىپ قاشۋ بولا قالسا، ول بۇكىل رۋلى ەل اتىنا كەك بولادى. قىز جونىندەگى كەك سونگەنى قازاققا ەلدىكتەن ايرىلعانى! سونىمەن وشتىك قوزىپ، بارىمتا الىسىپ، ەل شابىسادى. كىسى ولەدى... جىلدار بويىنا سوزىلعان داۋ كەتەدى»...

 

* شيان-جىڭ-فۋ - ۇيەزدىك وكىمەت.

** شيان-گون - وياز.

 

تايلاقباي مەن كەرىمبەك كەزەكتەسىپ وسىنى ايتىپ كەلگەندە كەرىمبەك:

- ول جاعىن انا جىلعى قىزاي قىزى «ءمارۋان-ءبانۋدىڭ داۋىنان» ءوزىڭىز دە جاقسى بىلگەنسىز، كورگەنسىز، - دەپ جاز دەگەندە، ماقسۇت جازۋىن توقتاتىپ، كىرپىك قاعىپ ءجىتى ويلانىپ قالدى. ورتاداعى ەكى تاس شام تۇبىندە شىنتاعىنا جاستىق قويىپ جاتقان بويىندا توردەگى ۇلكەندەر جاققا كەڭەس تاستاپ:

- اكە، وسى جەرىن قىزاي قىزى دەمەي-اق قازاق قىزى دەيىك تە. قازاقتىڭ ءوزىن بىلەر-بىلمەس بولىپ وتىرعاندا قىزايدى ايتىپ باسىن اۋىرتپاي-اق قويايىق، - دەدى دە، قاعازعا سول ءوز ويىن تۇسىرە بەردى.

«ال ءبىزدىڭ قىزدى اكەتۋشى كىم؟ بۇل قازاق تاريحىندا بولماعان وتە ءبىر جات، كەزدەيسوق ءىس. بۇل ءۇشىن ەل بولىپ دۇرلىگەمىز. مىنە قىزىمىزدى ۇكىمەت ادامى - ماموزى پوليتسيا سۇراقشىسى، قىتاي جىگىتىنە الىپ قاشتىرىپ وتىر. قازاق «ەت ساسىسا تۇز بار، تۇز ساسىسا نە بار» دەيدى.

شىڭجاڭداعى بارلىق ۇلتتىڭ ۇقىق، تەڭدىگىنە بىردەي كوڭىل ءبولىپ وتىرعان ۇكىمەتىمىزدىڭ ءادىل زاڭىنان جانە پاتشا اعزامىمىز - جاڭ قاي شىنىڭ تەڭدەسسىز ۇلى رۋحى مەن ءوز مارتەبەلى قۇزىرىڭىزدان بۇكىل شەرۋ تەڭدىك ىزدەيدى» دەلىندى.

قاي-قاي زاماندا بولماسىن گومينداڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇلاعىنا ءتاۋىر تيەتىن «ۇلى دانا، تەڭدەسى جوق، كەمەڭگەر باسشى، ءادىل زاڭ» دەيتىن سوزدەرىن ءار پاتشاسىن كورگەن قارت تايلاقباي ادەيى قوستىرىپ وتىر. جىلت ەتىپ سورپا بەتىنە بۇگىن شىققانى بولسا، ەرتەڭ سولاي جەر-كوككە سىيعىزباي، جالاڭ اتىن جاناما ءدارىپ، جورعاسىمەن قورشالاپ سويلەپ، جاناي شاۋىپ وتىرۋ قاجەت. سول ءسوزدىڭ ءوزىن قول قۋسىرىپ الدەنەشە تاعزىممەن ايتۋ ولاردىڭ قۇلاق قۇرىشىنداعى ەڭ قىشىعان جەرىنە ءتيىپ وتىراتىنىن ءار زامانىن ءبىر كورگەن تايلاقباي پامدەپ العان-دى.

وسىنداي ەكى ارىزدى جازىپ بولىپ، بۇلار سىرتقا شىققاندا جازدىڭ قىسقا تاڭى سىبىرلەپ اتىپ كەلە جاتقان. قىلاڭ بەرىپ تۇرىلە باستاعان شىعىس جيەك سول كۇنشىعىس الەمىندە كوپ جۇلدىزدى جۇدەتىپ، دۇنيەنىڭ تاعى ءبىر كۇندىك جارىق وتاۋىن كەزەگىمەن ايگىلەپ كەلە جاتتى. سىزىلىپ اتقان جازعى تاڭنىڭ، تىرشىلىك جۇماعىنداي تازا تاڭنىڭ ەتكە تيگەن جىبەكتەي راقات تىنىسى بار. مونشالى ساي جاقتا ۇيقىسىنان ويانعان الدە ءبىر جالقى ەلىك باۋىلدەيدى. مىناۋ تاڭدا يەن سايدىڭ ۇيقىلى كوزىمەنەن ءۇن بەرىپ تابيعاتتىڭ جابايى ءناشىن ءپاش ەتەدى.

ارىز سوڭىنا بۇگىنگى باس قۇراعان ادامداردىڭ اتى تەگىس تىزىلگەن. ءوزدى-ءوز ات-جوندەرى تۇسىنا ءمور تاڭبا مەن ءبىر-ءبىر تۇرتكەن قىزىل-الا ساۋساقتار باسىلدى. ەندى ءبىرلى-جارىم مولتانداي قارت قاريالاردان باسقا بار توپ تەز قامدانىپ، ەرتە سالقىنمەن ات ەرتتەلدى. وسى ۋاقىتتا تۇندە، جاتاردا جان-جاققا جىبەرىلگەن حابارمەن بار اتىراپتاعى ەلدەن ىسكە تاتىر جىگىت-جەلەڭ، سايلى ازاماتتاردىڭ دا الدى كەلىپ قوسىلا باستاعان. وسىلاي باس قوسقان جيىن كەشىكپەي مازى وزەنىن تومەن قۇلداي جاعالاپ، وزىنشە ءبىر زامانانى پاش ەتىپ، تولىقسىپ ءجۇرىپ كەتتى.

ءبىرازدا كۇن كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. گۇلدى ءشوپتى قۋالاپ سىرلى قانات كوبەلەك ساپىرىلىستى.

بۇلاڭقۇيرىق، جەل-اياڭمەن اسىعىستاپ تارتقان كوپ اتتىنىڭ الدىندا: تايلاقباي، كەرىمبەك، ابدولدا، قىدىربەكتەر.

تايلاقباي ءوز قاسىنداعىلارعا ءبىر نارسە ايتىپ بارا جاتقان سياقتى. قازىر بۇلار كەلە جاتقان كەڭ القاپتى تاياعىمەن وراي كورسەتىپ، وسى ۇلكەن اڭعار مەن ەكى جاقتاعى كەڭ قاپتالداردى وراعىتا نۇسقاپ بارادى. ورتاڭعى توپ ەندى سولارعا جەتە جۇرمەك بولىپ، اتتارىن تەبىنىپ، جەلە-تەكىتىپ كەلىپ، ارتقى جاقتان قوسىلدى. جاقىندا شەرۋ ىشىنە سىرتتان كەلىپ قوسىلماق بولعان ماتايلارعا وسى وڭىردەن قىستاۋ مەكەن بەرىلمەك ەكەن. ءازىر جولاۋشىلار كەرىمبەك اۋىلىنىڭ ەكىاشا دەگەن كوكتەۋ قونىسىنا جەتكەن. ماتايلارعا بەرىلمەك جەر دە وسى القاپ. ولار ماتايدىڭ كەنجە، باقى، شوپشىمە اتالارى.

ارعى بەتتەن ايگىلى 1932-جىلعى اشارشىلىقتان قاشىپ اۋىپ كەلگەندەرىنە ونشاقتى جىل بولسا دا، ءالى مەكەن-جاي تاۋىپ ورنىعا الماعان سول كوپ اۋىل ماتايمەن كەرىمبەكتىڭ ۋاعداسى بار-دى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن كەرىمبەك كۇرەدە سول ماتايلاردىڭ ۇلىق كەڭەسىنە ارىز ەنگىزىپ، وزدەرىنىڭ بۇل ۋاقىتقا دەيىن كىرمە بولعان بۇراتانا كۇيلەرىن شاعىپ، وكىمەتتەن كومەك كۇتىپ جۇرگەندەرىن بىلگەن.

ماتايدىڭ بۇل تىلەگىنە ونشا كوڭىل بولە قويعان كەڭسە بولمايدى. تەك كۇرەگە جاقىن ماڭداعى قىزايدىڭ: تايماس، تورعاي دەگەن رۋلارىنا نەمقۇرايدىلاۋ بىلدىرگەن كورىنەدى. بىراق، ولاردىڭ باستى كىسىلەرى ءوز جەر-سۋلارىنىڭ تارعالاڭدىعىن ءبىلدىرىپ قۇشاق جايا قويمايدى. ال بەرگى قورعاستىڭ البان، سۋانى بولسا بۇلار دا ءوز رۋلارىنا كەلگەن اتالاس، مايماندارىنا ءالى تولىق جەر-سۋ تاۋىپ قونىستاندىرا الماي جۇرگەندەرىن ايتقان. سونى بىلگەن كەرىمبەك ماتايعا وزدىگىنەن جالعاسىپ سويلەسىپ ەدى.

تەگىندە، ماتايعا قىزاي، شەرۋ ەكەۋىنىڭ تۋىستىعى بىردەي. شەجىرەلى ەل تاريحى ۇلى جۇزدەگى اتى ايگىلى «قاسيەتتى-انا» سانالعان دومالاق ەنەدەن قىزاي قىزدىڭ تۋعانىن ايتاتىن. سول قىزاي قىزدى ماتايدان تاراعاندا شىعاتىن قۇتىم، شاعىر دەگەن اعايىندى ەكى كىسىنىڭ كىشىسى شاعىر الادى. بىراق شاعىر اتى شىقپاي بۇلاردان تاراعان ەل شاراپاتتى ايەل - قىزاي نامىمەن كەتەدى. ال شەرۋ شاعىردىڭ قۇتىمىنان. سوندا شەرۋ قىزاي-اناعا قايناعا بالاسى. ولاي بولسا جالپاق جاتقان جيىرما ءتورت بولىس قىزاي ەلى الاقانداي از شەرۋگە ءىنى ەسەپتى. ياعني شەرۋ اعا بالاسى.

مىنا كەلگەن ماتاي، سونىمەن ءتۇبىن قۋعاندا، قىزاي مەن شەرۋگە بىردەي باۋىر بولماي ما. وسىدان ەكى كۇن ىلگەرى سول ماتايلار كەرىمبەككە كىسى جىبەرىپ، وزدەرىنىڭ وسى جازدا كوشىپ كەلەتىنىن ءبىلدىرىپتى. كەيىنگى توپ جەتكەندە تايلاقباي سونىڭ جايىن سويلەپ، اياڭشىل اتتىڭ ۇستىندە تاياعىمەن مول اڭعارلى كەڭ ولكە بويىن تۇتاسىمەن شولىپ:

- بەرەم دەسەڭ وسى مىنا جاتقاننىڭ ءبارىن بەر سول اعايىنعا. «قوناقتى اتقار، قىرسىقتان قۇتقار» دەگەن. ەل مەن جەردەن اجىراپ، اۋماق - عارىپ ءىسى. ول تۇرماق كۇننىڭ كۇنى كەلگەندە مىنا تۇرعان جەرىمىزگە ءىش اڭىراپ، ءوزىمىزدىڭ قابىرعامىز سوگىلىپ كەتەدى. تاۋ-تاس تۇستەن شىقپايدى. شىركىن، كىندىك قانىڭ تامعان جەرگە دۇنيەدە، قاي ۇجماق تەڭ كەلەر! ەلىڭدەي ەل تابىلار، جەرىڭدەي جەر تابىلماس. باسىڭدى بالا كۇندە جادىلاعان جەردى ۇمىتا المايسىڭ! - دەپ كەلەدى ەكەن.

تايلاقباي شەرۋگە كەلگەلى قىرىق جىلدان اسقان بولسا دا، تۋعان جەرىنە كۇنى بۇگىن اتتاپ باسىپ، ات ءىزىن سالماي قويعان. باياعى ءبىر كەشىلمەس وكپە تاپ بۇگىنگىدەي بولىپ، ەشنارسەنى ۇمىتا المايتىن زەيىلى قاتتى جاننىڭ جۇرەگىنىڭ باسىنا بەرىشتەي بەكىپ قالعان. قايتپاس جاعىنا بەتتەپ كەتكەن سەرتشىل كەۋدە كومەيىندە قىلعىنتقان اششى تۇيىنشەكتى زورلىقپەن جۇتىپ، ءبىر بەتپەن ۇزاققا اكەتە بەرەتىن. جازىلماس قىلتاماقتاي، ەشبىر كۇش قايتا ورنىنا قويا الماس - ءومىر جاراسى. تايلاقبايدىڭ بۇل مىنەزىن شەرۋ ۇلكەندەرى جاقسى ءبىلۋشى ەدى. وزگە ەمەس، ءتىپتى اعايىن-تۋىس تويىنا دا اياق باسپاي، بارماي قويعانىن ءوزارا باس شايقاپ اڭگىمە ەتىسكەندە: «ءاي، ءاي، پاتشا دە! زەيىلى تەمىردەي! تەمىرى قاتتى كەكتىنى كورۋشى-ەك، بىراق كەكتىنىڭ ءدال مۇنداي تەكتىسى بولادى دەمەۋشى ەك!» دەسەتىن. جانە سونىڭ ورايىنا تايلاقبايدىڭ شەرۋدى پانالاپ، ءتىپتى ءومىرىن اياعىنا دەيىن وسىندا وتكىزبەك ءۇشىن جۇرگەن ءاز قوناق ەكەنىن ەسكەرگەن ويلىلار «مەيمان جولى بار» دەپ قۇرمەتتەيتىن. راس، وزگەلەردەي قورا تولى قويى دا جوق، تايلاقبايدى تۇتاس ەلگە سىيىمدى، اعا ەتەتىن كۇش ونىڭ تاس كەسكەن ءادىل، كيەلى ءتىلى، تۋراشىل قازىلىعى ەدى. تەگىندە تايلاقبايدى ەت-باۋىر اعايىن-تۋعانى ورتاسىنان وزگە جاققا بەزدىرىپ اكەتۋشى قۇدىرەتتىڭ ءوزى دە، ونىڭ وسى جۇرەك ءدىنى بولاتىن.

- قازاقتا «ەل شەتىنە شىقپاعان، ەشكى داۋىن داۋلاماعان» دەگەن ءسوز بار، - دەپ جاڭاعى مۇڭدى سوزدەن كەيىنگى ءسال تىنىشتىقتى تايلاقباي ءوزى بۇزا بەردى: - قايسى ءبىر رۋ باسىلار - «ەل شەتىنە شىقپاسام، جاۋدىڭ مەندە نەسى بار. الا ءجىبىن الماسام، داۋدىڭ مەندە نەسى بار» - دەپ، قۇيرىقتارىن ءوز وتىرعان ورنىنا نىقتاي ءتۇسىپ، شەگەلەنىپ وتىرعاندار ەمەس پە! كۇن جاۋىندا قۇيمىشاعىن ۇيگە تىققان ەشكىدەي، ونداي ادام ءوز ورنىندا تىنىش وتىرا العانىن تابىسقا، ۇتىققا سانايدى. بوس بەلبەۋ بوداندىعىن جەر تانىماس ەتەك-باستىلىعىم دەمەي، «تىنىشتىعىم» دەپ بىلەتىن شەگىنشەك شاما، قايتا سونىسىنىڭ ءوزىن سەنەن ارتىقتىعىنا جاتىستىرادى. نەگە؟ ونىڭ ءون-بويىنداعى ولشەۋلى قالجا وزىندە باردان ارتىقتى دارىتىپ ۇققىزبايدى. مايعا وراپ، «اكە» دەسەڭ دە ۇققىزبايدى! - دەپ اشىنىپ كەلە جاتتى. استىنداعى اسا ءبىر اياڭشىل قارا قۇلاق سۇر ات ءبورى اياڭمەن سىپىلداپ، وزگە جىلقىنى ءوز جۇرىسىنە شاق كەلتىرمەيدى. ءوز باسىنىڭ ءبىر بىتپەس سىعىسى بارداي، ارا-تۇرا يەك قاعا شۇلعىپ تاستاپ، كەكىلىن جەلپي دامىلسىز لىپىپ تارتقانىندا، كەرىمبەك مىنگەن توقپاق جالدى، توپ قۇيرىق ۇلكەن اقسارى اتتى ەداۋىر جورعاسىمەن شايقالتىپ، ەوزگەلەرگە دە قۋزاۋ سالىپ، كوبىسىن بۇكەك-بۇكەك، وبەكتەتە جەلدىرىپ كەلەدى.

بۇلار دۇڭگەن اۋىلى - مۇشتايزىگە كۇن ۇلى ساسكەنىڭ شاعىندا كەلىپ جەتتى. ماموزى ۇيىندە ەكەن. ۇستىندە جىبەك تۇستەس اق جىلتىر مەشپەتى بار، باسىنا ءتۇس كەستەلى، قۇلپىرعان قارا دوقابا تاقيا كيىپ وتىرعان پاڭ - ماموزى قاقپا سىرتىنا كەلىپ، «سويلەس» تىلەپ تۇرعان قازاقتارعا ءوزى شىقپاي شابارمانىن جىبەرىپ، جاۋاپتاساتىن كىسىسىن ىشتەن توستى.

ۇيگە كىرگەن ءتورت-بەس ۇلكەن ىشىندە جاستان - ماقسۇت بار ەدى. كىسى وتىرارلىق ءتور جاق كەڭ ەكەن. ءبىر بۇيىردە تىسىرايىپ وتىرعان ماموزىنىڭ ساسپاعان، سىزدى قالپى بار.

تايلاقبايلار ماموزىنىڭ سىزىلىپ تۇرەگەلگەن كەربەز ايەلىمەن امانداسىپ، ءور جاقتاعى بوس ورىنعا شىعىپ وتىرا بەردى. قازاقتارمەن تۇيىق سالەمدەسكەن ماموزى:

- ە، قوش كەلىپسىزدەر، اعايىن؟ - دەپ ءمىز باقپاي وتىرىپ تايلاقبايدان باستاپ كوز تاستادى. كوزىنىڭ ارت جاعى قۇيرىقتانىپ، سىعىرايىڭقىراپ قارادى. ەسىك جاقتا سوستيىپ تۇرىپ قالعان ايەلى قاسىندا قىزى دا بار. كوزى سۇزىلە، قىلميىپ وسكەن بويجەتكەن ءۇنسىز، تۇڭعيىق جانداي... بىراق سونىڭ ەسەسىنە باعىن بايلاعان اكەگە ەرەگەسكەنى مە، نەمەسە «اقساق ارلانا-ارلانا اياعىمەن اسپاندى تەپكىسى كەلەدى» دەمەكشى، قورلانۋ شەگىنە جەتكەنى مە، بۇل ۋاقىتتا ماڭايعا «جەزوكشەلىك» اتى شىعا باستاعان جاستىڭ ءوزى بولعان. گاۋھاردان القا-مونشاق، التىن سىرعا تاعىنعان. ءوزى اپپاق. اياعىنا كۇلگىندى-جاسىل جىبەكپەن قازتابانداپ گۇل شەككەن دۇڭگەنى بوپىش ءىلىپتى. بۇدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن، ۋىزداي جاس بالالىق شاعىندا، ما شيانگون قىزىقتاعان بەيباق قىز پولكوۆنيكتەن سىيعا العان القانى مويىنعا كەيىنگى جىلدارى تاعاتىن بولعان.

ماموزى ۇيدە جالعىز ەمەس، قاسىندا جاڭاعى اتشابارى بار. جۇككە سۇيەۋلى قايقيعان سارالا قىلىش تۇر. قىسى-جازى قوجاسىنان تىزەسىن ءبىر ەلى اجىراتپاي، بىرگە جۇرەتىن، كوزى بۋىلتىقتانعان، بالەقۇمار قىتاي شابارمان.

تايلاقباي ماموزىعا قارسى جۇگىنە، قولىن بۇيىرىنە قويىپ، ەڭسەرىلە وتىرىپ:

- قوش، ماموزى مىرزام! ءبىزدىڭ نەگە ءبۇيتىپ سابىلىپ جۇرگەن سارساڭىمىزدى بىلەسىڭ بە؟! - دەدى. قارا مانات قيۋلى ۇلكەن اق قالپاعىن كوزىنە تامان كيىپ وتىر.

- ءيا، قوش كەلىپسىزدەر. ايتا وتىرىڭىز! - دەدى ماموزى دا.

- ايتساق، ەندەشە انتىمىز وسى بولادى. ارىلىپ كەتەر انت دەپ ءبىل. سەنىمەن ءبىز ەجەلدەن بىرگە جاساپ، بىرگە ءوسىپ وتىرعان  حالىق ەدىك. بۇل وتىرعان دۇڭگەن-شەرۋ ەكەۋىنىڭ اراسىن ءاۋ باستان بۇزعان دا مىنا سەن ەدىڭ! ايتپەسە، جايلاپ قالعان جەر جادىسى ءبىر، سىرى ورتاق اعايىن ەل بولىپ كەلدىك. بۇگىن سەن ءبىزدىڭ مىنا بەتىمىزدى ارت جاعىمىزعا ءبىتىرىپ وتىرسىڭ! سۇڭگى جاراسى بىتەر. مىنا جاراڭ قايتىپ بىتەر سەنىڭ! قاي جەرگە جەتكىزىپ توقتار!

- مەن مۇنىندى بىلمەيمىن، تايلەكە. كورۋشى، ءبىلۋشى بار ما؟ كەشە دە جىبەرگەن جىگىتتەرىڭ كەلىپ ويران شىعاردى!

- كورۋشى، ءبىلۋشى بولسا، قاندى مويىن ايىپكەرىم بولامىسىڭ! موينىڭا قۇر تاعايىق پا؟ وسىنشا ەل بوسقا سەندەلەتىن سەنىڭ كوزىڭە ەبەلەك كورىنىپ وتىر ما! - دەپ تايلاقبايدىڭ قاتارىنان ابدوللا دا شابىنعان بۋراداي تۇنەرىپ قارادى.

- وي، شەرۋ اعايىن، بايقاڭىزدار، - دەي ءتۇسىپ، ماموزى قىزدى ءوزىنىڭ ءىنىسى - راحيم باستاعان قاراقشىلار اكەتكەنىن ءالى بىلمەيتىنىن بايقاتقىسى كەلەدى:

- انىق سول راحيمدار بولماي شىعىپ ۇياتقا قالىپ جۇرمەيىك. «اشۋلانعاندا كوز قىزارادى. اشۋ باسىلعان سوڭ، بەت قىزارادى»، دەپ قازاق وزدەرىڭ ايتاسىڭدار. سونىڭ كەرى كەلىپ جۇرمەسىن. كىسىگە كوزدەرىڭ جەتكەن سوڭ، جابىسىڭدار!

- ولاي بولسا باسقا ءسوزدى ءبىز دە قويايىق، ايتقانىڭا نانايىق، وسى قازىر بىزبەن بىرگە كۇرەگە جۇرەسىڭ! اق-پاگىڭدى ايقىنداپ اشىپ بەرەسىڭ! ءسوز سول! - دەدى كەرىمبەك. تاجىكەلەسۋدى قويىپ، ءىس تىنار جاعىن كۇيتتەگەن. كەرىمبەكتىڭ «بىرگە جۇرەسىڭ» دەگەن وكتەمدىگى ماموزىنىڭ نامىسىن كەلتىردى. شامىنا بۇل ءسوز تيگەندە ساقالىن سەرپي قاراپ:

- ە، يە، مەن نە دەپ جۇرەم! ءجۇر دەگەنگە جۇرە ساپ، كىم دەپ تۇرسىڭ مۇنداعىنى! ويتسەڭدەر وزدەرىڭ ايتىن تۇرعان ەبەلەك مەن دە ەمەسپىن، كانى، كۇشىڭ كوپ بولسا بايلاپ اپار!

كەرىمبەك «جازعاننىڭ ءبىر تايپى ەلگە باسىن ايىرباستاماي وتىرعانى-اۋ!» - دەپ ويلادى. مىناۋ ءسوز قازاقتاردىڭ كوڭىلىن ۋاقىت شوقپارىمەن ۇرعاڭداي ەتتى.

- ەي، ماموزى! ۋاقىت دەگەن وپاسىز، ادامنىڭ باسىنا كەزەگىمەن كەلەدى. ساۋىسقان دەيتىن قۇس قولعا ساقتىعىنان تۇسپەيدى، سۇقتىعىنان تۇسەدى. ەرگە ەردىڭ سەكسەنىندە ءىسى تۇسەدى، - دەيدى قازاق. ولمەگەنگە ءبارى بولادى دەگەنى. كۇننىڭ كۇنى كەلگەندە تاعدىر جازىپ، جازاتايىم ءىسىڭ تۇسسە، سەندەيگە قانداي ادامنىڭ مەيىرى تۇسەدى؟ ۋ جاساۋدى قويماعان ۋدان ولەدى، سونى ۇمىتپاعايسىڭ! - دەپ كەرىمبەك ارىلعان ءسوزىن ايتىپ، ورنىنان كوتەرىلە بەردى. ساقالى شانجاۋلانىپ، تالدانىپ كەتكەن كەزى ەدى. قازاق كىسىلەرى ورىندارىنان ءبىر ساتتە كوتەرىلىپ، تۇرەگەپ بارا جاتقاندا ماموزى كۇيەك ساقالى قاۋقيىپ، ەپسىزدەنىپ وتىرىپ قالدى. بۇل كەزدە قاقپا الدىندا مۇشتايزىنىڭ قىبىرلاعان بار دۇڭگەنى جينالىپ الىپ، كوشەگە ادام سىيماي كەتكەن. ءجۇز ۇيدەي اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشى، ەركەك-ۇرعاشىسى، قاتىن-قالاش، قىز-قىرقىنىنا دەيىن وسىلاي قاراي ەلبەكتەي باسىپ جەتىپ، ۇلكەن كوك قاقپا الدىنداعى كوپ قازاقتىڭ سىرت-سىرتىندا توپ-توپ بوپ ۇيلىعىسىپ ءبىر-بىرىنەن:

- سا-سا؟* - دەپ ساراسىپ ءۇستى-ۇستىنە قوسىلىپ مولايىپ جاتقان.

جاقتارىن اينالدىرا قابىنداتىپ «ءانديجان ساقال» قويعان كوپ بايلار لەزدە اتقا ءمىنىپ، اناداي جاقتان وقتى كوزبەن اتا قاراپ، ءۇيىرىلىسىپ تۇر. جانە سولاردىڭ سىرت جاعىندا اناۋ قالىڭ باۋ اعاشتىڭ دالداسىن تاسالاپ، ءىس ارتىن توسىپ تۇرعان سويىلدى، مىعىم جىگىتتەر دە كوپ.

*سا-سا! - نە-نە؟

شاشتارىن قوس بۇرىمداپ ورگەن، شوعىر-شوعىر، ۇرەي ءجۇزدى قىز، قاتىن جانە سونداي مول-مول جاياۋ توپ ەركەكتەر ماموزى داربازاسىنىڭ الدىن بەرمەيدى. كەلىپ تۇرعان ءجۇز شاقتى قازاقتى سان مولدىعىمەن وشىرگەندەي كەرنەپ كەتتى. ىشتەرىندە ەكى شەكەسى قۋشيىپ قىسىڭقى كەلگەن، شوت ماڭداي، مالتەك باس تۇقىمدار ۇشىراي تۇسەدى. ءىشىنارا بىتىك كوزدەۋ، شاپاق بالالار دا اتتى قازاقتارعا باستارىن شالقايتا، تاڭىرقاي قاراسادى.

تايلاقبايلار ۇيدەن ششىققان سوڭ، شەرۋ كىسىلەرى دۇڭگەن جيىنىن قالدىرىپ، تەجەلمەي ءجۇرىپ كەتتى. بەتالىستارى كۇرە.

(جالعاسى بار)

Abai.kz