Dýnie jýzining alpysqa juyq elinde bolyp, Qazaqstany, qazaghy jayynda jan-jaqty tanymdy maghlúmat taratyp, shet júrttardyng ataqty mәdeniyet qayratkerlerimen qarym-qatnas jasauymyzgha keng jol ashqan qalamgerimiz Ánuar Túrlybekúly Álimjanovtyng (1930-1993 j.) Semey atom-yadrolyq poligony turaly erekshe mәndi eki sózi bar. Sayt oqyrmandaryna ekeuin de úsynudy jón kórdik. Búlardy orys tilindegi núsqasynan qazaqshalaghan – sayttyng bayyrghy avtory, jazushy Ghabbas Qabyshúly. Redaksiya.   

Ánuar ÁLIMJANOV

1. POLIGON JABYLSYN!

Býgin myna zalda ótkizilip jatqan jiyn - osyghan deyin jýrgizilgen júmystyng bir bóligi. Býgingi mәsele de bizding ondaghan jyl boyy ýndemey, әu dep auzymyzdy ashpay jýrgenimiz jayynda. Biz ýide de, dýzde de әldenege aldanyp, tipti birimizdi birimiz aldap ta keldik. Sóiley qalsaq, әlbette, shyndyqty aitqansydyq jәne sol ótirigimizge ózimiz de senetin boldyq. Al býgingidey jәitte ótirik sóileu ólimge teng der edim. Yaghny osy qalpymyzben biz ózimizge, ózimizding jerimizge ózimiz de tajal boldyq. Ángime Semey poligony ghana emes, qazaq jerining ekologiyasy bizdi jarqabaqqa aparyp qoyghanynda. Biz shynyraugha qúlar haldemiz. Qazaqstan yadrolyq qarulardy ghana emes, halyqty synau alanyna ainaldy. Qazaqstanda, Semeyde bolyp jatqan oqighalar –  semeylikter ghana úshyrap otyrghan kesapat emes, Altay men Sibirdi qosa jer sharynyng jartysyn qamtyghan qasiret. Biz jay ghana renish bildirip kelgen jәitting qanshalyqty zardapty ekenine býgin kózimiz  jetti... Men búl jiyngha  Manghystaudan keldim. Onda da jaghday qiyn. Janaózende de, Eskiózende de boldym, bәrin aralap  kórdim. Kindik qany tamghan jeri tartyp alynyp,  bosqyn bolyp ketken  ata-babalarymyzdyng býgingi úrpaqtarymen kezdestim. Olar «basy artyq» júrtqa ainalyp, júmyssyz qalghan. Sondyqtan, qashangha deyin shydasyn, - ózderin tityqtatqan kýshke qarsy kóterilgen. Biraq olardy týsingen biylik joq, qayta olargha avtomatyn kezengen  әskerdi tosqauyl etip, qorshap, birneshe kýn boyy nan da, su da tatyrmay qoyghan.

Biz ýstem biylik turaly aitynqyray bastadyq. Al búl túrghyda bir adamdy, nemese Mәskeudi ghana kinәlaugha  bolmas. Bizde uaqyt azghyndatqan kisiler – tonmoyyn kadrlar bar. Olar ainalasyna selqos qaraydy, jogharydan berilgen jospardy, búiryqty oryndaudy ghana biledi.

Áskery adamdardy men de silaymyn. Desem de, jana aldymyzda sóilegen general-leytenantqa qayran qalyp túrmyn (ol general – poligon bastyghy   A. Ilienko, - Gh. Q.).  Onyng ne degenin bәriniz de estidinizder. Siz, general, halyqtyng aldyna keldiniz. Marshaldyng búiryghy – birbasqa, halyqtyng talaby – birbasqa. Halyq poligondy jabudy, búl jaqtan әketudi talap etip otyr!

Býgingi jiynda kóptegen bayandama jasaldy, biraq negizgi súraq әli estilgen joq. Ol ne súraq? Ol: poligon ornalasqan jer qabattary múqiyat tekserildi me? Qyryq jyl boyghy synaudyng zardaby qanday?

Synau bastalghan kezde bәri de búlynghyr boldy. Ne ekenin týsinu mýmkin emes-ti. Akademik Sayym Balmúhanov jana aityp ótkendey, búl jerde myndaghan, milliondaghan tajal jasyryn jatyr. Olar jer betine shyqqanda ne kýy keshemiz? Bizding bala-nemerelerimiz, arghy úrpaqtarymyz ol tajaldan aman qala ala ma? Biz olargha ne qaldyrmaqpyz? Ulanghan aua, ulanghan topyraq, ulanghan su. Taza qaynarlarymyzdy lastadyq, olardyng manyn zalaldy batpaq pen shilikke ainaldyrdyq. Tóniregimiz tajalgha toly. Qazaqstannyng hali, mine,  osynday.

Atýsti qaraghangha barsha jaqsylyq, janalyq, әlemning aqyl-oy týiini Qazaqstanda jәne onyng atyn shygharghan gharyshta siyaqtanary sózsiz, al shyndyghynda qaradýrsin dýmbilezdik, siyspaytyn qarama-qayshylyq osynda. Biz, bir jaghynan, óz tirligimizding týp-tamyryna balta shauyp, jan-januar, ósimdik ataulyny qúrtudamyz, ekinshi jaghynan: ghylymdy damytu, qaru-jaraqty kýsheytu kerek, sebebi bizge tónip túrghan qauip bar deymiz. Búl mening óz oiym ghana bolar, alayda men shet elderdi aralap jýrgen otyz jyl ishinde talay jәitti kórdim, san myng adammen kezdestim, sóilestim, beybitshilikting sóz jýzinde emes, is jýzinde ne ekenin sezindim. Yadrolyq qaru úyasynyng knopkasyn birinshi bolyp basugha qúlshynuly esuas  dәl qazir joq. Ondaylar tabylady deuge sengim kelmeydi, biraq, kim biledi, tabyluy mýmkin, tarihta kezdeysoqtyq bolmay túrmaydy.

Yadrolyq qarugha tiym salu jónindegi qozghalys tek býgingi, nemese saylau aldyndaghy nauqan emes. Oghan jana jarnamanyng qajeti shamaly. Búl kýresting basynda Alibert Eynshteyndey úly ghalymdar, Nikolay Tihonov pen Aleksandr Korneychuktey kenestik kórnekti qogham qayratkerleri túrdy. Bizden  Qanysh Sәtbaev pen Múhtar Áuezov shyqty. Olar 1952-53 jyldary óz enbekterindegi, pikirlerindegi «últshyldyq» ýshin ghana emes, jerimizdegi yadrolyq qauip turaly aitqan sózderi ýshin de qughyndaldy. Sәtbaev pen  Áuezov Semey ónirindegi yadrolyq synaulargha qarsy oilaryn Mәskeu uniyversiytetindegi kezdesulerde, jazushylarmen jýzdeskende, Almatyda ghalymdar aldynda sóilegenderinde aityp jýrdi. Al biz sony esten shyghardyq, bәrin bir ózimiz bastaghandaymyz. Biz – bastalghan әngimeni jalghastyrushy ghanamyz. Atom bombasy alghash jarylghan kýnderi dýniyege kelgen úrpaq múny bilgey, kýresti sharyqtau shegine jetkizgey! Myna jiynnyng maqsaty sol, basqasha boluy mýmkin emes!

Eger әskeri  toptar men mamandar, Mәskeudegi Memlekettik josparlau komiyteti búl poligongha sheksiz mol qarjy júmsalghandyqtan endi ony basqa jaqqa kóshiru mýmkin emes dese, ol sóz dәlel bola almaydy!

Qazaqstan búl jyldary әldeneshe milliard pút astyq berdi. Túrba boylap aghylghan múnay men gazymyz  óz aldyna. Óndirilgen uran men altyn jәne basqasy she? Olardyng pәlen million som ótemi qayda?

Bizge tauqymet tarttyryp kele jatqan qiyametter poligonsyz da jetip artylyp jatyr. Ekibastúz múrjalarynan úshqan, qysqasy: Altay men Mongoliya arasyn basyp jatqan uly kýl-týtin sony aighaqtaydy. Búl aralyqty  qazaqtyng qasiretti jeri, tylsym jer dep atau beker emes. Onday aimaq osynda da, jana aitqanymday, Manghystauda da bar. Sondyqtan qazaq jeri poligonnan azat etilui kerek, milliondaghan gektar jeri, әbden zalaldansa da, iyesine qaytaryluy kerek!

Biz halyqty radiasiyamen uladyq, qazynasyn bir tiyn da tólemesten tonadyq.  Múny ne deu kerek?!

Jana aldarynyzda bir әiel sóiledi. Ol kópshilikke kórinu ýshin kelgen joq. Otandy qorghaushy úldarynyng ertenine alandap sóiledi. Bәrimiz týsiner shyndyqty aitty!

Bizge naqty is qajet, ony jiynshyldyqqa ainaldyrmayyq. «Nevada» qoryn qúra otyryp, aldymen basqa eldi menzemeyik, ózimizge deyin jasalghan isti úmytpayyq. Búl medaliding bir beti desem, ekinshi betinde «Nevadanyn» mәnin kórsetkim keledi. Men  byltyrghy jeltoqsan aiyn Amerikada ótkizdim. Al  AQSh senatory Mullen Berlih osydan bir ay búryn Almatygha keldi. Janynda preziydentting sovet-amerikan araqatnasy jónindegi kense bastyghy bar. Senatordyn  ótinuimen ekeuimiz kezdesip, әngimemiz ýsh saghatqa sozyldy.

AQSh-tyng KSRO-daghy elshisi Metlah ta Almatyda boldy. Kolbin joldas bizding qozghalys ashqanymyzdy ýsh ret qaytalap aitsa da, elshi eleng etpedi.  Sodan song «Kazahstanskaya pravda» gәzeti redaksiyasynda ótkizilgen kezdesude qozghalysymyz turaly taghy aitqanymyzda, ol «estidim» degennen basqa dәnene demedi.

Al senator maghan: «Eger bir respublika bir memleketting atyn tútas alyp alsa, sen qalay oilaysyn, ol ýshin aqy tóleui kerek emes pe?» dep әzil aitty. Ol mәselege ministrding kózimen qarady. «Jaraydy, eger ol tólemese, basqadan talap etuge bola ma? Búl ózgening enshisine qol súghu emes pe? Men senderding poligondaryng men bizding poligondy salystyrmaymyn, óitkim kelmeydi» dedi. Onysy biz qúrmaq qordyng «Nevada» ataluyna baylanysty súraghyma qaytarghan jauaby edi  (qozghalysqa at qoyda «Nevada» sózin  Ánekenning úsynghanyn keyinde estidim – Gh.Q.).   Odan song ol bylay dedi: «Men Nevada poligony turaly aityp bereyin. Nevada jerining qúrylymy senatta 15 jyl, iyә, qatarynan 15 jyl býkil úsaq-týiegi.  ne deyin zertteldi. Jer qyrtysy qanday? Qay jaghdayda tózimdiligi qalay bolatyny taldandy, oghan barlyq ghalymdar, mamandar qatysty. Atom-elektr stansalarynyng qaldyghyn ne isteu kerektigi de 15 jyl әngime boldy. Sóitip, Nevada shtatynda synau jýrgizuge de, qaldyqtardy kómuge de bolatynyna kóz jetkizdik. Bizding poligonnyng aldaghy 500 jylda ainalasyna zalal keltirmeytini anyqtaldy. Al Semey poligony 5 jylgha da kepildik bere almaydy. Sebebi: búl poligon salynghan kezde Chernobli oqighasy siyaqty eshtene bolghan joq, beymәlim jaghdayda salyndy. Áriyne, ondaydy boljap bilu mýmkin emes jәne ol ýshin ghalymdardy kinәlau –aghattyq. Sondyqtan poligonda bәri de oidaghyday deu – jergilikti júrtty qorlaushylyq, mazaq etushilik».

Men myna biyik minberge qazaq әdebiyetining jәne Beybitshilikti qorghau jónindegi Qazaq komiytetining ókili retinde shyqtym. Sizderge bir tilegim bar. Qazir bizde demokratiya negizinde qor degendi qúru uaghyzdalyp, isten sóz    ozyp, jiynqúmarlyq etek alyp ketti. Búghan iydeologiya qyzmetkerleri, audandyq, oblystyq, Ortalyq partiya komiytetterindegi kadrlarymyz kinәli. IYdeologiyany basqarugha, baghyttaugha bolady. Qoghamdyq qozghalystardyng da negizgi úitqysy  – iydeologiya.

Álbette, yadrolyq jarylystargha qarsy kýres tolastamaugha tiyis desek, kýresti nyghaytugha tiyis qor úiymdastyru, onyng esep-shotyn ashu da dúrys, tek ol qorgha jinalatyn aqshany júmsaudyng josparyn aldan ala jasau kerek. Taza maqsatqa jinalghan qarjy taza qolda bolugha tiyis! Kerisinshe bolsa, densaulyghynan airylghan halyqtyn, bәrinen júrday bolghan halyqtyng endi qaltasyn  qaghu  adamgershilikke mýlde jatpaydy! Memleket óz aldyna, san-sapalaq qúrylymdar qorgha qol jaya bastady. Shtat ashugha, jarnama jasaugha qajet desedi. Óitpes búryn oilan,  sen eng aldymen patriot emessing be? Olay bolsa, eger biz ýshin, adamgershilik múrattar ýshin kýreske shyqtyng eken, onda aramdyqqa jol berme!

Múnyng bәrining toq eteri ne deysizder ghoy? Toq eteri: qalay bolghanda da, qanshama qymbatqa týsse de, poligondy jabu kerek, әketu kerek!  Poligonnyng qúrbandyqtaryna bas iyetin uaqyt boldy. Olardyng sany qazirding ózinde myndaghan, al keleshekte qansha bolaryn kim biledi? Poligon qazirding ózinde adamzattyng aljasqanyna eskertkish boldy, ajal apanyna ainaldy. Jariyalanar ýndeude, qabyldanar sheshimde búl basa aitylsyn.

Búl jiyngha Mәskeulik komissiyadaghy qaysybireuler kelmedi, nege ekeni týsinikti. Olar  kóp jaghdayda jaltara almaytyn bolghan son  jasqandy.

Bizge bylq-sylq emes, tyrp etkizbes naqty sheshim qabyldau kerek. Jalpylama sózuarlyqqa jol berilmesin, ondaygha tiym salatyn sheshim bolsyn. Maratoriy jasalsyn demelik, oghan senip bolmaydy. Bir kezde  Gorbachev  maratoriyge sýiengen, sodan nәtiyje shygharyna sengen. Eshtene ónbedi. Ol – ótken kezen. Endi biz, qaza bolghandardyng ruhyna bas ie otyryp, jarylysty toqtatatyn qújat qabyldap, odan ong nәtiyje shygharugha tiyispiz!

Rahmet!

                                                                    hhh

Búl – Ánekenning 1989-jyly shildening 17-19 kýnderi Semey qalasynda «Qazaq SSR-ining Semey oblysy, Semey qalasy túrghandarynyng densaulyghy» degen atpen ótkizilgen halyqaralyq konferensiyada sóilegen sózi. Poligondy jabu kýresin janpidalyqpen bastaghan Keshirim Boztaevtyng (Semey oblystyq  partiya komiytetining 1-hatshysy) tegeuirindi talabymen ashylghan  konferensiya Semey poligonynyng qanday ziyan-auyrtpalyq bolghanyn anyqtaugha arnaldy.

Ánuar: «Taza maqsatqa jinalghan qarjy taza qolda bolugha tiyis!» degende «Nevada-Semey» aksionerlik  qorynyng aityp bolmas  qayghy-qasiretti  semeylikterdi tonaryn boljaghan eken.

Qarjy ministrligimizding Baqylau-tekseru basqarmasy  Qordy 1993-jyly tekserip, úiymdasqan  jemqorlyqty ashyp,  akt jasapty, alayda  ol  aktining qayda ketkeni «belgisiz». Ghabbas.

2. ATOM KÝLINE KÓMILIP QALMAYYQ!

Sonau bir zamandarda «Uaqyt» aita salar kóp sózding biri bolypty da, sheshimi qiyn mәseleler sóz etile qalghan sayyn kisiler: «Uaqyt kórsete jatar» dep jýre beripti, al qayghy-qasiretke dushar bolghan jandardy: «Jan jarasyn uaqyt jazady» dep júbatypty. Sóitip, júrtshylyq ómirden tuyndaghan kýrdeli mәselelerge jauap izdep sharshamapty, ózderin ózderi aldarqatyp, Solomonnyng belbeuinde jazuly eken degen: «Búl da óter, keter» degen sózdi maldanyp jýripti. Ol sóz gundardyng patshasy Attylynyng da, Batyidyng da belbeulerinde jazuly bolghan kórinedi. Sirә, Attyly men Batyi, Solomon siyaqty, ómirding qasqaghym sәttey ekenin, jastyq shaqtan, kýsh-quattan airylu qiyapat ekenin eskergen shyghar.  Ol kezde jauynger men patshagha da, diqan men Spartaktay qúlgha da ózi kózdegen maqsatyna jete aluy ýshin batyldyq pen kýshtin, aqyl-oydyng jәrdemi qajet edi (qazirde de solay ghoy). Tek olar oq-dәriden, atom bombasynan habarsyz boldy, egeskenderin  jekpe-jekte, әdil aiqasta jenip jýrdi. Ol zamandarda adam óz taghdyryn ózi baghdarlaghan, óz tirligin qalauynsha ózi týzulegen, úrpaqtarynyng ómirin de baghyttap ketken tәrizdenedi. Alayda: «Uaqyt kórsete jatar» men «Jan jarasyn uaqyt jazady» degen sózderining tórkinine ýnilsen, olardyng (oyyna kelgendi isteytin Saddam Huseyn men Gitler siyaqty súrqiyalardan basqalarynyn) taghdyrgha, jazmyshqa kónbistigin angharugha bolady.

Tehnikamen jan-jaqty jaraqtanyp qana qoymay, halyqtarynyng sana-sezimi oyanghan, damuy damylsyz jiyrmasynshy ghasyr taghdyr men jazmyshty onshama kerek etip otyrghan joq, keshegi fәlsәfalargha da qúlaq qoymaydy.

Býgingilerge Uaqyttyng qadir-qasiyetin úqtyrghan kýsh – әleumettik ózgeris-tónkerister, últ-azattyq qozghalystar, jana memleketterding payda bolghany. Biz Uaqyttyng ne ekenin oiladyq, týisindik, bildik. Ol bizdi jer sharynyng o týkpirinen bú týkpirine әpsәtte jetkizetin reaktivti úshaghymen, kýtpegen kezde, kýtpegen jerde bola qalatyn, jýzdegen-myndaghan, tipti  milliondaghan  adamnyn  tirligin ózgertetin revolusiyalyq tolquymen ghana  emes, jer betinde jinaqtalghan qyruar qaru-jaraqtyng bizdi atomnyng tútqynyna ainaldyrghanymen oilandyrdy. Biz tónip kele jatqan yadrolyq jәne ekologiyalyq apattardyng denemizdi múzdatqan ayazday demine dushar bolyp otyrmyz. Alapat apat jaqyn. Endigi sózimiz ne biraz kisinin, ne bir halyqtyng taghdyry turaly emes, ata-babamyz qaldyryp ketken jerimizdin  jәne mәdeny múramyzdyn  taghdyry turaly bolugha tiyis. Ángime bizding besigimiz – Jer jayynda, aldaghy ómir jayynda. Beybitshilikti saqtaugha ýles qosu siyaqty syndarly mindetti arqalap kelgen, mine, osy zalda otyrghan myrzalar, sizder búl mәseleni menen kem bilmeysizder. Aralarynyzda keshegi ótken soghysta qan keshkender az emes shyghar. Olardyng jan men tәn jarasyna Jerimizding denesine eki qara tanba bolyp basylghan Hirosima men Nagasaky qasireti qosyldy.

AQSh-tan keyin, ile-shala, 1949-jyly jarylghan atom bombasyn biz – Kenes Odaghy jasadyq. Ol bomba jarylysy mening jerimde boldy.

Jana qarugha ie bolysymen biz «dýniyejýzilik revolusiya» jasau niyetimizge «Kenistik pen Uaqytty baghyndyryp alu» maqsatymyzdy qostyq.

Teris oidan teris ister tuyndaydy. AQSh bombasyn әlemdi uysynda ústau ýshin jasady.  KSRO bombasyn odan qalyp qoymau, oghan qarsy túra alu ýshin jasady. Zor eki memleketting yqpalymen dýnie qaq jaryldy. Qarulanudy eselep talap etushi atomdyq bәseke, qarama-qarsylyq  bastaldy. Búl ekeuinen basqa elder de yadrolyq qarugha úmtylyp, ie bolyp ta jatyr. Qúpiya qoymalar, sýnguir qayyqtardyn, bombalaushy úshaqtardyng qúrsaghy yadrolyq jaraqqa toly. Jerimizding ózi jarghysh dәrining bóshkesine ainaldy. Qyrghiqabaq soghysty jaqtaushylar júrttyng jýikesin tozdyrdy. Múnyng bәrine shydau, tótep beru mýmkin emes. Dýley bombalardy jasaugha qatysqan Jolio Kury men Andrey Saharov siyaqty ghalymdar  onyng jappay qyryp-joyatyn qarugha ainalghanyna qarsy ekenderin býkil әlemge mәlimdep, synau ataulyny toqtatudy júrtshylyqpen birge talap etip otyr.

Biz 60-70, әsirese 80-jyldary AQSh-ta, Europa elderinde, Japoniya men Ýndistanda yadrolyq qarugha qarsy qozghalystyng keng qúlash jayghanyn bilemiz. Qoghamdyq ol quatty qimylgha sekseninshi jyldardyng ayaq sheninde Qazaqstan júrtshylyghy da qosyldy.

Aghylshyn әielderding Griymen-Komon bazasyn qorshaghan qayratty әreketteri esimizde. Beybitshilik ýshin kýresushi qarapayym adamdardyn  atom qarularyn tiyep kele jatqan әskery dәu kemelerding jolyn bógeu ýshin jenil qayyqtargha minip qarsy shyqqandary esimizde.

Atomdyq synaular kópshilikting qarsylyghy nәtiyjesinde biraz uaqyt toqtatyldy da, keyin qaytadan jýrgizildi. AQSh-ta, Hirosima men Nagasakiyge tastaghandarynan tys, bir myng seksennen asa jarylys jasaldy. Kenes Odaghynda – 715,  Fransiyada – 180, Úlybritaniyada qyryqtan asa, Qytayda otyzdan asa jarylys jasaldy.

Kenes Odaghynda jasalghan 715 jarylystyng 467-si Qazaqstannyng Degeleng degen jerinde boldy, onyn  124-i – jer betinde, 343-i – jer astynda.

Men – qazaq, qazaqtyng úly retinde sizderge mynany aitugha tiyispin: búl jarylystardyng bәri bizding jerimizding qasiyetti ónirinde, bizding býkil kórkem ónerimiz ben әdebiyetimiz әspettep kele jatqan Qozy men Bayan mahabbaty jayyndaghy kóne dastan tughan  jerde jasaldy. Ol ónir - bizding halqymyz, mәdeniyetimiz ýshin eng qasiyetti de kiyeli jer. Orys Lev Tolstoydyn  Yasnaya Polyanasy, shotland Robert Bernstin, aghylshyn Bayronnyng kindik qany tamghan ólkesindey.  Bayronnyng ólenderi ótken ghasyrdyng sonynda býkil Aziya kóleminde túnghysh ret sol ónirde, 467 jarylys bolghan jerde qazaq tilinde oqyldy. Bayron men Pushkin ólenderin qazaq tiline  qazaqtyng últtyq mәdeniyetining alyp túlghasy úly Abay aqynymyz audardy. Abay  sol ónirde tuyp-ósip, sonda kóz júmdy. Bizding ataqty jazushymyz, romandary, hikayalary men әngimeleri aghylshyn oqyrmandaryna әbden mәlim Múhtar Áuezov te – sol ónirding týlegi. Álemge әigili geologymyz Qanysh Sәtbaev Semey qalasynda oqyp, bilim aldy. Orystyng úly jazushysy Fedor Dostoevskiy men qazaqtyng ghúlamasy, sayahatshy Shoqan Uәlihanovtyng ghajap dostyghy sonda bastaldy.

Keregharlyqsyz ómir bar ma, ókinishke qaray, tolstoyshyl ataqty aqynymyz Shәkәrim Shynghys tauynyng Degelen, Abyraly betinde NKVD  qaraqshysynyng qolynan qaza tapty. Ony atyp óltirdi. Shәkәrimning bar-joq kinәsi hat jazysyp túrghan ústazy Lev Tolstoysha qiyanatsyz ómirdi ansady, qara kýshting qorlyq-zorlyghyna qarsy túrdy, halyqty әdildikke, tatulyqqa, auyzbirlikke shaqyrdy...

Qymbatty dostar, sizderding nazarlarynyzdy halqymnyng tarihynda bolghan  búl jәitterge audaryp túrghan sebebim: biz býgin múnda Kesapat ataulyny aiyptaugha jinaldyq. IYә, Kesapatty! Al ol san týrli. Atom jarylysy bizding Degelende, nemese Abyralyda, nemese múhittardyng araldarynda, Qytay shólinde, ne Mururoada jasala ma, bәribir, ol mening tauqymetti kóp tartqan halqymnyng jýregin syghymdaydy. Sebebi:  jarylystyng manaydaghy býkil tirshilikke qauip-qater ekenin biledi, basynan keshti. 467 jarylystyng әrqaysysy bizding jerimiz ben suymyzdy ulady, adamdarymyzdy qasiretke úshyratty, tipti ana qúrsaghyndaghy nәrestelerdi mýgedek qyldy. 467 jarylystyng әrqaysysy mening halqymnyng mәdeny besiginde, ayauly ónirinde onyng kelisiminsiz jasalyp, namysyn ayaqasty etti...

Múnshama ashynyp sóilep, kórgen jәbirimizdi aldarynyzgha jayyp salyp túrghanda kókeyime myna súraqtar oraldy:

Osynshama zúlmat-súmdyq Reseyde, Lev Tolstoydyng otanynda, onyng Yasnaya Polyanasynda boluy mýmkin be? Shekspiyr, nemese Dikkens, Berns, nemese Bayron tuyp-ósken jerlerde she? Búl súraqqa ózim jauap bereyin: Joq! Mýmkin emes! Al qazaq mәdeniyetining besigi bolghan jerde jarylys jasau – jiyrmasynshy ghasyrda ýsh ret: 1904-1905-jyldarghy, 30-jyldarghy tauqymetke jәne otyzynshy jyldarghy  ashtyqqa úshyratylghan halyqty  aqyl-esinen taghy bir tandyru...

Myrzalar, meni dúrys týsingeysizder! Men yadrolyq qarulardy pәlen jerde synaugha bolady, týglen jerde synaugha bolmaydy dep túrghan joqpyn. Ol qarulardy qay jerde bolsyn synau – adamgershilikke jat, adamzatqa qarsy is. Sóz ynghayyna qaray aita túrayyn:  jana  men ataghan jazushy Áuezov pen ghalym Sәtbaev  radiasiya ulaghan sol jerlerde 50-jyldary birneshe  ret boldy, jerlesterining hal-ahualyn bilip, әngime-sózderimen júbatyp baqty jәne, әriyne, onymen tynbay, totalitarlyq jýiege qarsylyq bildirdi. Olar sol ýshin «últshyl» degen jalghan aiypqa úshyrap, qughyn kórdi, aqyrynda qaterli isik syrqatynan qaytys boldy.

1953-jyldyng 12-tamyzynda, Abyraly-Degelende sutegi bombasyn jer betinde synau boldy. Andrey Saharov ózining «Estelikterinde» onyng qalay jýrgizilgenin, nendey noyys kýsh ekenin jazdy, biraq odan keyinde ne bolatynyn aitpady, óitkeni ol jarylystyng aqyry nege aparyp sogharyn jete boljay almady.

Myrzalar, men sol bir ghana synaudy eske alyp túrmyn. Aytyp ótkenimdey, mening jerimde sonday 467 jarylys jasaldy! Myrzalar, kenestik sol sutegi bombasyn Qaynar auyly irgesinde synau aldynda әskery basshylar ol jerding halqyn  basqa jaqqa uaqytsha kóshire túrudy úigharghan da, jap-jas 42 jigitti ghana qaldyrghan. Tәjiriybe jasaugha kerek qoyanday etip. Býginde olardyng 37-isi joq, synau zardabynan qaytys boldy, qalghan beseui auyr syrqat. Sonday-aq: Qaynar auylynyng 17 túrghyny qan dertinen kóz júmdy; radiasiyagha úshyraghan 14 kisi ózine ózi qol júmsady; 170 kisi qaterli isikten qaytys boldy. Sol shaghyn ghana Qaynar auylynda 28 balanyng aqyl-esi dúrys emes, nemese dene bitimi kemtar bolyp tughan. Bir ghana jarylystyng kesapatyn tartqan auyldyn  qayghy-qasiretti jaghdayy, mine, osynday! Bizde jýzdegen myng adam radiasiya zalalyna tap boldy; últtyng tegine zaqym jasaldy. Alda bizdi taghy qanday qyrghyn tosyp túrghanyn bilmeymiz. Qazaqstandy qarmaghan yadrolyq jarylystardyn, Aral tenizi taqsyretinin, ekologiyalyq apattyng aqyry ne bolary neghaybyl...

Qaynar auylyn túmshalaghan kesapattan qaza tapqandar men tiri ólik bolyp jýrgen kisilerding tizimin qazir Si-en-Dy basshylaryna tabys etemin. Biz búl jerde naqty aqparatqa sýienip sóileuge tiyispiz. Beybit uaqytta yadrolyq synau qyrghynyna úshyraghan adamdar turaly kitap shygharuymyz kerek...

Býginde atom bombasy qúpiyalap synalady. Aghylshyn bombasynyng AQSh-ta synalatynyn, Fransiya jasamaq jarylystardy osynda ghana estip-bildik. Biraq búl Jariyalylyqtan ne payda, qarsy kýreser dәrmenimiz joq.

Eger Hirosima men Nagasakiyge jasalghan qastandyq 1945-jyldyng tamyzymen shektelse, qazaq jerine, qazaq halqyna qastandyq 1949-jyldyng tamyzynda bastalyp, kýni býginge deyin jalghasyp jatyr.

1988-jyldyng tamyzynda Qazaqstanda orta jәne jaqyn qashyqtyq zymyrandaryn jong sharasy bastaldy. Ol sharagha kóptegen elderding ókilderin shaqyrdyq. Raketalardy jong bastalghan sәtte biz kókten tilegenimiz jerden tabylghanday quandyq. Biraq quanyshymyz úzaqqa sozylmady: joyylghan raketalardyng ornyna AQSh raketalarynmen salystyrghanda  neghúrlym jetildirilgen, sapaly janalary әkelingenin estidik.

Sonymen, biz jarqabaqta túrmyz. «Qyrghiqabaq» soghys artta qaldy, Batys pen Shyghysty andystyrghan Berlin dualy qúlady. Alayda, beybitshilikting yadrolyq quatpen qorghala almaytynyna (oghan Chernobyli qasireti mysal) kózimiz myng ret jetse de, yadrolyq qarulardy synaudy eshqashan aqtaugha bolmasa da, jarylystardyng әli de jýrgizilip jatqany aqylgha simaydy.

Ras, aqiqattyng talabyna oray aitsaq, KSRO әldeneshe ret iygi niyet tanytyp, basqa memleketterdi jappay tolyq qarusyzdanugha, yadrolyq synaulardy toqtatugha shaqyrdy. Biraq ózi aitqan sózinde túryp qalmady. 1985-jyly ghana birjaqty toqtatu jariyalap, poligondaryn birjarym jylgha japty. Ótken kóktemnen biylghy 24-qazangha deyin Degelendegi de, Jana- jerdegi de poligondarda atomdyq dýmpuler estilgen joq. Qazaqstannyng parlamenti KSRO ýkimetinen Degeleng poligonyn jabudy talap etti. Ol suverendi respublikanyng talaby bolatyn, eger halyqaralyq qúqyqqa jýginsek, múnday respublikanyng jerinde onyng rúhsatynsyz eshqanday synau jýrgizuge bolmaydy. KSRO Jogharghy Kenesi óz kezeginde barlyq memleketterding parlamentteri men ýkimetterine  yadrolyq synaulardy mýlde toqtatudy úsyndy. Aspan ashylyp, kókjiyek keny bastaghanday boldy. Joq, olay emes eken. KSRO ózining iygi niyet-qadamdarynan bas tartyp, 1990-jylghy 24-qazanda, Birikken Últtar Úiymynyng yqylasymen jyl sayyn ótkiziletin qarusyzdanu aptalyghy bastalghan kýni, Janajerde yadrolyq jarylys jasady. «Grinpiys» («Jasyl әlem») jastarynyng jarylysty toqtatugha úmtylysynan eshtene shyqpady: olardy bizding әskery tenizshiler tútqyndap tastady. Men, ózderinizben - Qauymdar palatasynyng parlamentshilerimen kezdesip túrghanymday, sol jastarmen de kezdesip, Jana jerdegi jarylys jóninde pikir alystyq.

Jarylys nege jasaldy? Dýniyejýzilik qoghamdyq pikirge qyr kórsetu me, әlde qarusyzdanu turaly iydeyany joqqa shygharu ma?..  Janajerde  jarylys jasalghan kýni «Pravda» gәzetinde «Elimizding yadrolyq poligondary ýnsiz qala beruge tiyis pe?» degen taqyryppen maqala shyqty, ol gorbachevtik  «janasha oilau» qaghidalaryna keregharlyqpen әskery tenizshilerdi aqtau, bayaghy «jau beynesin» tiriltu boldy. Maqala avtory synaulardyng jana «qalyby», yaghny jaraqtanu mólsheri, AQSh-ta yadrolyq qarulardyng jana týrleri jasalyp jatqany jayynda aityp, sondyqtan... «qauipsizdik mýddesi»... negizinde KSRO-da yadrolyq synaulardy jalghastyrghan jón depti. Ol ne? Qaytadan qasarysa qarsy túru, ýstem bolugha tyrysu emes pe?! «Qauipsiz jәne alansyz» bolu ýshin...  kesapatty qarudy ýsti-ýstine janalap shyghara beru qajet eken.

Sóitip, biz eger osy qajetti maldana bersek, alapat apattyng iyirimine  tap bolamyz,  al onyn  kólemi beymәlim, biz batyp, jútylyp tynamyz!

Aqyl-oy jappay oyanyp: «Toqtandar!» dep jar salugha kiristi. Ajal sebetin albasty qaru-jaraqty shygharu jarysyn dereu toqtatugha shaqyruda.   Poligondardy jabudy, jappay qyrghyngha úshyratatyn qaru ataulyny týgel joydy talap etude. Býgin - Eske alu kýni. Konventriyding ótken soghysta qiratylghan ghibadathanasy aldyna tang ata jinalghan júrtshylyqqa sóz arnaghan Kenterbery arhiyepiskopy osy talap jayynda aitty. Beybitshilikti jaqtaushy kópshilikpen Londonnyng Vestminster abbattyghynda, Trafaligar alanyndaghy Nelison baghanasy aldynda  bolghan kezdesulerimizde de sózimiz sol boldy.

Osy ghasyrdyng sonyna deyin tek Aqyl-sana jolymen jýruge kýsh   sala birigeyik! Totalitarlyq iydeologiyany serpip tastap, Berlin dualyn qiratqan, Batys pen Shyghysty tabystyrghan Uaqyt, bizding nazarymyzdy jalpyadamzattyq qúndylyqtargha búrghan, bizding jerimiz ýshin, keler úrpaqtarymyz ýshin yadrolyq qaru-jaraqsyz beybit ómir ornatugha mýmkindik bergen Uaqyt bizden osyny talap etude. Qazaq parlamentining ókili retinde óz atymnan ghana emes, atom jarylystarynan sheksiz zardap shegushi qazaq halqynyng atynan sizderdi beybit ómir ýshin kýsh biriktiruge shaqyramyn! Chernobylin radiasiya kýidirip-jandyrghan belorustar men ukraindardyn, Janajerdi mekendeushi soltýstik júrtshylyghynyng da aitar sózi osy dey alamyn.

Aqyldylyq - birbetkeylik emes, Uaqyttyng qadir-qasiyetin týsine bilu. Uaqytty ótkizip alar bolsaq, úlyderjavalyq abyroy-bedelimizden airylyp, atom kýline kómilip qalamyz.

Birikken Últtar Úiymy kelesi 1991-jyldyng qantarynda yadrolyq  qaru-jaraq  mәselesin talqylaydy,  sonyng aldynda myna biz yadrolyq qaruy bar elderding ýkimetterin  Aqyl-sana dauysyn tyndaugha mәjbýr etuge tiyispiz!

(Á.Álimjanovtyng 1990-jyly Angliya parlamentining Qauymda palatasynda sóilegen sózinen.)

Qosymsha: Ánuar Túrlybekúly – Angliya parlamentinde sóilegen bir ghana qazaq emes, Qazaqstannyn, Sovet Odaghynyn, býkil sosialistik elderding jalghyz ókili. Ol qúrmet – Ánekenning halyqaralyq dendeyde tanylghan qayratker ekenine dәlel. Ghabbas.  

Materialdy әzirlegen Ghabbas Qabyshúly  

Abai.kz