دۇنيە ءجۇزىنىڭ الپىسقا جۋىق ەلىندە بولىپ، قازاقستانى، قازاعى جايىندا جان-جاقتى تانىمدى ماعلۇمات تاراتىپ، شەت جۇرتتاردىڭ اتاقتى مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن قارىم-قاتناس جاساۋىمىزعا كەڭ جول اشقان قالامگەرىمىز ءانۋار تۇرلىبەكۇلى ءالىمجانوۆتىڭ (1930-1993 ج.) سەمەي اتوم-يادرولىق پوليگونى تۋرالى ەرەكشە ءماندى ەكى ءسوزى بار. سايت وقىرماندارىنا ەكەۋىن دە ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. بۇلاردى ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىنان قازاقشالاعان – سايتتىڭ بايىرعى اۆتورى، جازۋشى عابباس قابىشۇلى. رەداكتسيا.   

ءانۋار ءالىمجانوۆ

1. پوليگون جابىلسىن!

بۇگىن مىنا زالدا وتكىزىلىپ جاتقان جيىن - وسىعان دەيىن جۇرگىزىلگەن جۇمىستىڭ ءبىر بولىگى. بۇگىنگى ماسەلە دە ءبىزدىڭ ونداعان جىل بويى ۇندەمەي، ءاۋ دەپ اۋزىمىزدى اشپاي جۇرگەنىمىز جايىندا. ءبىز ۇيدە دە، دۇزدە دە الدەنەگە الدانىپ، ءتىپتى ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز الداپ تا كەلدىك. سويلەي قالساق، البەتتە، شىندىقتى ايتقانسىدىق جانە سول وتىرىگىمىزگە ءوزىمىز دە سەنەتىن بولدىق. ال بۇگىنگىدەي جايتتە وتىرىك سويلەۋ ولىمگە تەڭ دەر ەدىم. ياعني وسى قالپىمىزبەن ءبىز وزىمىزگە، ءوزىمىزدىڭ جەرىمىزگە ءوزىمىز دە تاجال بولدىق. اڭگىمە سەمەي پوليگونى عانا ەمەس، قازاق جەرىنىڭ ەكولوگياسى ءبىزدى جارقاباققا اپارىپ قويعانىندا. ءبىز شىڭىراۋعا قۇلار حالدەمىز. قازاقستان يادرولىق قارۋلاردى عانا ەمەس، حالىقتى سىناۋ الاڭىنا اينالدى. قازاقستاندا، سەمەيدە بولىپ جاتقان وقيعالار –  سەمەيلىكتەر عانا ۇشىراپ وتىرعان كەساپات ەمەس، التاي مەن ءسىبىردى قوسا جەر شارىنىڭ جارتىسىن قامتىعان قاسىرەت. ءبىز جاي عانا رەنىش ءبىلدىرىپ كەلگەن ءجايتتىڭ قانشالىقتى زارداپتى ەكەنىنە بۇگىن كوزىمىز  جەتتى... مەن بۇل جيىنعا  ماڭعىستاۋدان كەلدىم. وندا دا جاعداي قيىن. جاڭاوزەندە دە، ەسكىوزەندە دە بولدىم، ءبارىن ارالاپ  كوردىم. كىندىك قانى تامعان جەرى تارتىپ الىنىپ،  بوسقىن بولىپ كەتكەن  اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىمەن كەزدەستىم. ولار «باسى ارتىق» جۇرتقا اينالىپ، جۇمىسسىز قالعان. سوندىقتان، قاشانعا دەيىن شىداسىن، - وزدەرىن تيتىقتاتقان كۇشكە قارسى كوتەرىلگەن. بىراق ولاردى تۇسىنگەن بيلىك جوق، قايتا ولارعا اۆتوماتىن كەزەنگەن  اسكەردى توسقاۋىل ەتىپ، قورشاپ، بىرنەشە كۇن بويى نان دا، سۋ دا تاتىرماي قويعان.

ءبىز ۇستەم بيلىك تۋرالى ايتىڭقىراي باستادىق. ال بۇل تۇرعىدا ءبىر ادامدى، نەمەسە ماسكەۋدى عانا كىنالاۋعا  بولماس. بىزدە ۋاقىت ازعىنداتقان كىسىلەر – توڭمويىن كادرلار بار. ولار اينالاسىنا سەلقوس قارايدى، جوعارىدان بەرىلگەن جوسپاردى، بۇيرىقتى ورىنداۋدى عانا بىلەدى.

اسكەري ادامداردى مەن دە سيلايمىن. دەسەم دە، جاڭا الدىمىزدا سويلەگەن گەنەرال-لەيتەنانتقا قايران قالىپ تۇرمىن (ول گەنەرال – پوليگون باستىعى   ا. يلەنكو، - ع. ق.).  ونىڭ نە دەگەنىن ءبارىڭىز دە ەستىدىڭىزدەر. ءسىز، گەنەرال، حالىقتىڭ الدىنا كەلدىڭىز. مارشالدىڭ بۇيرىعى – بىرباسقا، حالىقتىڭ تالابى – بىرباسقا. حالىق پوليگوندى جابۋدى، بۇل جاقتان اكەتۋدى تالاپ ەتىپ وتىر!

بۇگىنگى جيىندا كوپتەگەن بايانداما جاسالدى، بىراق نەگىزگى سۇراق ءالى ەستىلگەن جوق. ول نە سۇراق؟ ول: پوليگون ورنالاسقان جەر قاباتتارى مۇقيات تەكسەرىلدى مە؟ قىرىق جىل بويعى سىناۋدىڭ زاردابى قانداي؟

سىناۋ باستالعان كەزدە ءبارى دە بۇلىڭعىر بولدى. نە ەكەنىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس-ءتى. اكادەميك سايىم بالمۇحانوۆ جاڭا ايتىپ وتكەندەي، بۇل جەردە مىڭداعان، ميلليونداعان تاجال جاسىرىن جاتىر. ولار جەر بەتىنە شىققاندا نە كۇي كەشەمىز؟ ءبىزدىڭ بالا-نەمەرەلەرىمىز، ارعى ۇرپاقتارىمىز ول تاجالدان امان قالا الا ما؟ ءبىز ولارعا نە قالدىرماقپىز؟ ۋلانعان اۋا، ۋلانعان توپىراق، ۋلانعان سۋ. تازا قاينارلارىمىزدى لاستادىق، ولاردىڭ ماڭىن زالالدى باتپاق پەن شىلىككە اينالدىردىق. توڭىرەگىمىز تاجالعا تولى. قازاقستاننىڭ ءحالى، مىنە،  وسىنداي.

ءاتۇستى قاراعانعا بارشا جاقسىلىق، جاڭالىق، الەمنىڭ اقىل-وي ءتۇيىنى قازاقستاندا جانە ونىڭ اتىن شىعارعان عارىشتا سياقتانارى ءسوزسىز، ال شىندىعىندا قارادۇرسىن دۇمبىلەزدىك، سيىسپايتىن قاراما-قايشىلىق وسىندا. ءبىز، ءبىر جاعىنان، ءوز تىرلىگىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرىنا بالتا شاۋىپ، جان-جانۋار، وسىمدىك اتاۋلىنى قۇرتۋدامىز، ەكىنشى جاعىنان: عىلىمدى دامىتۋ، قارۋ-جاراقتى كۇشەيتۋ كەرەك، سەبەبى بىزگە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ بار دەيمىز. بۇل مەنىڭ ءوز ويىم عانا بولار، الايدا مەن شەت ەلدەردى ارالاپ جۇرگەن وتىز جىل ىشىندە تالاي ءجايتتى كوردىم، سان مىڭ اداممەن كەزدەستىم، سويلەستىم، بەيبىتشىلىكتىڭ ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە نە ەكەنىن سەزىندىم. يادرولىق قارۋ ۇياسىنىڭ كنوپكاسىن ءبىرىنشى بولىپ باسۋعا قۇلشىنۋلى ەسۋاس  ءدال قازىر جوق. وندايلار تابىلادى دەۋگە سەنگىم كەلمەيدى، بىراق، كىم بىلەدى، تابىلۋى مۇمكىن، تاريحتا كەزدەيسوقتىق بولماي تۇرمايدى.

يادرولىق قارۋعا تيىم سالۋ جونىندەگى قوزعالىس تەك بۇگىنگى، نەمەسە سايلاۋ الدىنداعى ناۋقان ەمەس. وعان جاڭا جارنامانىڭ قاجەتى شامالى. بۇل كۇرەستىڭ باسىندا البەرت ەينشتەيندەي ۇلى عالىمدار، نيكولاي تيحونوۆ پەن الەكساندر كورنەيچۋكتەي كەڭەستىك كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرى تۇردى. بىزدەن  قانىش ساتباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ شىقتى. ولار 1952-53 جىلدارى ءوز ەڭبەكتەرىندەگى، پىكىرلەرىندەگى «ۇلتشىلدىق» ءۇشىن عانا ەمەس، جەرىمىزدەگى يادرولىق قاۋىپ تۋرالى ايتقان سوزدەرى ءۇشىن دە قۋعىندالدى. ساتباەۆ پەن  اۋەزوۆ سەمەي وڭىرىندەگى يادرولىق سىناۋلارعا قارسى ويلارىن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كەزدەسۋلەردە، جازۋشىلارمەن جۇزدەسكەندە، الماتىدا عالىمدار الدىندا سويلەگەندەرىندە ايتىپ ءجۇردى. ال ءبىز سونى ەستەن شىعاردىق، ءبارىن ءبىر ءوزىمىز باستاعاندايمىز. ءبىز – باستالعان اڭگىمەنى جالعاستىرۋشى عانامىز. اتوم بومباسى العاش جارىلعان كۇندەرى دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاق مۇنى بىلگەي، كۇرەستى شارىقتاۋ شەگىنە جەتكىزگەي! مىنا جيىننىڭ ماقساتى سول، باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس!

ەگەر اسكەري  توپتار مەن ماماندار، ماسكەۋدەگى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى بۇل پوليگونعا شەكسىز مول قارجى جۇمسالعاندىقتان ەندى ونى باسقا جاققا كوشىرۋ مۇمكىن ەمەس دەسە، ول ءسوز دالەل بولا المايدى!

قازاقستان بۇل جىلدارى الدەنەشە ميلليارد پۇت استىق بەردى. تۇربا بويلاپ اعىلعان مۇناي مەن گازىمىز  وز الدىنا. وندىرىلگەن ۋران مەن التىن جانە باسقاسى شە؟ ولاردىڭ پالەن ميلليون سوم وتەمى قايدا؟

بىزگە تاۋقىمەت تارتتىرىپ كەلە جاتقان قيامەتتەر پوليگونسىز دا جەتىپ ارتىلىپ جاتىر. ەكىباستۇز مۇرجالارىنان ۇشقان، قىسقاسى: التاي مەن مونگوليا اراسىن باسىپ جاتقان ۋلى كۇل-ءتۇتىن سونى ايعاقتايدى. بۇل ارالىقتى  قازاقتىڭ قاسىرەتتى جەرى، تىلسىم جەر دەپ اتاۋ بەكەر ەمەس. ونداي ايماق وسىندا دا، جاڭا ايتقانىمداي، ماڭعىستاۋدا دا بار. سوندىقتان قازاق جەرى پوليگوننان ازات ەتىلۋى كەرەك، ميلليونداعان گەكتار جەرى، ابدەن زالالدانسا دا، يەسىنە قايتارىلۋى كەرەك!

ءبىز حالىقتى رادياتسيامەن ۋلادىق، قازىناسىن ءبىر تيىن دا تولەمەستەن تونادىق.  مۇنى نە دەۋ كەرەك؟!

جاڭا الدارىڭىزدا ءبىر ايەل سويلەدى. ول كوپشىلىككە كورىنۋ ءۇشىن كەلگەن جوق. وتاندى قورعاۋشى ۇلدارىنىڭ ەرتەڭىنە الاڭداپ سويلەدى. ءبارىمىز تۇسىنەر شىندىقتى ايتتى!

بىزگە ناقتى ءىس قاجەت، ونى جيىنشىلدىققا اينالدىرمايىق. «نەۆادا» قورىن قۇرا وتىرىپ، الدىمەن باسقا ەلدى مەڭزەمەيىك، وزىمىزگە دەيىن جاسالعان ءىستى ۇمىتپايىق. بۇل مەدالدىڭ ءبىر بەتى دەسەم، ەكىنشى بەتىندە «نەۆادانىڭ» ءمانىن كورسەتكىم كەلەدى. مەن  بىلتىرعى جەلتوقسان ايىن امەريكادا وتكىزدىم. ال  اقش سەناتورى ميۋللەن بەرليح وسىدان ءبىر اي بۇرىن الماتىعا كەلدى. جانىندا پرەزيدەنتتىڭ سوۆەت-امەريكان اراقاتناسى جونىندەگى كەڭسە باستىعى بار. سەناتوردىڭ  وتىنۋىمەن ەكەۋىمىز كەزدەسىپ، اڭگىمەمىز ءۇش ساعاتقا سوزىلدى.

اقش-تىڭ كسرو-داعى ەلشىسى مەتلاح تا الماتىدا بولدى. كولبين جولداس ءبىزدىڭ قوزعالىس اشقانىمىزدى ءۇش رەت قايتالاپ ايتسا دا، ەلشى ەلەڭ ەتپەدى.  سودان سوڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى رەداكتسياسىندا وتكىزىلگەن كەزدەسۋدە قوزعالىسىمىز تۋرالى تاعى ايتقانىمىزدا، ول «ەستىدىم» دەگەننەن باسقا دانەڭە دەمەدى.

ال سەناتور ماعان: «ەگەر ءبىر رەسپۋبليكا ءبىر مەملەكەتتىڭ اتىن تۇتاس الىپ السا، سەن قالاي ويلايسىڭ، ول ءۇشىن اقى تولەۋى كەرەك ەمەس پە؟» دەپ ءازىل ايتتى. ول ماسەلەگە ءمينيستردىڭ كوزىمەن قارادى. «جارايدى، ەگەر ول تولەمەسە، باسقادان تالاپ ەتۋگە بولا ما؟ بۇل وزگەنىڭ ەنشىسىنە قول سۇعۋ ەمەس پە؟ مەن سەندەردىڭ پوليگوندارىڭ مەن ءبىزدىڭ پوليگوندى سالىستىرمايمىن، ويتكىم كەلمەيدى» دەدى. ونىسى ءبىز قۇرماق قوردىڭ «نەۆادا» اتالۋىنا بايلانىستى سۇراعىما قايتارعان جاۋابى ەدى  (قوزعالىسقا ات قويۋدا «نەۆادا» ءسوزىن  انەكەڭنىڭ ۇسىنعانىن كەيىندە ەستىدىم – ع.ق.).   ودان سوڭ ول بىلاي دەدى: «مەن نەۆادا پوليگونى تۋرالى ايتىپ بەرەيىن. نەۆادا جەرىنىڭ قۇرىلىمى سەناتتا 15 جىل، ءيا، قاتارىنان 15 جىل بۇكىل ۇساق-تۇيەگى.  نە دەيىن زەرتتەلدى. جەر قىرتىسى قانداي؟ قاي جاعدايدا توزىمدىلىگى قالاي بولاتىنى تالداندى، وعان بارلىق عالىمدار، ماماندار قاتىستى. اتوم-ەلەكتر ستانسالارىنىڭ قالدىعىن نە ىستەۋ كەرەكتىگى دە 15 جىل اڭگىمە بولدى. ءسويتىپ، نەۆادا شتاتىندا سىناۋ جۇرگىزۋگە دە، قالدىقتاردى كومۋگە دە بولاتىنىنا كوز جەتكىزدىك. ءبىزدىڭ پوليگوننىڭ الداعى 500 جىلدا اينالاسىنا زالال كەلتىرمەيتىنى انىقتالدى. ال سەمەي پوليگونى 5 جىلعا دا كەپىلدىك بەرە المايدى. سەبەبى: بۇل پوليگون سالىنعان كەزدە چەرنوبل وقيعاسى سياقتى ەشتەڭە بولعان جوق، بەيمالىم جاعدايدا سالىندى. ارينە، وندايدى بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس جانە ول ءۇشىن عالىمداردى كىنالاۋ –اعاتتىق. سوندىقتان پوليگوندا ءبارى دە ويداعىداي دەۋ – جەرگىلىكتى جۇرتتى قورلاۋشىلىق، مازاق ەتۋشىلىك».

مەن مىنا بيىك مىنبەرگە قازاق ادەبيەتىنىڭ جانە بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ جونىندەگى قازاق كوميتەتىنىڭ وكىلى رەتىندە شىقتىم. سىزدەرگە ءبىر تىلەگىم بار. قازىر بىزدە دەموكراتيا نەگىزىندە قور دەگەندى قۇرۋ ۋاعىزدالىپ، ىستەن ءسوز    وزىپ، جيىنقۇمارلىق ەتەك الىپ كەتتى. بۇعان يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرى، اۋداندىق، وبلىستىق، ورتالىق پارتيا كوميتەتتەرىندەگى كادرلارىمىز كىنالى. يدەولوگيانى باسقارۋعا، باعىتتاۋعا بولادى. قوعامدىق قوزعالىستاردىڭ دا نەگىزگى ۇيتقىسى  – يدەولوگيا.

البەتتە، يادرولىق جارىلىستارعا قارسى كۇرەس تولاستاماۋعا ءتيىس دەسەك، كۇرەستى نىعايتۋعا ءتيىس قور ۇيىمداستىرۋ، ونىڭ ەسەپ-شوتىن اشۋ دا دۇرىس، تەك ول قورعا جينالاتىن اقشانى جۇمساۋدىڭ جوسپارىن الدان الا جاساۋ كەرەك. تازا ماقساتقا جينالعان قارجى تازا قولدا بولۋعا ءتيىس! كەرىسىنشە بولسا، دەنساۋلىعىنان ايرىلعان حالىقتىڭ، بارىنەن جۇرداي بولعان حالىقتىڭ ەندى قالتاسىن  قاعۋ  ادامگەرشىلىككە مۇلدە جاتپايدى! مەملەكەت ءوز الدىنا، سان-ساپالاق قۇرىلىمدار قورعا قول جايا باستادى. شتات اشۋعا، جارناما جاساۋعا قاجەت دەسەدى. ويتپەس بۇرىن ويلان،  سەن ەڭ الدىمەن پاتريوت ەمەسسىڭ بە؟ ولاي بولسا، ەگەر ءبىز ءۇشىن، ادامگەرشىلىك مۇراتتار ءۇشىن كۇرەسكە شىقتىڭ ەكەن، وندا ارامدىققا جول بەرمە!

مۇنىڭ ءبارىنىڭ توق ەتەرى نە دەيسىزدەر عوي؟ توق ەتەرى: قالاي بولعاندا دا، قانشاما قىمباتقا تۇسسە دە، پوليگوندى جابۋ كەرەك، اكەتۋ كەرەك!  پوليگوننىڭ قۇرباندىقتارىنا باس يەتىن ۋاقىت بولدى. ولاردىڭ سانى قازىردىڭ وزىندە مىڭداعان، ال كەلەشەكتە قانشا بولارىن كىم بىلەدى؟ پوليگون قازىردىڭ وزىندە ادامزاتتىڭ الجاسقانىنا ەسكەرتكىش بولدى، اجال اپانىنا اينالدى. جاريالانار ۇندەۋدە، قابىلدانار شەشىمدە بۇل باسا ايتىلسىن.

بۇل جيىنعا ماسكەۋلىك كوميسسياداعى قايسىبىرەۋلەر كەلمەدى، نەگە ەكەنى تۇسىنىكتى. ولار  كوپ جاعدايدا جالتارا المايتىن بولعان سوڭ  جاسقاندى.

بىزگە بىلق-سىلق ەمەس، تىرپ ەتكىزبەس ناقتى شەشىم قابىلداۋ كەرەك. جالپىلاما سوزۋارلىققا جول بەرىلمەسىن، وندايعا تيىم سالاتىن شەشىم بولسىن. ماراتوري جاسالسىن دەمەلىك، وعان سەنىپ بولمايدى. ءبىر كەزدە  گورباچەۆ  ماراتوريگە سۇيەنگەن، سودان ناتيجە شىعارىنا سەنگەن. ەشتەڭە ونبەدى. ول – وتكەن كەزەڭ. ەندى ءبىز، قازا بولعانداردىڭ رۋحىنا باس يە وتىرىپ، جارىلىستى توقتاتاتىن قۇجات قابىلداپ، ودان وڭ ناتيجە شىعارۋعا ءتيىسپىز!

راحمەت!

                                                                    ححح

بۇل – انەكەڭنىڭ 1989-جىلى شىلدەنىڭ 17-19 كۇندەرى سەمەي قالاسىندا «قازاق سسر-ءىنىڭ سەمەي وبلىسى، سەمەي قالاسى تۇرعاندارىنىڭ دەنساۋلىعى» دەگەن اتپەن وتكىزىلگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا سويلەگەن ءسوزى. پوليگوندى جابۋ كۇرەسىن جانپيدالىقپەن باستاعان كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ (سەمەي وبلىستىق  پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى) تەگەۋىرىندى تالابىمەن اشىلعان  كونفەرەنتسيا سەمەي پوليگونىنىڭ قانداي زيان-اۋىرتپالىق بولعانىن انىقتاۋعا ارنالدى.

ءانۋار: «تازا ماقساتقا جينالعان قارجى تازا قولدا بولۋعا ءتيىس!» دەگەندە «نەۆادا-سەمەي» اكتسيونەرلىك  قورىنىڭ ايتىپ بولماس  قايعى-قاسىرەتتى  سەمەيلىكتەردى تونارىن بولجاعان ەكەن.

قارجى مينيسترلىگىمىزدىڭ باقىلاۋ-تەكسەرۋ باسقارماسى  قوردى 1993-جىلى تەكسەرىپ، ۇيىمداسقان  جەمقورلىقتى اشىپ،  اكت جاساپتى، الايدا  ول  اكتىنىڭ قايدا كەتكەنى «بەلگىسىز». عابباس.

2. اتوم كۇلىنە كومىلىپ قالمايىق!

سوناۋ ءبىر زامانداردا «ۋاقىت» ايتا سالار كوپ ءسوزدىڭ ءبىرى بولىپتى دا، شەشىمى قيىن ماسەلەلەر ءسوز ەتىلە قالعان سايىن كىسىلەر: «ۋاقىت كورسەتە جاتار» دەپ جۇرە بەرىپتى، ال قايعى-قاسىرەتكە دۋشار بولعان جانداردى: «جان جاراسىن ۋاقىت جازادى» دەپ جۇباتىپتى. ءسويتىپ، جۇرتشىلىق ومىردەن تۋىنداعان كۇردەلى ماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەپ شارشاماپتى، وزدەرىن وزدەرى الدارقاتىپ، سولوموننىڭ بەلبەۋىندە جازۋلى ەكەن دەگەن: «بۇل دا وتەر، كەتەر» دەگەن ءسوزدى مالدانىپ ءجۇرىپتى. ول ءسوز گۋنداردىڭ پاتشاسى اتتىلىنىڭ دا، باتىيدىڭ دا بەلبەۋلەرىندە جازۋلى بولعان كورىنەدى. ءسىرا، اتتىلى مەن باتىي، سولومون سياقتى، ءومىردىڭ قاسقاعىم ساتتەي ەكەنىن، جاستىق شاقتان، كۇش-قۋاتتان ايرىلۋ قياپات ەكەنىن ەسكەرگەن شىعار.  ول كەزدە جاۋىنگەر مەن پاتشاعا دا، ديقان مەن سپارتاكتاي قۇلعا دا ءوزى كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الۋى ءۇشىن باتىلدىق پەن كۇشتىڭ، اقىل-ويدىڭ جاردەمى قاجەت ەدى (قازىردە دە سولاي عوي). تەك ولار وق-دارىدەن، اتوم بومباسىنان حابارسىز بولدى، ەگەسكەندەرىن  جەكپە-جەكتە، ءادىل ايقاستا جەڭىپ ءجۇردى. ول زامانداردا ادام ءوز تاعدىرىن ءوزى باعدارلاعان، ءوز تىرلىگىن قالاۋىنشا ءوزى تۇزۋلەگەن، ۇرپاقتارىنىڭ ءومىرىن دە باعىتتاپ كەتكەن تارىزدەنەدى. الايدا: «ۋاقىت كورسەتە جاتار» مەن «جان جاراسىن ۋاقىت جازادى» دەگەن سوزدەرىنىڭ توركىنىنە ۇڭىلسەڭ، ولاردىڭ (ويىنا كەلگەندى ىستەيتىن ساددام حۋسەين مەن گيتلەر سياقتى سۇرقيالاردان باسقالارىنىڭ) تاعدىرعا، جازمىشقا كونبىستىگىن اڭعارۋعا بولادى.

تەحنيكامەن جان-جاقتى جاراقتانىپ قانا قويماي، حالىقتارىنىڭ سانا-سەزىمى ويانعان، دامۋى دامىلسىز جيىرماسىنشى عاسىر تاعدىر مەن جازمىشتى ونشاما كەرەك ەتىپ وتىرعان جوق، كەشەگى فالسافالارعا دا قۇلاق قويمايدى.

بۇگىنگىلەرگە ۋاقىتتىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇقتىرعان كۇش – الەۋمەتتىك وزگەرىس-توڭكەرىستەر، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار، جاڭا مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولعانى. ءبىز ۋاقىتتىڭ نە ەكەنىن ويلادىق، تۇيسىندىك، بىلدىك. ول ءبىزدى جەر شارىنىڭ و تۇكپىرىنەن بۇ تۇكپىرىنە اپساتتە جەتكىزەتىن رەاكتيۆتى ۇشاعىمەن، كۇتپەگەن كەزدە، كۇتپەگەن جەردە بولا قالاتىن، جۇزدەگەن-مىڭداعان، ءتىپتى  ميلليونداعان  ادامنىڭ  تىرلىگىن وزگەرتەتىن رەۆوليۋتسيالىق تولقۋىمەن عانا  ەمەس، جەر بەتىندە جيناقتالعان قىرۋار قارۋ-جاراقتىڭ ءبىزدى اتومنىڭ تۇتقىنىنا اينالدىرعانىمەن ويلاندىردى. ءبىز ءتونىپ كەلە جاتقان يادرولىق جانە ەكولوگيالىق اپاتتاردىڭ دەنەمىزدى مۇزداتقان ايازداي دەمىنە دۋشار بولىپ وتىرمىز. الاپات اپات جاقىن. ەندىگى ءسوزىمىز نە ءبىراز كىسىنىڭ، نە ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرى تۋرالى ەمەس، اتا-بابامىز قالدىرىپ كەتكەن جەرىمىزدىڭ  جانە مادەني مۇرامىزدىڭ  تاعدىرى تۋرالى بولۋعا ءتيىس. اڭگىمە ءبىزدىڭ بەسىگىمىز – جەر جايىندا، الداعى ءومىر جايىندا. بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا ۇلەس قوسۋ سياقتى سىندارلى مىندەتتى ارقالاپ كەلگەن، مىنە، وسى زالدا وتىرعان مىرزالار، سىزدەر بۇل ماسەلەنى مەنەن كەم بىلمەيسىزدەر. ارالارىڭىزدا كەشەگى وتكەن سوعىستا قان كەشكەندەر از ەمەس شىعار. ولاردىڭ جان مەن ءتان جاراسىنا جەرىمىزدىڭ دەنەسىنە ەكى قارا تاڭبا بولىپ باسىلعان حيروسيما مەن ناگاساكي قاسىرەتى قوسىلدى.

اقش-تان كەيىن، ىلە-شالا، 1949-جىلى جارىلعان اتوم بومباسىن ءبىز – كەڭەس وداعى جاسادىق. ول بومبا جارىلىسى مەنىڭ جەرىمدە بولدى.

جاڭا قارۋعا يە بولىسىمەن ءبىز «دۇنيەجۇزىلىك رەۆوليۋتسيا» جاساۋ نيەتىمىزگە «كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى باعىندىرىپ الۋ» ماقساتىمىزدى قوستىق.

تەرىس ويدان تەرىس ىستەر تۋىندايدى. اقش بومباسىن الەمدى ۋىسىندا ۇستاۋ ءۇشىن جاسادى.  كسرو بومباسىن ودان قالىپ قويماۋ، وعان قارسى تۇرا الۋ ءۇشىن جاسادى. زور ەكى مەملەكەتتىڭ ىقپالىمەن دۇنيە قاق جارىلدى. قارۋلانۋدى ەسەلەپ تالاپ ەتۋشى اتومدىق باسەكە، قاراما-قارسىلىق  باستالدى. بۇل ەكەۋىنەن باسقا ەلدەر دە يادرولىق قارۋعا ۇمتىلىپ، يە بولىپ تا جاتىر. قۇپيا قويمالار، سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ، بومبالاۋشى ۇشاقتاردىڭ قۇرساعى يادرولىق جاراققا تولى. جەرىمىزدىڭ ءوزى جارعىش ءدارىنىڭ بوشكەسىنە اينالدى. قىرعيقاباق سوعىستى جاقتاۋشىلار جۇرتتىڭ جۇيكەسىن توزدىردى. مۇنىڭ بارىنە شىداۋ، توتەپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. دۇلەي بومبالاردى جاساۋعا قاتىسقان جوليو كيۋري مەن اندرەي ساحاروۆ سياقتى عالىمدار  ونىڭ جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋعا اينالعانىنا قارسى ەكەندەرىن بۇكىل الەمگە مالىمدەپ، سىناۋ اتاۋلىنى توقتاتۋدى جۇرتشىلىقپەن بىرگە تالاپ ەتىپ وتىر.

ءبىز 60-70, اسىرەسە 80-جىلدارى اقش-تا، ەۋروپا ەلدەرىندە، جاپونيا مەن ءۇندىستاندا يادرولىق قارۋعا قارسى قوزعالىستىڭ كەڭ قۇلاش جايعانىن بىلەمىز. قوعامدىق ول قۋاتتى قيمىلعا سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياق شەنىندە قازاقستان جۇرتشىلىعى دا قوسىلدى.

اعىلشىن ايەلدەردىڭ گريمەن-كومون بازاسىن قورشاعان قايراتتى ارەكەتتەرى ەسىمىزدە. بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسۋشى قاراپايىم ادامداردىڭ  اتوم قارۋلارىن تيەپ كەلە جاتقان اسكەري ءداۋ كەمەلەردىڭ جولىن بوگەۋ ءۇشىن جەڭىل قايىقتارعا ءمىنىپ قارسى شىققاندارى ەسىمىزدە.

اتومدىق سىناۋلار كوپشىلىكتىڭ قارسىلىعى ناتيجەسىندە ءبىراز ۋاقىت توقتاتىلدى دا، كەيىن قايتادان جۇرگىزىلدى. اقش-تا، حيروسيما مەن ناگاساكيگە تاستاعاندارىنان تىس، ءبىر مىڭ سەكسەننەن اسا جارىلىس جاسالدى. كەڭەس وداعىندا – 715,  فرانتسيادا – 180, ۇلىبريتانيادا قىرىقتان اسا، قىتايدا وتىزدان اسا جارىلىس جاسالدى.

كەڭەس وداعىندا جاسالعان 715 جارىلىستىڭ 467-ءسى قازاقستاننىڭ دەگەلەڭ دەگەن جەرىندە بولدى، ونىڭ  124-ءى – جەر بەتىندە، 343-ءى – جەر استىندا.

مەن – قازاق، قازاقتىڭ ۇلى رەتىندە سىزدەرگە مىنانى ايتۋعا ءتيىسپىن: بۇل جارىلىستاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ قاسيەتتى وڭىرىندە، ءبىزدىڭ بۇكىل كوركەم ونەرىمىز بەن ادەبيەتىمىز اسپەتتەپ كەلە جاتقان قوزى مەن بايان ماحابباتى جايىنداعى كونە داستان تۋعان  جەردە جاسالدى. ول ءوڭىر - ءبىزدىڭ حالقىمىز، مادەنيەتىمىز ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى دە كيەلى جەر. ورىس لەۆ تولستويدىڭ  ياسنايا پولياناسى، شوتلاند روبەرت بەرنستىڭ، اعىلشىن بايروننىڭ كىندىك قانى تامعان ولكەسىندەي.  بايروننىڭ ولەڭدەرى وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا بۇكىل ازيا كولەمىندە تۇڭعىش رەت سول وڭىردە، 467 جارىلىس بولعان جەردە قازاق تىلىندە وقىلدى. بايرون مەن پۋشكين ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە  قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ الىپ تۇلعاسى ۇلى اباي اقىنىمىز اۋداردى. اباي  سول وڭىردە تۋىپ-ءوسىپ، سوندا كوز جۇمدى. ءبىزدىڭ اتاقتى جازۋشىمىز، روماندارى، حيكايالارى مەن اڭگىمەلەرى اعىلشىن وقىرماندارىنا ابدەن ءمالىم مۇحتار اۋەزوۆ تە – سول ءوڭىردىڭ تۇلەگى. الەمگە ايگىلى گەولوگىمىز قانىش ساتباەۆ سەمەي قالاسىندا وقىپ، ءبىلىم الدى. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى فەدور دوستوەۆسكي مەن قازاقتىڭ عۇلاماسى، ساياحاتشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عاجاپ دوستىعى سوندا باستالدى.

كەرەعارلىقسىز ءومىر بار ما، وكىنىشكە قاراي، تولستويشىل اتاقتى اقىنىمىز شاكارىم شىڭعىس تاۋىنىڭ دەگەلەڭ، ابىرالى بەتىندە نكۆد  قاراقشىسىنىڭ قولىنان قازا تاپتى. ونى اتىپ ءولتىردى. شاكارىمنىڭ بار-جوق كىناسى حات جازىسىپ تۇرعان ۇستازى لەۆ تولستويشا قياناتسىز ءومىردى اڭسادى، قارا كۇشتىڭ قورلىق-زورلىعىنا قارسى تۇردى، حالىقتى ادىلدىككە، تاتۋلىققا، اۋىزبىرلىككە شاقىردى...

قىمباتتى دوستار، سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى حالقىمنىڭ تاريحىندا بولعان  بۇل جايتتەرگە اۋدارىپ تۇرعان سەبەبىم: ءبىز بۇگىن مۇندا كەساپات اتاۋلىنى ايىپتاۋعا جينالدىق. ءيا، كەساپاتتى! ال ول سان ءتۇرلى. اتوم جارىلىسى ءبىزدىڭ دەگەلەڭدە، نەمەسە ابىرالىدا، نەمەسە مۇحيتتاردىڭ ارالدارىندا، قىتاي شولىندە، نە مۋرۋروادا جاسالا ما، ءبارىبىر، ول مەنىڭ تاۋقىمەتتى كوپ تارتقان حالقىمنىڭ جۇرەگىن سىعىمدايدى. سەبەبى:  جارىلىستىڭ ماڭايداعى بۇكىل تىرشىلىككە قاۋىپ-قاتەر ەكەنىن بىلەدى، باسىنان كەشتى. 467 جارىلىستىڭ ارقايسىسى ءبىزدىڭ جەرىمىز بەن سۋىمىزدى ۋلادى، ادامدارىمىزدى قاسىرەتكە ۇشىراتتى، ءتىپتى انا قۇرساعىنداعى نارەستەلەردى مۇگەدەك قىلدى. 467 جارىلىستىڭ ارقايسىسى مەنىڭ حالقىمنىڭ مادەني بەسىگىندە، اياۋلى وڭىرىندە ونىڭ كەلىسىمىنسىز جاسالىپ، نامىسىن اياقاستى ەتتى...

مۇنشاما اشىنىپ سويلەپ، كورگەن ءجابىرىمىزدى الدارىڭىزعا جايىپ سالىپ تۇرعاندا كوكەيىمە مىنا سۇراقتار ورالدى:

وسىنشاما زۇلمات-سۇمدىق رەسەيدە، لەۆ تولستويدىڭ وتانىندا، ونىڭ ياسنايا پولياناسىندا بولۋى مۇمكىن بە؟ شەكسپير، نەمەسە ديككەنس، بەرنس، نەمەسە بايرون تۋىپ-وسكەن جەرلەردە شە؟ بۇل سۇراققا ءوزىم جاۋاپ بەرەيىن: جوق! مۇمكىن ەمەس! ال قازاق مادەنيەتىنىڭ بەسىگى بولعان جەردە جارىلىس جاساۋ – جيىرماسىنشى عاسىردا ءۇش رەت: 1904-1905-جىلدارعى، 30-جىلدارعى تاۋقىمەتكە جانە وتىزىنشى جىلدارعى  اشتىققا ۇشىراتىلعان حالىقتى  اقىل-ەسىنەن تاعى ءبىر تاندىرۋ...

مىرزالار، مەنى دۇرىس تۇسىنگەيسىزدەر! مەن يادرولىق قارۋلاردى پالەن جەردە سىناۋعا بولادى، تۇگلەن جەردە سىناۋعا بولمايدى دەپ تۇرعان جوقپىن. ول قارۋلاردى قاي جەردە بولسىن سىناۋ – ادامگەرشىلىككە جات، ادامزاتقا قارسى ءىس. ءسوز ىڭعايىنا قاراي ايتا تۇرايىن:  جاڭا  مەن اتاعان جازۋشى اۋەزوۆ پەن عالىم ساتباەۆ  رادياتسيا ۋلاعان سول جەرلەردە 50-جىلدارى بىرنەشە  رەت بولدى، جەرلەستەرىنىڭ حال-احۋالىن ءبىلىپ، اڭگىمە-سوزدەرىمەن جۇباتىپ باقتى جانە، ارينە، ونىمەن تىنباي، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسىلىق ءبىلدىردى. ولار سول ءۇشىن «ۇلتشىل» دەگەن جالعان ايىپقا ۇشىراپ، قۋعىن كوردى، اقىرىندا قاتەرلى ىسىك سىرقاتىنان قايتىس بولدى.

1953-جىلدىڭ 12-تامىزىندا، ابىرالى-دەگەلەڭدە سۋتەگى بومباسىن جەر بەتىندە سىناۋ بولدى. اندرەي ساحاروۆ ءوزىنىڭ «ەستەلىكتەرىندە» ونىڭ قالاي جۇرگىزىلگەنىن، نەندەي نويىس كۇش ەكەنىن جازدى، بىراق ودان كەيىندە نە بولاتىنىن ايتپادى، ويتكەنى ول جارىلىستىڭ اقىرى نەگە اپارىپ سوعارىن جەتە بولجاي المادى.

مىرزالار، مەن سول ءبىر عانا سىناۋدى ەسكە الىپ تۇرمىن. ايتىپ وتكەنىمدەي، مەنىڭ جەرىمدە سونداي 467 جارىلىس جاسالدى! مىرزالار، كەڭەستىك سول سۋتەگى بومباسىن قاينار اۋىلى ىرگەسىندە سىناۋ الدىندا اسكەري باسشىلار ول جەردىڭ حالقىن  باسقا جاققا ۋاقىتشا كوشىرە تۇرۋدى ۇيعارعان دا، جاپ-جاس 42 جىگىتتى عانا قالدىرعان. تاجىريبە جاساۋعا كەرەك قويانداي ەتىپ. بۇگىندە ولاردىڭ 37-ءىسى جوق، سىناۋ زاردابىنان قايتىس بولدى، قالعان بەسەۋى اۋىر سىرقات. سونداي-اق: قاينار اۋىلىنىڭ 17 تۇرعىنى قان دەرتىنەن كوز جۇمدى; رادياتسياعا ۇشىراعان 14 كىسى وزىنە ءوزى قول جۇمسادى; 170 كىسى قاتەرلى ىسىكتەن قايتىس بولدى. سول شاعىن عانا قاينار اۋىلىندا 28 بالانىڭ اقىل-ەسى دۇرىس ەمەس، نەمەسە دەنە ءبىتىمى كەمتار بولىپ تۋعان. ءبىر عانا جارىلىستىڭ كەساپاتىن تارتقان اۋىلدىڭ  قايعى-قاسىرەتتى جاعدايى، مىنە، وسىنداي! بىزدە جۇزدەگەن مىڭ ادام رادياتسيا زالالىنا تاپ بولدى; ۇلتتىڭ تەگىنە زاقىم جاسالدى. الدا ءبىزدى تاعى قانداي قىرعىن توسىپ تۇرعانىن بىلمەيمىز. قازاقستاندى قارماعان يادرولىق جارىلىستاردىڭ، ارال تەڭىزى تاقسىرەتىنىڭ، ەكولوگيالىق اپاتتىڭ اقىرى نە بولارى نەعايبىل...

قاينار اۋىلىن تۇمشالاعان كەساپاتتان قازا تاپقاندار مەن ءتىرى ولىك بولىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ ءتىزىمىن قازىر سي-ەن-دي باسشىلارىنا تابىس ەتەمىن. ءبىز بۇل جەردە ناقتى اقپاراتقا سۇيەنىپ سويلەۋگە ءتيىسپىز. بەيبىت ۋاقىتتا يادرولىق سىناۋ قىرعىنىنا ۇشىراعان ادامدار تۋرالى كىتاپ شىعارۋىمىز كەرەك...

بۇگىندە اتوم بومباسى قۇپيالاپ سىنالادى. اعىلشىن بومباسىنىڭ اقش-تا سىنالاتىنىن، فرانتسيا جاساماق جارىلىستاردى وسىندا عانا ەستىپ-بىلدىك. بىراق بۇل جاريالىلىقتان نە پايدا، قارسى كۇرەسەر دارمەنىمىز جوق.

ەگەر حيروسيما مەن ناگاساكيگە جاسالعان قاستاندىق 1945-جىلدىڭ تامىزىمەن شەكتەلسە، قازاق جەرىنە، قازاق حالقىنا قاستاندىق 1949-جىلدىڭ تامىزىندا باستالىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جاتىر.

1988-جىلدىڭ تامىزىندا قازاقستاندا ورتا جانە جاقىن قاشىقتىق زىمىراندارىن جويۋ شاراسى باستالدى. ول شاراعا كوپتەگەن ەلدەردىڭ وكىلدەرىن شاقىردىق. راكەتالاردى جويۋ باستالعان ساتتە ءبىز كوكتەن تىلەگەنىمىز جەردەن تابىلعانداي قۋاندىق. بىراق قۋانىشىمىز ۇزاققا سوزىلمادى: جويىلعان راكەتالاردىڭ ورنىنا اقش راكەتالارىنمەن سالىستىرعاندا  نەعۇرلىم جەتىلدىرىلگەن، ساپالى جاڭالارى اكەلىنگەنىن ەستىدىك.

سونىمەن، ءبىز جارقاباقتا تۇرمىز. «قىرعيقاباق» سوعىس ارتتا قالدى، باتىس پەن شىعىستى اڭدىستىرعان بەرلين دۋالى قۇلادى. الايدا، بەيبىتشىلىكتىڭ يادرولىق قۋاتپەن قورعالا المايتىنىنا (وعان چەرنوبىل قاسىرەتى مىسال) كوزىمىز مىڭ رەت جەتسە دە، يادرولىق قارۋلاردى سىناۋدى ەشقاشان اقتاۋعا بولماسا دا، جارىلىستاردىڭ ءالى دە جۇرگىزىلىپ جاتقانى اقىلعا سيمايدى.

راس، اقيقاتتىڭ تالابىنا وراي ايتساق، كسرو الدەنەشە رەت يگى نيەت تانىتىپ، باسقا مەملەكەتتەردى جاپپاي تولىق قارۋسىزدانۋعا، يادرولىق سىناۋلاردى توقتاتۋعا شاقىردى. بىراق ءوزى ايتقان سوزىندە تۇرىپ قالمادى. 1985-جىلى عانا بىرجاقتى توقتاتۋ جاريالاپ، پوليگوندارىن ءبىرجارىم جىلعا جاپتى. وتكەن كوكتەمنەن بيىلعى 24-قازانعا دەيىن دەگەلەڭدەگى دە، جاڭا- جەردەگى دە پوليگونداردا اتومدىق دۇمپۋلەر ەستىلگەن جوق. قازاقستاننىڭ پارلامەنتى كسرو ۇكىمەتىنەن دەگەلەڭ پوليگونىن جابۋدى تالاپ ەتتى. ول سۋۆەرەندى رەسپۋبليكانىڭ تالابى بولاتىن، ەگەر حالىقارالىق قۇقىققا جۇگىنسەك، مۇنداي رەسپۋبليكانىڭ جەرىندە ونىڭ رۇحساتىنسىز ەشقانداي سىناۋ جۇرگىزۋگە بولمايدى. كسرو جوعارعى كەڭەسى ءوز كەزەگىندە بارلىق مەملەكەتتەردىڭ پارلامەنتتەرى مەن ۇكىمەتتەرىنە  يادرولىق سىناۋلاردى مۇلدە توقتاتۋدى ۇسىندى. اسپان اشىلىپ، كوكجيەك كەڭي باستاعانداي بولدى. جوق، ولاي ەمەس ەكەن. كسرو ءوزىنىڭ يگى نيەت-قادامدارىنان باس تارتىپ، 1990-جىلعى 24-قازاندا، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ىقىلاسىمەن جىل سايىن وتكىزىلەتىن قارۋسىزدانۋ اپتالىعى باستالعان كۇنى، جاڭاجەردە يادرولىق جارىلىس جاسادى. «گرينپيس» («جاسىل الەم») جاستارىنىڭ جارىلىستى توقتاتۋعا ۇمتىلىسىنان ەشتەڭە شىقپادى: ولاردى ءبىزدىڭ اسكەري تەڭىزشىلەر تۇتقىنداپ تاستادى. مەن، وزدەرىڭىزبەن - قاۋىمدار پالاتاسىنىڭ پارلامەنتشىلەرىمەن كەزدەسىپ تۇرعانىمداي، سول جاستارمەن دە كەزدەسىپ، جاڭا جەردەگى جارىلىس جونىندە پىكىر الىستىق.

جارىلىس نەگە جاسالدى؟ دۇنيەجۇزىلىك قوعامدىق پىكىرگە قىر كورسەتۋ مە، الدە قارۋسىزدانۋ تۋرالى يدەيانى جوققا شىعارۋ ما؟..  جاڭاجەردە  جارىلىس جاسالعان كۇنى «پراۆدا» گازەتىندە «ەلىمىزدىڭ يادرولىق پوليگوندارى ءۇنسىز قالا بەرۋگە ءتيىس پە؟» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا شىقتى، ول گورباچەۆتىك  «جاڭاشا ويلاۋ» قاعيدالارىنا كەرەعارلىقپەن اسكەري تەڭىزشىلەردى اقتاۋ، باياعى «جاۋ بەينەسىن» ءتىرىلتۋ بولدى. ماقالا اۆتورى سىناۋلاردىڭ جاڭا «قالىبى»، ياعني جاراقتانۋ مولشەرى، اقش-تا يادرولىق قارۋلاردىڭ جاڭا تۇرلەرى جاسالىپ جاتقانى جايىندا ايتىپ، سوندىقتان... «قاۋىپسىزدىك مۇددەسى»... نەگىزىندە كسرو-دا يادرولىق سىناۋلاردى جالعاستىرعان ءجون دەپتى. ول نە؟ قايتادان قاسارىسا قارسى تۇرۋ، ۇستەم بولۋعا تىرىسۋ ەمەس پە؟! «قاۋىپسىز جانە الاڭسىز» بولۋ ءۇشىن...  كەساپاتتى قارۋدى ءۇستى-ۇستىنە جاڭالاپ شىعارا بەرۋ قاجەت ەكەن.

ءسويتىپ، ءبىز ەگەر وسى قاجەتتى مالدانا بەرسەك، الاپات اپاتتىڭ يىرىمىنە  تاپ بولامىز،  ال ونىڭ  كولەمى بەيمالىم، ءبىز باتىپ، جۇتىلىپ تىنامىز!

اقىل-وي جاپپاي ويانىپ: «توقتاڭدار!» دەپ جار سالۋعا كىرىستى. اجال سەبەتىن الباستى قارۋ-جاراقتى شىعارۋ جارىسىن دەرەۋ توقتاتۋعا شاقىرۋدا.   پوليگونداردى جابۋدى، جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتاتىن قارۋ اتاۋلىنى تۇگەل جويۋدى تالاپ ەتۋدە. بۇگىن - ەسكە الۋ كۇنى. كونۆەنتريدىڭ وتكەن سوعىستا قيراتىلعان عيباداتحاناسى الدىنا تاڭ اتا جينالعان جۇرتشىلىققا ءسوز ارناعان كەنتەربەري ارحيەپيسكوپى وسى تالاپ جايىندا ايتتى. بەيبىتشىلىكتى جاقتاۋشى كوپشىلىكپەن لوندوننىڭ ۆەستمينستەر ابباتتىعىندا، ترافالگار الاڭىنداعى نەلسون باعاناسى الدىندا  بولعان كەزدەسۋلەرىمىزدە دە ءسوزىمىز سول بولدى.

وسى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن تەك اقىل-سانا جولىمەن جۇرۋگە كۇش   سالا بىرىگەيىك! توتاليتارلىق يدەولوگيانى سەرپىپ تاستاپ، بەرلين دۋالىن قيراتقان، باتىس پەن شىعىستى تابىستىرعان ۋاقىت، ءبىزدىڭ نازارىمىزدى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا بۇرعان، ءبىزدىڭ جەرىمىز ءۇشىن، كەلەر ۇرپاقتارىمىز ءۇشىن يادرولىق قارۋ-جاراقسىز بەيبىت ءومىر ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ۋاقىت بىزدەن وسىنى تالاپ ەتۋدە. قازاق پارلامەنتىنىڭ وكىلى رەتىندە ءوز اتىمنان عانا ەمەس، اتوم جارىلىستارىنان شەكسىز زارداپ شەگۋشى قازاق حالقىنىڭ اتىنان سىزدەردى بەيبىت ءومىر ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋگە شاقىرامىن! چەرنوبىلىن رادياتسيا كۇيدىرىپ-جاندىرعان بەلورۋستار مەن ۋكراينداردىڭ، جاڭاجەردى مەكەندەۋشى سولتۇستىك جۇرتشىلىعىنىڭ دا ايتار ءسوزى وسى دەي الامىن.

اقىلدىلىق - بىربەتكەيلىك ەمەس، ۋاقىتتىڭ قادىر-قاسيەتىن تۇسىنە ءبىلۋ. ۋاقىتتى وتكىزىپ الار بولساق، ۇلىدەرجاۆالىق ابىروي-بەدەلىمىزدەن ايرىلىپ، اتوم كۇلىنە كومىلىپ قالامىز.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كەلەسى 1991-جىلدىڭ قاڭتارىندا يادرولىق  قارۋ-جاراق  ماسەلەسىن تالقىلايدى،  سونىڭ الدىندا مىنا ءبىز يادرولىق قارۋى بار ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرىن  اقىل-سانا داۋىسىن تىڭداۋعا ءماجبۇر ەتۋگە ءتيىسپىز!

ء(ا.ءالىمجانوۆتىڭ 1990-جىلى انگليا پارلامەنتىنىڭ قاۋىمدا پالاتاسىندا سويلەگەن سوزىنەن.)

قوسىمشا: ءانۋار تۇرلىبەكۇلى – انگليا پارلامەنتىندە سويلەگەن ءبىر عانا قازاق ەمەس، قازاقستاننىڭ، سوۆەت وداعىنىڭ، بۇكىل سوتسياليستىك ەلدەردىڭ جالعىز وكىلى. ول قۇرمەت – انەكەڭنىڭ حالىقارالىق دەڭدەيدە تانىلعان قايراتكەر ەكەنىنە دالەل. عابباس.  

ماتەريالدى ازىرلەگەن عابباس قابىشۇلى  

Abai.kz