Avtobus jýrgizushilerining jýgenin tartyp, jónge salyp, týzu jolgha týsiru qazir eshkimning qolynan kelmey túr. Jolaushylar ómirine jauap­ty ekenin úmytyp, jospar quyp, jol erejesin eskermey, ta­lay­­dyng ómirin qauipke tigip, tipti keyde adam ólimine sebepshi bolyp jatsa da, aiylyn bir jiyar emes. Jol ortasynda jolaushylardy týsi­rip-mingizu olar ýshin qalypty jaghdaygha ainalghaly qashan. Bir gha­na Almaty qalasynda aghymdaghy jyldyng alghashqy tórt aiynda avto­bustardyng qatysuymen 69 jol apaty tirkelip, onda eki adam ajal qúshyp, 99 adam әrtýrli tәn jaraqatyn alghan. Onyng ishinde 48 jaghdayda jol-kólik apatyna avtobus jýrgizushileri kinәli dep tabylghan.

Avtobus jýrgizushilerining jýgenin tartyp, jónge salyp, týzu jolgha týsiru qazir eshkimning qolynan kelmey túr. Jolaushylar ómirine jauap­ty ekenin úmytyp, jospar quyp, jol erejesin eskermey, ta­lay­­dyng ómirin qauipke tigip, tipti keyde adam ólimine sebepshi bolyp jatsa da, aiylyn bir jiyar emes. Jol ortasynda jolaushylardy týsi­rip-mingizu olar ýshin qalypty jaghdaygha ainalghaly qashan. Bir gha­na Almaty qalasynda aghymdaghy jyldyng alghashqy tórt aiynda avto­bustardyng qatysuymen 69 jol apaty tirkelip, onda eki adam ajal qúshyp, 99 adam әrtýrli tәn jaraqatyn alghan. Onyng ishinde 48 jaghdayda jol-kólik apatyna avtobus jýrgizushileri kinәli dep tabylghan.

Býgingi tanda Almaty qalasynda jolau­shy tasymalyn jýzege asyratyn 26 av­to­bus parkinde 1670 avtobus 104 baghytta jo­laushy tasymaldaydy. Ókinishke qaray, jos­pardy jeleu etip, avtobus jýr­gi­zu­shi­leri jol qauipsizdik erejesin jii búzady. Olardyng ýstinen jýzdegen (800 shaghym týs­ken) shaghym týsip, baz bireuleri jauap­ker­­shilikke tartylyp jatsa da, tәrtip týzeler emes. Osy kýnge deyin qoghamdyq kólik jýrgizushileri 1868 ret jol jýru erejesin búzghan. Onyng ishinde 365 jaghdayda avtobustyng teh­niy­ka­lyq jagh­dayy talapqa say bolmasa, 70 jagh­­day­dy apatty jaghday tuyndatyp, 213 ret jol qiylysyn qiyp ótu erejesin esker­megen.

Sonday-aq jol polisiyasy mamandary avtobus jýrgizushileri men kon­duk­tor­lardyng ýstinen týsken 68 shaghymdy qara­ghan. Jolaushylar jýrgizushilerding jol erejesin saqtamay, avtobusty qalay bolsa solay basqaratyndyghyn, konduk­tor­lar­dyng dóreki qylyqtar jasaytynyn jet­kiz­gen. Tekseru kóptegen konduktorlardyng av­topark shtatynda atymen joq ekendigi, olarmen enbek shartynyng jasal­ma­ghan­dy­ghyn anyqtady. Al avtobus jýrgizushilerining basym kópshiligi – ózge aimaqtan kelgen jastar. Tipti olardyng arasynda jaqyn shetel­den kelgen, bizding elde júmys istuge qúqyghy joq azamattardyng bar ekeni bel­gili boldy. Osyny eskergen key mamandar qala ishindegi baghyttarda avtobus jýrgizu qúqyghyn túraqty tirkeui bar, tәjiriybeli jýrgizushilerge ghana berudi úsynuda. Son­day-aq olar qala syrtynan keletin ba­ghyt­taghy avtobustardy qalagha kirgizbeu turaly mәsele kóterip otyr. Qoghamdyq kólik basqarmasy da qarap otyrghan joq eken. Qazirgi tanda qalada ótken jyldyng qyrkýiek aiynan júmys bastaghan qogham­dyq kólik júmysyn baqylau qyzmeti júmys atqaryp keledi. Olar bir apta ishinde qoghamdyq kólikterde talap-ere­je­ler búzyluynyng 70 faktisin anyqtap, bes avtobus jýrgizushisin júmystan quugha mú­ryndyq bolypty. Alayda túrghyndar ba­qy­laushylar júmysynyng jýieli emestigin tilge tiyek etedi.

Ayman, Almaty qalasynyng túrghyny:

– Men ýnemi avtobuspen jýremin. Tanerteng júmysqa baryp, keshke ýige qaytamyn. Biraq osy uaqyt ishinde avto­busta bir ret te qoghamdyq kólik jú­mysyn baqylaushylardy kezd­es­tir­mep­pin. Sonda olar qay uaqytta júmys isteydi? Joq әlde belgili bir baghytta ghana júmys istey me? Avtobus jýr­gi­zu­shisi men konduktorynyng bassyzdyghy jayly bir-eki ret Qoghamdyq kólik bas­qarmasyna da habarladym. Biraq nә­tiyjesin kórgen joqpyn. Olar әli júmysyn jalghastyryp jýr.

Jalpy, avtobustargha qatysty mәsele Respublikamyzdyng barlyq aimaghyndaghy iri qalalargha tәn. Tek birinde mәsele kýrdeli, endi birinde azdau. Mysaly, tayau­da Astana qalasynyng ortasynda qos av­to­bus qaqtyghysyp, saldarynan alty adam dә­ri­gerlik kómekke jýginip, onyng ekeui au­ruhanagha jatqyzyldy. Býgingi tanda elorda aumaghynda jolaushylar tasymaly salasynda 51 baghytta qyzmet kórsetetin 9 avtopark júmys isteydi jәne olarda 942 avtobus paydalanylady.

Al jyl basynan beri Elordada avto­bus­tardyng qatysuymen 16 jol-kólik oqiy­ghasy tirkelgen. Onyng 11-i avtobus jýrgizushilerining kinәsinen oryn alghan. Saldarynan 23 jolaushy әrtýrli dene jaraqatyn alghan. Sonday-aq 1259 qogham­dyq kólik jýrgizushi ereje búz­ghan­dyghy ýshin әkimshilik jauapqa tartylghan. Jýrgizushilerding 72-si avtobustyng teh­niy­kalyq talapqa say bolmaghandyghy ýshin aiypty bolsa, 105-i úyaly telefonmen sói­leskeni ýshin jaza alghan. Eki avtobus jýrgizushisi mas kýiinde kólik basqarsa, 45 jýrgizushi jol qiylysyn qisynsyz qiyp ótken. 11 avtobusty ekspluatasiyalaugha tyiym salynyp, 38 jauapty túlgha әkim­shilik jazagha kesildi.

Áriyne, Astananyng jaghdayy Almaty­men salystyrghanda birshama tәuir. Bәlkim, búl elordalyq jol polisiya maman­da­rynyng qoghamdyq kólik jýrgizushilerimen jii kezdesip, núsqaular berip otyruynyng nәtiyjesi de boluy yqtimal. Alayda Elordada halyq sany men kólik sanynyng kýn sanap artyp kele jatqanyn eskersek, bolashaqty boljau qiyn.

Dese de, Almaty qalasynyng atqa­mi­nerleri avtobus jýrgizushilerin jýgendeudi jekemenshik avtoparkterdi qysqartu arqyly jýzege asyrmaq kórinedi. Olardyng aituyn­sha, jekemenshik avtoparkterdegi kólikter eski. Tipti keybirining jýktelgen min­detti atqarugha óz kólikteri jetkiliksiz. Sondyqtan olar syrttan avtobustar jaldaugha mәjbýr. Al jaldamaly kólikter tehnikalyq talaptargha say emes. Qala ishindegi әrtýrli baghytta 400-dey tehnikalyq talaptargha say emes avtobus qyzmet kórsetip jýrgenin ma­man­dar jetkizip otyr. Sonymen qatar múndaghy auyldardan qalagha 60 baghytta qatynaytyn 500-den astam avtobus bar. Olardyng barlyghy derlik – eski kólikter. Sondyqtan qala basshylyghy onday qoghamdyq kólikti qalagha kirgizbeuge bel buyp otyr. Tek búdan auyldardan qalagha qatynaytyn halyq japa shekpese bolghany. Óitkeni biz­degi basshylardyng kóp jaghdayda qas qoyam dep kóz shygharyp jatatyny bar.

Sonday-aq qala basshylyghy tender ótkizuge de ózgeris engizu arqyly da tәrtipti týzemek. Búryn bir lotta bir baghyt bolsa, endi bir lotta 10-15 baghyt bolady. Yaghny endi baghytty tolyq qamtamasyz ete ala­tyn­day mýmkinshiligi bar iri avtoparkter ghana tenderdi útyp ala alady. Al endi tenderding key túsy teris ainalyp ketpey, zang shenberinde jýzege asar bolsa, shy­nymen-aq ong ózgeris bolar. Solay dep ti­leyik. Áytpese tender tónireginde aitylyp jýrgen gu-gu gәp әmbege ayan.

Dese de, búl sharalar avtobus jýr­gizushileri men konduktorlardyng mә­de­niyetin qalyptastyra almaydy. Sondyqtan da mamandar jýieli júmys qajet ekenin aitady. Al aqtóbelikter múnday júmysty bastap ta ketipti. Olar jýrgizushiler men konduktorlardy mәdeniyet pen әdepke ýiretetin kurstar ashyp, oqytudy qolgha alghan. Nәtiyje de joq emes, shaghym ai­tu­shy­lardyng qatary kýrt azayghan.

Serik ÁBDIJAMI, Avtobus parkining baspasóz hatshysy:

– Arnayy kurstar ashylghangha deyin, avtobus parkine kýnine 15-20 jolaushy shaghym aityp qonyrau shalatyn. Shaghymdardyng mazmúny jýrgizushiler men konduktorlardyng mәdeniyetine, sóileu mәnerine taghy da basqa mә­se­lelerge qatysty bolatyn. Qazir shaghym aitushylar kýrt azaydy. Sonymen qatar jolaushylardy da sypayy bolugha shaqyru maqsatynda avto­bus­tar­dyng ishine úly adamdardyng qanatty sózderin jazyp qoydyq.

Osyny eskergen mamandar elimizding barlyq aimaghynda osynday kurstar ashudy úsynyp otyr. «Qolynda әdep kur­syn bitirgendigi turaly kuәligi bolmaghan jýr­gizushiler men konduktorlargha qogham­dyq kólikte júmys isteuge rúqsat bermeu kerek» deydi mamandar. Búghan qosarymyz, múnday kurstardy avtobus parkteri ózderi qarjylandyruy tiyis. Óitkeni bizding әkim-qaralar qit etse, ýkimetten aqsha súrau­dy әdetke ainaldyrghan.

Avtor: Qaldar BEK

"Alash ainasy" gazeti