1682 jyly Petr I Resey taghyna otyrdy. Búl Resey tarihyndaghy jana dәuirding bastaluy boldy. 10 jasar Petr ýlken aghasy Fedor qaytys bolghannan keyin patsha bolyp jariyalandy.

Onyng biyligining bastaluy boyarlyq samoderjavie dәuirining ayaqtaluyn jәne absolutizmge kóshudi bildirdi. Aytpaqshy, ol әli kýnge deyin toqtaghan joq. Petrding basty maqsaty - Reseyde imperiyalyq sanany oyatu boldy. Ol әskeri, әkimshilik jәne ekonomikalyq reformalar jýrgizdi. Túraqty flot pen armiya qúrylyp, imperiyalyq biylik pen «ózimdiktin» tәji retinde Peterburg salyndy.

Álemde әli kýnge deyin ózining últtyq mýddelerine núqsan keltiretin imperiyalyq instinktterdi qoldaytyn jәne búl sayasatqa paydasynan góri kóp aqsha júmsaytyn jalghyz el - Resey Federasiyasy. Búl әrqashan osylay boldy: ghasyrlar boyy Mәskeu paydasyz jerlerdi jinady.

Eger bireu maghan Reseyding Sheshenstannan nemese Tuvadan ne alatynyn týsindirse, men shyn jýrekten riza bolar edim. Búl avtonomiyalardyng keybir tabighy resurstary bolsa da, jergilikti biylikke qysym kórsetu arqyly olardy konsessiyagha alyp, olardy iygeru qúqyghyn alu әrqashan mýmkin, búl olardyng ómir sýruine jauapkershilik aludan birneshe ese arzan bolady.

Georgiy shartyna qol qoyylghannan beri 250 jylgha juyq uaqyt ótti. Biraq birde-bir reseylik týsindire almaydy, mysaly, Gruziya men Armeniyanyng onyng qúramynda nemese onyng jasyryn qamqorlyghymen Reseyge әkelgen naqty qanday paydasy bar? Búl aumaqtardyng barlyghy bastapqyda qymbat boldy jәne is jýzinde eshqanday kiris әkelmedi. Biraq Mәskeu óz taghdyry soghan baylanysty bolghanday, olardy túnshyqtyryp, ishinara ústap túrudy jalghastyrdy.

Tabighy resurstary Reseydikinen birneshe ese az Ukrainany jaulap aluda Kremliding niyeti qanday? Nelikten Ukraina ekonomikasyn kýiretu kerek? Resey ýshin Ukraina soghysy - búl taza, absolutti jauapkershilik. Barlyghyndaghy joghaltu, onyng ornyna birdeneni alu mýmkindigi týsiniksiz jәne qanday maqsatta ekeni belgisiz.

Jaqynda ótken Resey - Afrika sammiyti jalpy kórinisten erekshelenbeydi. Altyn saqinalary bar osy qúrmetti myrzalardyng bәri kenestik dәuirdegidey, Kremlige bir nәrse ýshin - tegin aqsha ýshin keldi. Keybir afrikalyq kóshbasshylar AQSh sayasatyna qarghys aitady. Al onyng birneshe milliard dollar qaryzy birden esepten shygharylady. Olar Baydenning qartayghan minez-qúlqy turaly sarkastikalyq týsinikteme beredi. Jәne odan artyq eshtene qajet emes, eshkim praktikalyq nәtiyje kýtpeydi.

Kenes zamanynda Afrika basshylarynan bastap, keybir salttyq qimyldar әli de qajet boldy. Mysaly, sosializm qúrylysyna «adamdyq kelbetpen» elikteu. Nemese Markstin, Engelistin, Leninning jәne sonymen birge Brejnevting trilogiyasyn jergilikti tilderge audaru. Al qazir búl talap etilmeydi. Kenes Odaghynda sosialistik iydeologiya boldy - aqsha alu mindetti boldy.

Biraq býginde Resey onsyz әreket etude. IYdeologiya AQSh pen Europanyng tabystaryna esepsiz ashu men qyzghanyshpen almastyryldy. Ókinishke oray, Resey ózining tarihynda bolghanday, kimning kim ekenin qúdaydyng qúnsyz adaldyghyn rastau ýshin óz azamattaryna joldar men balabaqshalar saludan bas tartugha dayyn. Jәne, әdettegidey, eshqanday praktikalyq nәtiyjesiz. Taza shyghyn!

Ukrainada 18 ay boyy «soghys» bolyp jatqanda, Resey birte-birte ekonomikalyq, mәdeny jәne sporttyq jaghynan alayaq elge ainaluda. Kóptegen reseylikter qazir jartylay úmytylghan «temir perde» degen sózdi esine aldy. Al keybireuleri KSRO azamattary biletin ómirge qayta oraludy boljaydy.

Biraq búl bolmaydy. Reseyding qazirgi memlekettik qúrylymy kenestik qúrylymnan óte erekshelenedi, eng aldymen KSRO-da oligarhiyalyq kapitalizm bolghan joq, bәri memleketke tiyesili boldy. Qazirgi Putindik Resey 1990-shi jyldardaghy Resey men KSRO-nyng gibriydi bolyp tabylady, onda eki dәuirding de eng jamany alynghan jәne shyn mәninde jaqsy eshtene joq.

Jana «temir perdedegi» tesikter birte-birte jabylady, sondyqtan reseylik turister kóptep Sochiyde, Anapada jәne basqa otandyq kurorttarda nemese reseylikterdi qabyldaugha dayyn shaghyn elderde demalugha mәjbýr. Mysaly: Kuba, Vietnam, Ýndistan jәne, mýmkin, Qytay, Egiypet jәne Týrkiya jәne búl óte qymbat bolady.

Qazirding ózinde kózge kórinip túrghan azyq-týlik pen halyq tútynatyn tauarlar baghasynyng kýrt ósui – bastamasy ghana. Adamdardyng ishetin eshtenesi joq, baspanagha tóleytin eshtenesi bolmaghan kezde, qylmystyng kóbengi sózsiz. Tipti polisiya memleketi de ony jene almaydy.

Sonymen qatar, Reseyde birtindep ýstemdik etetin Ortalyq Aziyadan kelgen migranttar mәselesi de bar. Densaulyq saqtau jýiesi nasharlaydy, medisinalyq qyzmetter az adamdar ýshin qoljetimdi bolady jәne ómir sýru úzaqtyghy qysqarady. Importty almastyru jәne sanksiyalar eski óndiris tehnologiyalaryn este saqtaugha jәne ekologiyalyq standarttardy ýnemdeuge mәjbýr etedi. Dәri-dәrmek siyaqty manyzdy tauarlardy qosa alghanda, súr jәne qara naryqtyng payda boluy sózsiz. Layyqty júmys tabu qiyn bolady jәne olar kóp tólemeydi.

Kóptegen reseylik qauipsizdik kýshteri men burokrattardy qospaghanda, sportshylardy әlemdik jarystardan oqshaulau sayasaty naghyz apat bolady. Óitkeni olardyng dayyndyq dengeyi sózsiz tómendeydi. KSRO-nyng ózinde barlyq shekteulerine qaramastan, sport memleket pen әlemning basqa elderi arasyndaghy sanauly, biraq berik baylanystardyng biri bolyp qala berdi. Al, shynyn aitu kerek, búl reseylik memlekettik ýgit-nasihatynyng manyzdy da quatty qúraly.

Resey ghylymyn óte qayghyly taghdyr kýtip túr. Áskery ónerkәsipke baghyttalghan salalardan basqa. Dәl osynday shema KSRO-da júmys istedi jәne búl elding gharyshtyq damuyndaghy osynday jetistikterge sebep boldy. Alayda, ol kezde odaq әlemning jartysyna juyghymen dos boldy, al qazir onyng sayasy seriktesteri arasynda tek Venesuela, Kuba jәne Soltýstik Koreya ghana qaldy. Olar, әriyne, ghylymgha kómektespeydi. Eng optimistik núsqa – Qytay, biraq onyng óz mýddesi bar.

Sonymen, ishki sayasy jәne moralidyq túrghydan alghanda, qazirgi Resey túrghyndarynyng kópshiligining mentaliyteti KSRO-dan is jýzinde erekshelenbeydi.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz