Preziydent Toqaevtyng Qytaygha saparynyng «bәrekeldisi» men «әttegen-ayy» qatar túrghan siyaqty.

«Bәrekeldisi» sol - kәsiby diplomat retinde preziydent Toqaev Jana Qazaqstannyng syrtqy sayasatyna janalyqtar engizip jatqanyn moyyndau kerek. Sonyng biri әri biregeyi – shet elderge jasalghan saparlar naqty kelisim-shattar men jobalarmen kómkerilude. Búryn jalpylama uaghdalastyqtar kóbirek bolsa, býginde ekijaqty qújattar derekti mәn men mazmúngha tola bastady.

Býl joly da solay bolghan syqyldy. Resmy aqparatqa sýiensek, qúny 16,4 milliard dollargha qúraytyn 30 kommersiyalyq qújatqa qol qoyylypty jәne de olar investisiya tartu, sauda-sattyq, óndiriske tehnologiya engizu, kredittik jeliler ashu sekildi manyzdy salalardy qamtidy eken.

«Áttegen-ayy» sol – osy qújattardyng naqty mәn-mazmúnynan kópshilik beyhabar. «Sudyng da súrauy bar», - deydi atam qazaq. Osy kelisimderge qanday sharttar negizinde qol qoyylyp jatyr? Jәne de ol jobalar tiyisti organdar men tәuelsiz sarapshylardyng qatysuymen talqylandy ma?

Áytpese, Nazarbaevtyng túsynda (2009 jyly) Qytaydan alghan 10 milliard dollar krediytimizding taghdyry ne boldy – ony da bilmeymiz. Ol da ertengi kýni memlekettik budjetimizge qosymsha jýk bolyp artylyp jatatyny belgili.

Mәselen, óz sózinde preziydent: «Jalpy investisiyalyq kólemi 21 milliard dollar qúraytyn 52 birlesken joba jýzege asuda», - dep mәlimdedi. Sol jobalardy nege resmy BAQ jýiesi halyqqa kórsetip, Qazaqstan ekonomikasyna tiygizip jatqan paydasy turaly jaghymdy aqparat taratpaydy?

Aytpaqshy, qol qoyylghan qújattardyng ishinde «memorandum» degen jenil-jelpi әri jauapkershiligi shamaly janr barshylyq. Óitkeni, memorandum degenimiz – belgili bir jobany birlese jýzege asyrugha niyet tanytu ghana. Onday qújattardyng kóp jaghdayda arty siyqkúiymshaqtalyp ketetini taghy bar.

«Bәrekeldisi» sol – ekijaqtyq sauda-sattyq, tauar men aqsha ainalysynyng kólemi tәp-tәuir-aq eken.

«Áttegen-ayy» sol – ol ainalys... bir jaqty! Yaghni, biz Qytaygha tek qana paydaly qazbalarymyzdy satamyz da, ol jaqtan... smartfondar, basqa da tehnikalyq jabdyqtar alady ekenbiz. Otyz jyl boyyna ekonomikamyzdy diyversifikasiyalay almay jatqan bizden ne qayyr?! Eski Qazaqstan sekildi Jana Qazaqstan da Qytaydyn, qala berdi, kýlli әlemning shiykizat shylauy bop qala bermek pe?

«Bәrekeldisi» sol – Úly Jibek joly zaman talaptaryna say sifrlanady eken. Sifrlyq degenimiz tek qana tehnologiyalyq, kommunikasiyalyq mýmkindikter emes, ol degeniniz, eng aldymen, jariyalylyq, ashyqtyq, yaghni, kez kelgen tauardyng kez kelgen týkpirge jetkiziluin onlayn baqylap otyrugha bolady degen sóz.

«Áttegen-ayy» sol – osydan biraz uaqyt búryn preziydentimizding auzynan shyqqan ótkir synnyng nәtiyjesin әli de kórip túrghan joqpyz. Esterinizge salayyn, ótken jyly Parlamentte preziydent Qytay keden organdarynyng mәlimetterimen bizding statistikanyng sәikessizdigi milliardtaghan dollardan asatynyn ashyq aitqan bolatyn. Óz basym sol synnan keyin bireuding jauapqa tartylghany jәne preziydent aitqan sәikessizdik joyylghany turaly birde-bir aqparat estimeppin.

«Bәrekeldisi» sol – búl joly Qytay basshysy Sy Szinipiyn: «Qytay Qazaqstannyng egemendigi men jer tútastyghyn qoldaytynyn» basa aitty. Búryn ol osy ústanymyn Astana tórinde túryp jariyalap edi. Sonysyna riza bolghanmyn. Álemning týkpir-týkpirinde órship, ainala men adamdardy jalmaghan órtke úlasyp jatqan memleketaralyq qaqtyghystar men soghystar (jalghyz Ukraina men Resey, Palestina men Izraili emes) beleng alyp túrghan kezde alpauyt kórshimizding osylaysha mәlimdeuin óz basym qazaq diplomatiyasynyng jenisi dep bilemin.

«Áttegen-ayy» sol – osynday kepildikti nelikten biz әlemning basqa yqpaldy ortalyqtary men derjavalarynan (Birikken Últtar úiymy, Euroodaq, AQSh) estimeymiz? Búl da bolsa, qazaq diplomatiyasynyng kemshiligi dep týsineyik.

«Bәrekeldisi» sol – búl joly preziydent Toqaev qazaqtar shoghyrlanghan Shynjan-Úighyr avtonomiyalyq audanynyng ortalyghy Ýrimji qalasyna arnayy bardy. Óz basym múny myqty diplomatiyalyq qadam dep sanaymyn.

«Áttegen-ayy» sol – resmy aqparatta osy aimaqta túryp jatqan qazaqtardyng «qayta tәrbiyeleu» lagerilerindegi mýshkil jaghdayy jayynda eshnәrse aitylmaghan.

Bir ghana ýmit bar: kәnigi diplomat retinde Toqaev búl ótkir mәseleni Sy Szinipinmen ekeuara әngimede qozghaghan bolar. Áytpese, biz, qazaq ta, qytay da ony týsine qoymas.

Sóz joq, Qytay – qúdayy kórshimiz. Osynau alpauytpen qatar ómir sýru, bәlkim, qazaqqa Jaratqan iyemning bergen bir syny bolar. Sóz joq, kórshimen tatu-tәtti, til tabysyp, qatar túru, reti kelse, sauda-sattyq jasap, tauar men qarjy almasu qajet-aq.

Biraq, ózinnen 70 ese ýlken halyqpen qarym-qatynas jasaudyng óz qaupi de bar ekenin úmytpayyq: bayqamay, qoltyghynyng astyna kirip ketuimiz de mýmkin. Býginde qaruly kýsh ekspansiyasynan góri qarjy-qarajat pen menshik ekspansiyasy anaghúrlym qauiptirek!

Osynyng bәrin Qytaygha qatysty basty sheshimderdi qabyldap jatqan basshylar týsinedi-au dep sengim keledi.

Ámirjan Qosan

Abai.kz