Qoghamnyng jetilui demokratiya dengeyine baylanysty ekeni belgili. Endeshe demokratiyany jetildirip, eldegi jaghdaydy jaqsartu kerek. Biraq búl onay sharua emes ekeni belgili. Sebebi, demokratiyany әrkim dúrys týsine bermeydi, onyng negizgi mәni terende jatyr. Shyn mәninde, demokratiya býkil bolmysty qamtyityn  óte keng maghynaly zandylyq. Abay múrasyna ýnile otyryp búghan kózimizdi jetkizuge bolady.

Demokratiya. Demokratiyanyng alghashqy mәni eski grek tilindegi «demos» (halyq) jәne «kratos» (biylik), yaghny «halyq biyligi» degen úghymnan tuyndaydy. Qoghamdy halyq biyleytin bolsa, onda tolyq ýilesimdilik  boluy kerek. Sebebi, halyq әlemning bir bóligi, al әlem bolmysy ýilesimdi. Álemning ýilesimdiligi turaly Abay otyz segizinshi sózinde bylay deydi: «Ghúmyr ózi – Haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq». Arab tilinen engen «Ghúmyr» jәne «Haqiqat» degen sózder qazaq qoghamyna din arqyly kelgendikten, olardyng maghynasy fәniylik «ómir», «aqiqat» emes, ruhany dengeydegi býkil «Bolmysty», «Alla taghalany» bildiredi. Sondyqtan, Abaydyng búl tereng maghynaly sózinen úghatynymyz ghúmyrdyng ózi (yaghny bolmys) Haqiqat (Alla) kórinisi eken. Alla ýilesimdilik negizi, endeshe ghúmyrdyng ózi Haqiqat bolghandyqtan, býkil ghúmyr ómiri ýilesimdi. Osylay ghúmyrdyng bir bóligi bolyp tabylatyn adamzat qoghamynda da ýilesimdilik boluy kerek ekenin bilemiz. Endeshe, halyq biylegen jerde býkil bolmystyq zandylyq, yaghny tolyq ýilesimdilik bolugha tiyisti. Osydan demokratiyanyng býkil әlemdi qamtityn zandylyq ekenin kóruge bolady. Demokratiya degenimiz bolmystyng ýilesimdilik zandylyghy. Qogham, sonymen birge, әrbir jan iyesi demokratiya prinsipterimen ómir sýrse, ýilesimdilik ornaydy.

Biraq, ómirde kerisinshe, ýilesimdilik búzylyp, qogham qúldyrau jolyna jii týsedi.

Ne sebepten qoghamda ýilesimdilik búzylady?

Búl súraqtyng jauabyn Abay múrasynan tolyq taba alamyz. Qoghamdaghy ýilesimdilik Abay kórsetken jan qúmary men tәn qúmarynyng sәikestigine baylanysty. Búl sәikestik adamnyng erkindigi men ol erkindikti bir jýiede ústaytyn tәrtipke baylanysty. Jan qúmary men tәn qúmary sәikes boluy ýshin erkindik pen tәrtip ýilesimdi boluy kerek. Biraq, qogham ómirinde erkindik pen tәrtip ýnemi ýilesimdi bola bermeydi. Onday jerde Ghúmyr, yaghny Haqiqat joq. Sondyqtan, Abay sózimen aitqanda, «Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq». Kәmәlat joq jerde kinәrat bolyp, ýilesimdilik búzylady. Osylay, adamnyng erki men qatang tәrtipting qaysysy basym boluyna baylanysty demokratiya ózining alghashqy mәninen aiyrylyp, qoghamda anarhiya, ne bolmasa totalitarlyq jýie ornaydy. Búlar demokratiyanyng qúldyrap, ózgergen týrleri. Osylay demokratiya ózining alghashqy beynesin ózgertip anarhiya, ne bolmasa totalitarlyq jýiege ainalady.

Demokratiya joly býkil bolmys ýilesimdiliginen shyghatyndyqtan, ol adamzat órkeniyetining eng tiyimdi joly bolyp tabylady. Biraq býgingi kýnderi búl úghymnyng keng maghynasy tarylyp, sayasy jýie, nemese memleket týri retinde tar shenberde qabyldanady. Tipti, demokratiyany tek qana  «erkindik» dep qabyldaytyndar da bar. Demokratiya -- býkil bolmysty qamtityn ýilesimdilik zandylyghy. Demokratiya býkil bolmys zandylyghy bolghandyqtan, ol jeke adamdardyng arasyndaghy qatynastan bastap, otbasy, týrli qogham úiymdary, memleketter arasyndaghy, tipti dinaralyq baylanystardy retteytin óte keng maghynany bildiredi. Búlardyng әrqaysysy jeke qarastyratyn óte keng taqyryp ekeni belgili.

Adamzat qoghamyn alatyn bolsaq, demokratiya Abay kórsetken jan qúmary men tәn qúmaryn ýilestiretin negizgi zandylyq. Biraq, jan men tәn ýilesimdigi boluy ýshin erkindik pen qatang tәrtipting sәikestigi kerek. Erkindik pen qatang tәrtip – qogham ómirin ýilesimge keltiretin eki bastau. Qústyng eki qanaty tәrizdi, búlardyng sәikestigi qogham ómirin birqalypty jәne tura jolgha salugha mýmkindik beredi. Qoghamnyng jetilui osy eki bastaudyng ózara ýilesimdiligine baylanysty.

Sonymen, demokratiya, yaghny órkeniyet dengeyi, tәn qúmary men jan qúmaryn ýilestiretin erkindik pen tәrtip ýilesimdiligine baylanysty. Erkindik pen tәrtip – demokratiyanyng eki qanaty tәrizdi.

Biraq búl ekeuin teng ústap, ýnemi jetilu jolynda bolu onay sharua emes ekenin ómirden bilemiz.

Onyng sebebi nede? Sebebi, Abay kórsetkendey, materialdyq ómirding túraqsyz, ýnemi ózgerip otyruynda. Naghyz demokratiya erkindik pen qatang tәrtipting arasyndaghy nýkte deytin bolsaq, osy nýktening qay jaqqa auytquyna baylanysty qogham ómiri ózgerip otyrady. Eger nýkte teng ortada jatsa, onday demokratiya ózining shynyna jetip, qogham órkeniyetting sara jolynda. Búl naghyz demokratiya, qogham ómirining eng tiyimdi shaghy. Biraq uaqyt yqpalymen búl tiyanaqsyz iymek jolda nýktening orny bir orynda túrmay, birde olay, birde búlay bolyp, qúbylyp ketedi. Ómirding osynday qúbylmaly, tiyanaqsyz ekeni turaly Abay bylay deydi «IYmek jolda tyyanaq, tegistik joq, Qúlap ketpe, tura shyq, kózine baq». Eger nýkte erkindik jaghyna auytqysa, onda qoghamda tәrtip әlsirep, anarhiya kýsh alyp ketedi. Osylay erkindik basym bolyp, demokratiya anarhiyagha ainalady. Al nýkte qatang tәrtip jaghyna auytqyghanda, tәrtip erikti túnshyqtyryp, qogham totalitarlyq beyne alyp, demokratiya totalitarizmge ainalady. Osylay, qoghamnyng qanday týri bolsa da, demokratiya dengeyin bildiretin osy nýktening ornyna baylanysty baghalaugha bolady. Erkindik pen qatang tәrtipting teng ortasy auytqysa – demokratiya әlsiz, ne bolmasa mýlde joq. Qogham qúldyrau jolyna týsedi. Haqtyng Ózi jasaghan búl túraqsyz joldy dinde aitylatyn qyl kópirmen salystyrugha bolady. Osy ómirding iymek jolynan aman ótken adam kelesi ómirding qyl kópirinen de onay óte alady.  Demokratiyanyng mólsheri qogham ómirining kórinisi bolyp tabylady. Demokratiya dengeyi – qogham ainasy.

Sonymen, órkeniyetting tiyimdi joly – demokratiyalyq jol. Biraq, demokratiyalyq el bolu ýshin әueli onyng negizi bolyp tabylatyn erkindik pen tәrtipting ne ekenin, ózara baylanysy men olardyng demokratiyagha qalay әser etetinin biluimiz kerek.

Erkindik pen tәrtip. Erkindik degenimiz adam erkining oryndalu mýmkindigi. Mýmkindik bolmasa erkindik te joq, oghan jol jabyq. Adamnyng erki túnshyghyp, tek qana oryndalmaytyn arman ghana bolyp qalady. Erik adamgha әuelden berilgen jan qasiyeti bolyp tabylady. Sol sebepten de erkindik adamnyng tabighy qasiyeti. Adam ýshin ol eng qymbat, әri jogharghy arman bolyp tabylady. Naghyz demokratiyalyq elderde onday mýmkindik bar. Sondyqtan, onday elde әrbir qogham mýshesi qatang tәrtip saqtay otyryp, ózining qalauyn qanaghattandyra alady. Ol barlyq is-әreketinde erkin jәne baqytty sezinedi.

Erkindik pen qatang tәrtipting syrtqy kórinisi men ishki mәni bar.

Qoghamdaghy erkindikting ishki mәni ruhany erkindikpen tyghyz baylanysty. Sol sebepten adam qúqyghyn qorghaytyn halyqaralyq qújattarda ruhany erkindikke (oryssha – svoboda sovesti) ýlken oryn berilgen. Búl qújat adam erkindigining negizin qúraydy. Sebebi, barlyq erkindikterding negizi ruhany erkindikte jatyr, barlyq erkindikter soghan negizdelgen. Adam balasynyng din týrleri, ómir sýru ortasy, otbasyn qúruda, taghy sol siyaqty basqa da barlyq ómir qúbylystarynda eshbir zorlausyz tolyq erikti boluy kerek.  Qogham ómirin býkil bolmyspen ýilesimge keltiretin shart – erkindik. Erkindik bolmaghan jerde ýilesimdilik te joq. Zorlyqpen baqytty ómir ornatu mýmkin emes. Zorlyq bar jerde kinәrәtting boluy tabighy qúbylys.

Biraq, erkindikpen birge, tәrtip te kerek. Tәrtip degenimiz – әrkimning óz erkimen jasaghan әreketi ýshin jauapkershilik. Basqasha aitqanda, adam ne ekse, sony oruy kerek. Tәrtip erkindikti shekten shygharmaytyn, belgili bir ólsheuding ayasynda ústaytyn qúral, әdis. Ol ólsheuden shyqqan adam tabighat zany boyynsha óz jazasyn aluy tiyisti. Búl zandylyqty Abay qyryq ýshinshi sózinde bylay dep beredi «búl nәrselerding bәrining de ólsheui bar. Ólsheuinen asyrsa, boghy shyghady». Árnening ólsheuin bilgen adam әr iste de erkin qimyldaydy. Naghyz erkindik degen osy. Demokratiyalyq elde ýilesimdilikke zor kónil bólinip, qatang saqtalatyndyqtan, erkindik pen qatang tәrtip sәikestikte.

Al tәrtip bolmaghan jerde senim әlsirep, naghyz erkindik te әlsireydi. Tәrtipsiz erkindik anarhiyagha ainalady. Erkindiksiz tәrtip  totalitarizmge ainalady.

Endi qoghamnyng osy týrlerine, jәne olardyng payda bolu sebepterine  Abay ilimi ayasynda jeke toqtalyp kórelik.

Totalitarizm – qoghamda qatang tәrtipti ornatudyng bir әdisi. Biraq, búl әdistin, yaghny qatang tәrtip ornatudyng óz shegi bar.  Totalitarizm ornaghan memlekette qogham ómirining barlyq salasy biylikting baqylauynda bolyp, adam bostandyghy men konstitusiyalyq qúqyqtary ayaqqa basylady. Búl әdiste negizgi qozghaushy kýsh – qorqynysh. Qorqynysh arqyly tez arada qoghamdy bir jýiege keltiruge bolady. Óte tiyimdi jol. Biraq óte ýlken kemshiligi bar: qorqynysh bar jerde erik shektelip, jan túnshyghady. Qorqynysh jandy bylghaytyn negizgi kýsh.

Qatang tәrtip әdilet ýshin qoldanylghanda – órkendeu joly, al әdiletsizdik ýshin qoldanylghanda – qúldyrau joly. Nәtiyjesi qoldanu maqsatyna baylanysty. Totalitarlyq jýiede qatang tәrtipti saqtau ýshin oppozisiya men erkin oy ókilderi sayasy qughyn-sýrginge úshyraydy. Oy bostandyghy shektelip, jan kýizeliste bolady. Jan qúmary túnshyqqan son, adam ruhany suattan aiyrylyp, qogham ózining belgili bir dengeyinen asa almaydy. Búl aqiqatty elimizding ótken kommunistik qogham dәuirinen jaqsy bilemiz. Ol kezde qatang jýiening ayasynda bolghandyqtan, adam bostandyghy shektelip, erkindikke jol berilmedi. Múnday qoghamda tәrbiyelengen adam sana-sezim óspey, ar-namys, ózindik qayrat-jiger jetilmey, jýiening bir tetigine ainalady. Erkinen airylghan adamdardy basqaru onay – olar aitqangha senip, aidaugha onay kónedi. Kommunister biyligining úzaq sozyluy da osynyng bir kórinisi edi. Tipti, Kenes Odaghy ydyrap, egemendik alghan song da kóp elder sol bodandyq sanadan aryla almay, taghdyrdyng ózderine bergen syilyghyn týsinbey keledi. Qúldyq psihologiyadan aryla almay jýr. Sol sebepten, kommunistik dәuirden ótken adamdar әli de bolsa erkindikti tolyq paydalana almaydy. Kenes Odaghy ydyraghan song egemendik alghan elderding jetile almay, tipti, kerisinshe qúldyrau jolyna týsui osyny aighaghy bolsa kerek. Býgingi kýnderi olardyng barlyghy derlik demokratiyasy әlsiz, totalitarlyq memleketke ainalyp otyr.

Álemde jeke adamdar, ne bolmasa belgili bir partiya basqarghan totalitarlyq jýieler bar. Olar adamzat órkeniyetine ýlken ziyan keltiredi. Mysal ýshin Soltýstik Koreya, ne bolmasa Týrkmenstandy alugha bolady. Múnday elderde avtokrattyq jýie ornap, jeke basqa tabynu kýsh alyp, el basshysy tirangha ainalady. Basshylar ózderinin, ne bolmasa otbasynyng biyligin ornatyp, elde totalitarlyq tәrtip ornatady. Olar manyna ózderin qoldap, qolshoqpary bolugha dayyn adamdardy jinap, mansabyn qorghaudy oilaydy. Osylay el basshysy men onyng qolshoqparlary tek qana ózderin qoldaytyn adamdardy jinap, ózderine qauipsizdik ornatyp, eldi ayausyz qanaugha jol ashady. Ózining mingen sýiikti atyn Insitatany senator etip taghayyndaghan Rimning imperatory Kaligula búghan jaqsy mysal.

Múnday jaghdayda biylik ghalymdardy, óner qayratkerlerin, aqyn-jazushylardy, sayasatkerlerdi ózine qaratyp, býkil qogham jýielerin ózining qúralyna ainaldyrady. Din ózining negizgi mindetinen airylyp, moralidyq-etikalyq shenberden shygha almay qalady. Eger elbasy ózining mindetin atqaryp, el ýshin qyzmet kórsetse, onyng búl әreketi erlik retinde qabyldanyp, joghary qolpashtanady. Qoghamdy ózine tolyq baghyndyryp, biylik shynyna jetken múnday adamdar jeke bas qamy ýshin adamgershilik qasiyetterden júrday bolady. Olar kóp uәde beredi, biraq oryndamaydy, ne bolmasa orynday almaydy. Lauazymy ýlken adamdar ýshin uәdeni oryndau ómirden de qymbat. Sebebi ýilesimdilikti saqtau jolynda uәdening manyzy zor – ol oryndalmaghan jerde ómirding mәni ketip, tirshilik ýilesimdiligin joyady. Múnday el ruhany qúldyrau jolyna týsip, bәsekege qabilettiligi bolmay, azyp-tozyp ketedi. Elbasy qanday bolsa – el de sonday. Sebebi kópshilikting sanasy tómengi, tәn dengeyinen aspaydy. Abay aitqanday, jamandy zamana biylep, olardyng ómiri zamangha baylanysty bolady.

Bolmystyng tartylu zandylyghy boyynsha osylay qoghamda týrli jaghdaylar ornaydy. Dóreki kýshpen, adamnyng qalau-niyetin eskermey, әdiletti ayaqqa basyp tapqan jetistik – ol uaqytsha ghana. Onyng arty qasiretke ainalady. Múnday elde adamdar ruhany jәne zattyq tyghyryqqa jolyghyp, ar-namys, qayrat-jigerden airylyp, qoy minezdi bolyp ketedi. Oiyn-sauyq kóbeyip, ysyrapqa jol beriledi. Osylay ysyrapshylyq kýsh alyp, Abaydyng eskertken «Ósek, ótirik, maqtanshaq, Erinshek, beker mal shashpaq – Bes dúshpanyn, bilseniz»  degen ghibratty sózin úmytyp, búl dúshpandargha jol beriledi. Nәtiyjesinde qoghamda әdilettilik ayaqqa basylyp, korrupsiya, jemqorlyqqa jol ashylyp, býkil el qúldyrau jolyna týsedi.

Erkinen aiyrylyp, namys-jigerden júrday bolyp, jýnjip,  aidaghangha kóngish qoy tәrizdi adamdar turaly Abay «Zamangha jaman kýilemek, Zamana ony iylemek» deydi. Bir sózben aitqanda, tobyrgha ainalady. Tobyr kýshpen basqarylady. Soltýstik jәne Ontýstik Koreyanyng ekeuinde de bolghan bir adam «Totalitarlyq Soltýstik Koreyada kóshede polisiyadan ayaq alyp jýre almaysyn, al demokratiyalyq Ontýstik Koreyada poliyseydi izdep taba almaysyn» dep tang qalady. Demokratiya ornaghan elde qúqyq saqtaytyn organdar әdiletke qyzmet etedi. Múnday elderde qúqyqty saqtau ýshin kýshting qajeti joq.

Naghyz demokratiya – elding әlemdik órkeniyet kóshinen qalmay, ózine tiyesili dúrys oryn alu kepili. Biraq demokratiyanyng bir qanaty bolyp tabylatyn erkindikten basqa, onyng ekinshi qanaty bolyp tabylatyn tәrtip te kerek. Qatang tәrtipsiz erkindik anarhiya tudyrady.

Anarhiya degenimiz adamdardy esh nәrsege mәjbýrlemeu, qarym-qatynastyng erkindigine negizdelgen, basqarusyz shynayy qoghamdyq tәrtip ornatu. Biraq, ókinishke qaray, múnday týsinik adamnyng tәn qúmaryn eskermeydi. Tәn qúmaryn tejeu ýshin tәrtip kerek. Sebebi, jan qúmary men tәn qúmaryn dúrys týsinip, olardy ýilesimge keltirmese, tәn qúmary ýnemi jenip otyrady. Tәn qúmaryn jenu ýshin tәrtip kerek. Tәn qúmaryn tejeytin tәrtip bolmaghan jaghdayda jauapkershilik әlsirep, adamdy nәpsi jenip ketedi. Osylay jan qúmary jenilip, adam ruhany kýizeliske úshyrap, qúldyrau jolyna týsedi. Tәrtipti úmytyp, sheksiz erkindikpen baqytty ómirge jetemin degen adam osylay jan kýizelisine jolyghyp, ómirding quanyshy emes, kerisinshe, qayghysyna úshyraydy. Qatang tәrtip bolmasa, anarhiya jýiesi iske aspaytyn utopiyagha ainalady.

Sonymen, anarhiyanyng payda bolu sebebi nede? Onyng sebebi: qatang tәrtipting bolmauynan erkindikting mólsherinen asyp ketuinen. Anarhiya kórinisterin, onyng zardabyn 1917 jylghy Kenes Odaghy qúryluynyng alghashqy kezeninen de kóre alamyz. Revolusiyadan keyin búrynghy jýie joyylyp, erikti tejeytin kýsh bolmay, erkindik anarhiyagha ainaldy. Árkim qolynan kelgenshe ózining tirshiligin jaqsartugha úmtylghandyqtan, qylmys kóbeyip, qogham ómiri haosqa úshyrady. Búghan qarsy qatang tәrtip kerek boldy. Memleketting taghdyryn sheshetin sol bir kezde kommunizm iydeyasymen qarulanghan kommunister qatang tәrtip jasap, elde bir jýie ornata bildi. Taghy bir jaqsy mysal, Kenes Odaghy ydyraghan song Qazaqstanda bolghan beybereket pen haos. Elde óndiris oryndary talan-tarajgha týsip, kolhoz-sovhozdar tez ydyrap, memleketting mal-mýlki әrkimning qolynda ketti. Otyz jyl ótse de, halqymyz onyng zardabynan әli de qútyla almay otyr. Qatang tәrtip bolmay, erkindikti mólsherinen asyrudyng osynday zardaby bolady. Adamzat tarihynan osylardyng barlyghy tabighy zandylyqtar ekenin kórsetedi.

Dosym Omarov, abaytanushy, teolog-ghalym

Abai.kz