قوعامنىڭ جەتىلۋى دەموكراتيا دەڭگەيىنە بايلانىستى ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە دەموكراتيانى جەتىلدىرىپ، ەلدەگى جاعدايدى جاقسارتۋ كەرەك. بىراق بۇل وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى، دەموكراتيانى اركىم دۇرىس تۇسىنە بەرمەيدى، ونىڭ نەگىزگى ءمانى تەرەڭدە جاتىر. شىن مانىندە، دەموكراتيا بۇكىل بولمىستى قامتىيتىن  وتە كەڭ ماعىنالى زاڭدىلىق. اباي مۇراسىنا ۇڭىلە وتىرىپ بۇعان كوزىمىزدى جەتكىزۋگە بولادى.

دەموكراتيا. دەموكراتيانىڭ العاشقى ءمانى ەسكى گرەك تىلىندەگى «دەموس» (حالىق) جانە «كراتوس» (بيلىك), ياعني «حالىق بيلىگى» دەگەن ۇعىمنان تۋىندايدى. قوعامدى حالىق بيلەيتىن بولسا، وندا تولىق ۇيلەسىمدىلىك  بولۋى كەرەك. سەبەبى، حالىق الەمنىڭ ءبىر بولىگى، ال الەم بولمىسى ۇيلەسىمدى. الەمنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى تۋرالى اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە بىلاي دەيدى: «عۇمىر ءوزى – حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق». اراب تىلىنەن ەنگەن «عۇمىر» جانە «حاقيقات» دەگەن سوزدەر قازاق قوعامىنا ءدىن ارقىلى كەلگەندىكتەن، ولاردىڭ ماعىناسى فانيلىك «ءومىر»، «اقيقات» ەمەس، رۋحاني دەڭگەيدەگى بۇكىل «بولمىستى»، «اللا تاعالانى» بىلدىرەدى. سوندىقتان، ابايدىڭ بۇل تەرەڭ ماعىنالى سوزىنەن ۇعاتىنىمىز عۇمىردىڭ ءوزى (ياعني بولمىس) حاقيقات (اللا) كورىنىسى ەكەن. اللا ۇيلەسىمدىلىك نەگىزى، ەندەشە عۇمىردىڭ ءوزى حاقيقات بولعاندىقتان، بۇكىل عۇمىر ءومىرى ۇيلەسىمدى. وسىلاي عۇمىردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن ادامزات قوعامىندا دا ۇيلەسىمدىلىك بولۋى كەرەك ەكەنىن بىلەمىز. ەندەشە، حالىق بيلەگەن جەردە بۇكىل بولمىستىق زاڭدىلىق، ياعني تولىق ۇيلەسىمدىلىك بولۋعا ءتيىستى. وسىدان دەموكراتيانىڭ بۇكىل الەمدى قامتيتىن زاڭدىلىق ەكەنىن كورۋگە بولادى. دەموكراتيا دەگەنىمىز بولمىستىڭ ۇيلەسىمدىلىك زاڭدىلىعى. قوعام، سونىمەن بىرگە، ءاربىر جان يەسى دەموكراتيا پرينتسيپتەرىمەن ءومىر سۇرسە، ۇيلەسىمدىلىك ورنايدى.

بىراق، ومىردە كەرىسىنشە، ۇيلەسىمدىلىك بۇزىلىپ، قوعام قۇلدىراۋ جولىنا ءجيى تۇسەدى.

نە سەبەپتەن قوعامدا ۇيلەسىمدىلىك بۇزىلادى؟

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اباي مۇراسىنان تولىق تابا الامىز. قوعامداعى ۇيلەسىمدىلىك اباي كورسەتكەن جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ سايكەستىگىنە بايلانىستى. بۇل سايكەستىك ادامنىڭ ەركىندىگى مەن ول ەركىندىكتى ءبىر جۇيەدە ۇستايتىن تارتىپكە بايلانىستى. جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارى سايكەس بولۋى ءۇشىن ەركىندىك پەن ءتارتىپ ۇيلەسىمدى بولۋى كەرەك. بىراق، قوعام ومىرىندە ەركىندىك پەن ءتارتىپ ۇنەمى ۇيلەسىمدى بولا بەرمەيدى. ونداي جەردە عۇمىر، ياعني حاقيقات جوق. سوندىقتان، اباي سوزىمەن ايتقاندا، «قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق». كامالات جوق جەردە كىنارات بولىپ، ۇيلەسىمدىلىك بۇزىلادى. وسىلاي، ادامنىڭ ەركى مەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ قايسىسى باسىم بولۋىنا بايلانىستى دەموكراتيا ءوزىنىڭ العاشقى مانىنەن ايىرىلىپ، قوعامدا انارحيا، نە بولماسا توتاليتارلىق جۇيە ورنايدى. بۇلار دەموكراتيانىڭ قۇلدىراپ، وزگەرگەن تۇرلەرى. وسىلاي دەموكراتيا ءوزىنىڭ العاشقى بەينەسىن وزگەرتىپ انارحيا، نە بولماسا توتاليتارلىق جۇيەگە اينالادى.

دەموكراتيا جولى بۇكىل بولمىس ۇيلەسىمدىلىگىنەن شىعاتىندىقتان، ول ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولىپ تابىلادى. بىراق بۇگىنگى كۇندەرى بۇل ۇعىمنىڭ كەڭ ماعىناسى تارىلىپ، ساياسي جۇيە، نەمەسە مەملەكەت ءتۇرى رەتىندە تار شەڭبەردە قابىلدانادى. ءتىپتى، دەموكراتيانى تەك قانا  «ەركىندىك» دەپ قابىلدايتىندار دا بار. دەموكراتيا -- بۇكىل بولمىستى قامتيتىن ۇيلەسىمدىلىك زاڭدىلىعى. دەموكراتيا بۇكىل بولمىس زاڭدىلىعى بولعاندىقتان، ول جەكە ادامداردىڭ اراسىنداعى قاتىناستان باستاپ، وتباسى، ءتۇرلى قوعام ۇيىمدارى، مەملەكەتتەر اراسىنداعى، ءتىپتى دىنارالىق بايلانىستاردى رەتتەيتىن وتە كەڭ ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇلاردىڭ ارقايسىسى جەكە قاراستىراتىن وتە كەڭ تاقىرىپ ەكەنى بەلگىلى.

ادامزات قوعامىن الاتىن بولساق، دەموكراتيا اباي كورسەتكەن جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىن ۇيلەستىرەتىن نەگىزگى زاڭدىلىق. بىراق، جان مەن ءتان ۇيلەسىمدىگى بولۋى ءۇشىن ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ سايكەستىگى كەرەك. ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ – قوعام ءومىرىن ۇيلەسىمگە كەلتىرەتىن ەكى باستاۋ. قۇستىڭ ەكى قاناتى ءتارىزدى، بۇلاردىڭ سايكەستىگى قوعام ءومىرىن بىرقالىپتى جانە تۋرا جولعا سالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قوعامنىڭ جەتىلۋى وسى ەكى باستاۋدىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى.

سونىمەن، دەموكراتيا، ياعني وركەنيەت دەڭگەيى، ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىن ۇيلەستىرەتىن ەركىندىك پەن ءتارتىپ ۇيلەسىمدىلىگىنە بايلانىستى. ەركىندىك پەن ءتارتىپ – دەموكراتيانىڭ ەكى قاناتى ءتارىزدى.

بىراق بۇل ەكەۋىن تەڭ ۇستاپ، ۇنەمى جەتىلۋ جولىندا بولۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن ومىردەن بىلەمىز.

ونىڭ سەبەبى نەدە؟ سەبەبى، اباي كورسەتكەندەي، ماتەريالدىق ءومىردىڭ تۇراقسىز، ۇنەمى وزگەرىپ وتىرۋىندا. ناعىز دەموكراتيا ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ اراسىنداعى نۇكتە دەيتىن بولساق، وسى نۇكتەنىڭ قاي جاققا اۋىتقۋىنا بايلانىستى قوعام ءومىرى وزگەرىپ وتىرادى. ەگەر نۇكتە تەڭ ورتادا جاتسا، ونداي دەموكراتيا ءوزىنىڭ شىڭىنا جەتىپ، قوعام وركەنيەتتىڭ سارا جولىندا. بۇل ناعىز دەموكراتيا، قوعام ءومىرىنىڭ ەڭ ءتيىمدى شاعى. بىراق ۋاقىت ىقپالىمەن بۇل تياناقسىز يمەك جولدا نۇكتەنىڭ ورنى ءبىر ورىندا تۇرماي، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي بولىپ، قۇبىلىپ كەتەدى. ءومىردىڭ وسىنداي قۇبىلمالى، تياناقسىز ەكەنى تۋرالى اباي بىلاي دەيدى «يمەك جولدا تىياناق، تەگىستىك جوق، قۇلاپ كەتپە، تۋرا شىق، كوزىڭە باق». ەگەر نۇكتە ەركىندىك جاعىنا اۋىتقىسا، وندا قوعامدا ءتارتىپ السىرەپ، انارحيا كۇش الىپ كەتەدى. وسىلاي ەركىندىك باسىم بولىپ، دەموكراتيا انارحياعا اينالادى. ال نۇكتە قاتاڭ ءتارتىپ جاعىنا اۋىتقىعاندا، ءتارتىپ ەرىكتى تۇنشىقتىرىپ، قوعام توتاليتارلىق بەينە الىپ، دەموكراتيا توتاليتاريزمگە اينالادى. وسىلاي، قوعامنىڭ قانداي ءتۇرى بولسا دا، دەموكراتيا دەڭگەيىن بىلدىرەتىن وسى نۇكتەنىڭ ورنىنا بايلانىستى باعالاۋعا بولادى. ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ تەڭ ورتاسى اۋىتقىسا – دەموكراتيا ءالسىز، نە بولماسا مۇلدە جوق. قوعام قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. حاقتىڭ ءوزى جاساعان بۇل تۇراقسىز جولدى دىندە ايتىلاتىن قىل كوپىرمەن سالىستىرۋعا بولادى. وسى ءومىردىڭ يمەك جولىنان امان وتكەن ادام كەلەسى ءومىردىڭ قىل كوپىرىنەن دە وڭاي وتە الادى.  دەموكراتيانىڭ مولشەرى قوعام ءومىرىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. دەموكراتيا دەڭگەيى – قوعام ايناسى.

سونىمەن، وركەنيەتتىڭ ءتيىمدى جولى – دەموكراتيالىق جول. بىراق، دەموكراتيالىق ەل بولۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ نە ەكەنىن، ءوزارا بايلانىسى مەن ولاردىڭ دەموكراتياعا قالاي اسەر ەتەتىنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.

ەركىندىك پەن ءتارتىپ. ەركىندىك دەگەنىمىز ادام ەركىنىڭ ورىندالۋ مۇمكىندىگى. مۇمكىندىك بولماسا ەركىندىك تە جوق، وعان جول جابىق. ادامنىڭ ەركى تۇنشىعىپ، تەك قانا ورىندالمايتىن ارمان عانا بولىپ قالادى. ەرىك ادامعا اۋەلدەن بەرىلگەن جان قاسيەتى بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتەن دە ەركىندىك ادامنىڭ تابيعي قاسيەتى. ادام ءۇشىن ول ەڭ قىمبات، ءارى جوعارعى ارمان بولىپ تابىلادى. ناعىز دەموكراتيالىق ەلدەردە ونداي مۇمكىندىك بار. سوندىقتان، ونداي ەلدە ءاربىر قوعام مۇشەسى قاتاڭ ءتارتىپ ساقتاي وتىرىپ، ءوزىنىڭ قالاۋىن قاناعاتتاندىرا الادى. ول بارلىق ءىس-ارەكەتىندە ەركىن جانە باقىتتى سەزىنەدى.

ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ سىرتقى كورىنىسى مەن ىشكى ءمانى بار.

قوعامداعى ەركىندىكتىڭ ىشكى ءمانى رۋحاني ەركىندىكپەن تىعىز بايلانىستى. سول سەبەپتەن ادام قۇقىعىن قورعايتىن حالىقارالىق قۇجاتتاردا رۋحاني ەركىندىككە (ورىسشا – سۆوبودا سوۆەستي) ۇلكەن ورىن بەرىلگەن. بۇل قۇجات ادام ەركىندىگىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. سەبەبى، بارلىق ەركىندىكتەردىڭ نەگىزى رۋحاني ەركىندىكتە جاتىر، بارلىق ەركىندىكتەر سوعان نەگىزدەلگەن. ادام بالاسىنىڭ ءدىن تۇرلەرى، ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى، وتباسىن قۇرۋدا، تاعى سول سياقتى باسقا دا بارلىق ءومىر قۇبىلىستارىندا ەشبىر زورلاۋسىز تولىق ەرىكتى بولۋى كەرەك.  قوعام ءومىرىن بۇكىل بولمىسپەن ۇيلەسىمگە كەلتىرەتىن شارت – ەركىندىك. ەركىندىك بولماعان جەردە ۇيلەسىمدىلىك تە جوق. زورلىقپەن باقىتتى ءومىر ورناتۋ مۇمكىن ەمەس. زورلىق بار جەردە كىناراتتىڭ بولۋى تابيعي قۇبىلىس.

بىراق، ەركىندىكپەن بىرگە، ءتارتىپ تە كەرەك. ءتارتىپ دەگەنىمىز – اركىمنىڭ ءوز ەركىمەن جاساعان ارەكەتى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك. باسقاشا ايتقاندا، ادام نە ەكسە، سونى ورۋى كەرەك. ءتارتىپ ەركىندىكتى شەكتەن شىعارمايتىن، بەلگىلى ءبىر ولشەۋدىڭ اياسىندا ۇستايتىن قۇرال، ءادىس. ول ولشەۋدەن شىققان ادام تابيعات زاڭى بويىنشا ءوز جازاسىن الۋى ءتيىستى. بۇل زاڭدىلىقتى اباي قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە بىلاي دەپ بەرەدى «بۇل نارسەلەردىڭ ءبارىنىڭ دە ولشەۋى بار. ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى». ارنەنىڭ ولشەۋىن بىلگەن ادام ءار ىستە دە ەركىن قيمىلدايدى. ناعىز ەركىندىك دەگەن وسى. دەموكراتيالىق ەلدە ۇيلەسىمدىلىككە زور كوڭىل ءبولىنىپ، قاتاڭ ساقتالاتىندىقتان، ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ سايكەستىكتە.

ال ءتارتىپ بولماعان جەردە سەنىم السىرەپ، ناعىز ەركىندىك تە السىرەيدى. ءتارتىپسىز ەركىندىك انارحياعا اينالادى. ەركىندىكسىز ءتارتىپ  توتاليتاريزمگە اينالادى.

ەندى قوعامنىڭ وسى تۇرلەرىنە، جانە ولاردىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرىنە  اباي ءىلىمى اياسىندا جەكە توقتالىپ كورەلىك.

توتاليتاريزم – قوعامدا قاتاڭ ءتارتىپتى ورناتۋدىڭ ءبىر ءادىسى. بىراق، بۇل ءادىستىڭ، ياعني قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋدىڭ ءوز شەگى بار.  توتاليتاريزم ورناعان مەملەكەتتە قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسى بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، ادام بوستاندىعى مەن كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى اياققا باسىلادى. بۇل ادىستە نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش – قورقىنىش. قورقىنىش ارقىلى تەز ارادا قوعامدى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋگە بولادى. وتە ءتيىمدى جول. بىراق وتە ۇلكەن كەمشىلىگى بار: قورقىنىش بار جەردە ەرىك شەكتەلىپ، جان تۇنشىعادى. قورقىنىش جاندى بىلعايتىن نەگىزگى كۇش.

قاتاڭ ءتارتىپ ادىلەت ءۇشىن قولدانىلعاندا – وركەندەۋ جولى، ال ادىلەتسىزدىك ءۇشىن قولدانىلعاندا – قۇلدىراۋ جولى. ناتيجەسى قولدانۋ ماقساتىنا بايلانىستى. توتاليتارلىق جۇيەدە قاتاڭ ءتارتىپتى ساقتاۋ ءۇشىن وپپوزيتسيا مەن ەركىن وي وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى. وي بوستاندىعى شەكتەلىپ، جان كۇيزەلىستە بولادى. جان قۇمارى تۇنشىققان سوڭ، ادام رۋحاني سۋاتتان ايىرىلىپ، قوعام ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيىنەن اسا المايدى. بۇل اقيقاتتى ەلىمىزدىڭ وتكەن كوممۋنيستىك قوعام داۋىرىنەن جاقسى بىلەمىز. ول كەزدە قاتاڭ جۇيەنىڭ اياسىندا بولعاندىقتان، ادام بوستاندىعى شەكتەلىپ، ەركىندىككە جول بەرىلمەدى. مۇنداي قوعامدا تاربيەلەنگەن ادام سانا-سەزىم وسپەي، ار-نامىس، وزىندىك قايرات-جىگەر جەتىلمەي، جۇيەنىڭ ءبىر تەتىگىنە اينالادى. ەركىنەن ايرىلعان ادامداردى باسقارۋ وڭاي – ولار ايتقانعا سەنىپ، ايداۋعا وڭاي كونەدى. كوممۋنيستەر بيلىگىنىڭ ۇزاق سوزىلۋى دا وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى. ءتىپتى، كەڭەس وداعى ىدىراپ، ەگەمەندىك العان سوڭ دا كوپ ەلدەر سول بوداندىق سانادان ارىلا الماي، تاعدىردىڭ وزدەرىنە بەرگەن سىيلىعىن تۇسىنبەي كەلەدى. قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماي ءجۇر. سول سەبەپتەن، كوممۋنيستىك داۋىردەن وتكەن ادامدار ءالى دە بولسا ەركىندىكتى تولىق پايدالانا المايدى. كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ ەگەمەندىك العان ەلدەردىڭ جەتىلە الماي، ءتىپتى، كەرىسىنشە قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسۋى وسىنى ايعاعى بولسا كەرەك. بۇگىنگى كۇندەرى ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك دەموكراتياسى ءالسىز، توتاليتارلىق مەملەكەتكە اينالىپ وتىر.

الەمدە جەكە ادامدار، نە بولماسا بەلگىلى ءبىر پارتيا باسقارعان توتاليتارلىق جۇيەلەر بار. ولار ادامزات وركەنيەتىنە ۇلكەن زيان كەلتىرەدى. مىسال ءۇشىن سولتۇستىك كورەيا، نە بولماسا تۇركمەنستاندى الۋعا بولادى. مۇنداي ەلدەردە اۆتوكراتتىق جۇيە ورناپ، جەكە باسقا تابىنۋ كۇش الىپ، ەل باسشىسى تيرانعا اينالادى. باسشىلار وزدەرىنىڭ، نە بولماسا وتباسىنىڭ بيلىگىن ورناتىپ، ەلدە توتاليتارلىق ءتارتىپ ورناتادى. ولار ماڭىنا وزدەرىن قولداپ، قولشوقپارى بولۋعا دايىن ادامداردى جيناپ، مانسابىن قورعاۋدى ويلايدى. وسىلاي ەل باسشىسى مەن ونىڭ قولشوقپارلارى تەك قانا وزدەرىن قولدايتىن ادامداردى جيناپ، وزدەرىنە قاۋىپسىزدىك ورناتىپ، ەلدى اياۋسىز قاناۋعا جول اشادى. ءوزىنىڭ مىنگەن سۇيىكتى اتىن ينتسيتاتانى سەناتور ەتىپ تاعايىنداعان ءريمنىڭ يمپەراتورى كاليگۋلا بۇعان جاقسى مىسال.

مۇنداي جاعدايدا بيلىك عالىمداردى، ونەر قايراتكەرلەرىن، اقىن-جازۋشىلاردى، ساياساتكەرلەردى وزىنە قاراتىپ، بۇكىل قوعام جۇيەلەرىن ءوزىنىڭ قۇرالىنا اينالدىرادى. ءدىن ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىنەن ايرىلىپ، مورالدىق-ەتيكالىق شەڭبەردەن شىعا الماي قالادى. ەگەر ەلباسى ءوزىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ، ەل ءۇشىن قىزمەت كورسەتسە، ونىڭ بۇل ارەكەتى ەرلىك رەتىندە قابىلدانىپ، جوعارى قولپاشتانادى. قوعامدى وزىنە تولىق باعىندىرىپ، بيلىك شىڭىنا جەتكەن مۇنداي ادامدار جەكە باس قامى ءۇشىن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن جۇرداي بولادى. ولار كوپ ۋادە بەرەدى، بىراق ورىندامايدى، نە بولماسا ورىنداي المايدى. لاۋازىمى ۇلكەن ادامدار ءۇشىن ۋادەنى ورىنداۋ ومىردەن دە قىمبات. سەبەبى ۇيلەسىمدىلىكتى ساقتاۋ جولىندا ۋادەنىڭ ماڭىزى زور – ول ورىندالماعان جەردە ءومىردىڭ ءمانى كەتىپ، تىرشىلىك ۇيلەسىمدىلىگىن جويادى. مۇنداي ەل رۋحاني قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇسىپ، باسەكەگە قابىلەتتىلىگى بولماي، ازىپ-توزىپ كەتەدى. ەلباسى قانداي بولسا – ەل دە سونداي. سەبەبى كوپشىلىكتىڭ ساناسى تومەنگى، ءتان دەڭگەيىنەن اسپايدى. اباي ايتقانداي، جاماندى زامانا بيلەپ، ولاردىڭ ءومىرى زامانعا بايلانىستى بولادى.

بولمىستىڭ تارتىلۋ زاڭدىلىعى بويىنشا وسىلاي قوعامدا ءتۇرلى جاعدايلار ورنايدى. دورەكى كۇشپەن، ادامنىڭ قالاۋ-نيەتىن ەسكەرمەي، ادىلەتتى اياققا باسىپ تاپقان جەتىستىك – ول ۋاقىتشا عانا. ونىڭ ارتى قاسىرەتكە اينالادى. مۇنداي ەلدە ادامدار رۋحاني جانە زاتتىق تىعىرىققا جولىعىپ، ار-نامىس، قايرات-جىگەردەن ايرىلىپ، قوي مىنەزدى بولىپ كەتەدى. ويىن-ساۋىق كوبەيىپ، ىسىراپقا جول بەرىلەدى. وسىلاي ىسىراپشىلىق كۇش الىپ، ابايدىڭ ەسكەرتكەن «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق – بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز»  دەگەن عيبراتتى ءسوزىن ۇمىتىپ، بۇل دۇشپاندارعا جول بەرىلەدى. ناتيجەسىندە قوعامدا ادىلەتتىلىك اياققا باسىلىپ، كوررۋپتسيا، جەمقورلىققا جول اشىلىپ، بۇكىل ەل قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى.

ەركىنەن ايىرىلىپ، نامىس-جىگەردەن جۇرداي بولىپ، ءجۇنجىپ،  ايداعانعا كونگىش قوي ءتارىزدى ادامدار تۋرالى اباي «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» دەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، توبىرعا اينالادى. توبىر كۇشپەن باسقارىلادى. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك كورەيانىڭ ەكەۋىندە دە بولعان ءبىر ادام «توتاليتارلىق سولتۇستىك كورەيادا كوشەدە پوليتسيادان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ، ال دەموكراتيالىق وڭتۇستىك كورەيادا پوليتسەيدى ىزدەپ تابا المايسىڭ» دەپ تاڭ قالادى. دەموكراتيا ورناعان ەلدە قۇقىق ساقتايتىن ورگاندار ادىلەتكە قىزمەت ەتەدى. مۇنداي ەلدەردە قۇقىقتى ساقتاۋ ءۇشىن كۇشتىڭ قاجەتى جوق.

ناعىز دەموكراتيا – ەلدىڭ الەمدىك وركەنيەت كوشىنەن قالماي، وزىنە تيەسىلى دۇرىس ورىن الۋ كەپىلى. بىراق دەموكراتيانىڭ ءبىر قاناتى بولىپ تابىلاتىن ەركىندىكتەن باسقا، ونىڭ ەكىنشى قاناتى بولىپ تابىلاتىن ءتارتىپ تە كەرەك. قاتاڭ ءتارتىپسىز ەركىندىك انارحيا تۋدىرادى.

انارحيا دەگەنىمىز ادامداردى ەش نارسەگە ماجبۇرلەمەۋ، قارىم-قاتىناستىڭ ەركىندىگىنە نەگىزدەلگەن، باسقارۋسىز شىنايى قوعامدىق ءتارتىپ ورناتۋ. بىراق، وكىنىشكە قاراي، مۇنداي تۇسىنىك ادامنىڭ ءتان قۇمارىن ەسكەرمەيدى. ءتان قۇمارىن تەجەۋ ءۇشىن ءتارتىپ كەرەك. سەبەبى، جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ولاردى ۇيلەسىمگە كەلتىرمەسە، ءتان قۇمارى ۇنەمى جەڭىپ وتىرادى. ءتان قۇمارىن جەڭۋ ءۇشىن ءتارتىپ كەرەك. ءتان قۇمارىن تەجەيتىن ءتارتىپ بولماعان جاعدايدا جاۋاپكەرشىلىك السىرەپ، ادامدى ءناپسى جەڭىپ كەتەدى. وسىلاي جان قۇمارى جەڭىلىپ، ادام رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. ءتارتىپتى ۇمىتىپ، شەكسىز ەركىندىكپەن باقىتتى ومىرگە جەتەمىن دەگەن ادام وسىلاي جان كۇيزەلىسىنە جولىعىپ، ءومىردىڭ قۋانىشى ەمەس، كەرىسىنشە، قايعىسىنا ۇشىرايدى. قاتاڭ ءتارتىپ بولماسا، انارحيا جۇيەسى ىسكە اسپايتىن ۋتوپياعا اينالادى.

سونىمەن، انارحيانىڭ پايدا بولۋ سەبەبى نەدە؟ ونىڭ سەبەبى: قاتاڭ ءتارتىپتىڭ بولماۋىنان ەركىندىكتىڭ مولشەرىنەن اسىپ كەتۋىنەن. انارحيا كورىنىستەرىن، ونىڭ زاردابىن 1917 جىلعى كەڭەس وداعى قۇرىلۋىنىڭ العاشقى كەزەڭىنەن دە كورە الامىز. رەۆوليۋتسيادان كەيىن بۇرىنعى جۇيە جويىلىپ، ەرىكتى تەجەيتىن كۇش بولماي، ەركىندىك انارحياعا اينالدى. اركىم قولىنان كەلگەنشە ءوزىنىڭ تىرشىلىگىن جاقسارتۋعا ۇمتىلعاندىقتان، قىلمىس كوبەيىپ، قوعام ءومىرى حاوسقا ۇشىرادى. بۇعان قارسى قاتاڭ ءتارتىپ كەرەك بولدى. مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن سول ءبىر كەزدە كوممۋنيزم يدەياسىمەن قارۋلانعان كوممۋنيستەر قاتاڭ ءتارتىپ جاساپ، ەلدە ءبىر جۇيە ورناتا ءبىلدى. تاعى ءبىر جاقسى مىسال، كەڭەس وداعى ىدىراعان سوڭ قازاقستاندا بولعان بەيبەرەكەت پەن حاوس. ەلدە ءوندىرىس ورىندارى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، كولحوز-سوۆحوزدار تەز ىدىراپ، مەملەكەتتىڭ مال-مۇلكى اركىمنىڭ قولىندا كەتتى. وتىز جىل وتسە دە، حالقىمىز ونىڭ زاردابىنان ءالى دە قۇتىلا الماي وتىر. قاتاڭ ءتارتىپ بولماي، ەركىندىكتى مولشەرىنەن اسىرۋدىڭ وسىنداي زاردابى بولادى. ادامزات تاريحىنان وسىلاردىڭ بارلىعى تابيعي زاڭدىلىقتار ەكەنىن كورسەتەدى.

دوسىم وماروۆ، ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz